Tài liệu Hoạt động kinh tế hiện nay của người hoa ở huyện lục ngạn, tỉnh bắc giang

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THU TRANG HOẠT ĐỘNG KINH TẾ HIỆN NAY CỦA NGƢỜI HOA Ở HUYỆN LỤC NGẠN, TỈNH BẮC GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC HÀ NỘI - 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THU TRANG HOẠT ĐỘNG KINH TẾ HIỆN NAY CỦA NGƢỜI HOA Ở HUYỆN LỤC NGẠN, TỈNH BẮC GIANG Ngành: Nhân học Mã số: 9 31 03 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. PHẠM QUANG HOAN 2. PGS.TS. NGUYỄN SONG HÀ HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình khoa học của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được ai công bố. Những luận điểm mà luận án kế thừa của những tác giả đi trước đều được trích dẫn nguồn chính xác, cụ thể. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thu Trang i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án Hoạt động kinh tế hiện nay của người Hoa ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang, ngoài những nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được rất nhiều sự động viên, giúp đỡ từ gia đình, đồng nghiệp, các chuyên gia, các nhà khoa học và các tổ chức. Tôi xin trình bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, bố mẹ đã tạo điều kiện, động viên, giúp đỡ để tôi có động lực vượt qua những khó khăn, hoàn thành luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn và tri ân sâu sắc nhất đến giáo viên hướng dẫn PGS.TS. Phạm Quang Hoan và PGS.TS. Nguyễn Thị Song Hà đã định hướng, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án này. Nhân đây, tôi cũng xin chân thành cảm ơn Khoa Dân tộc học và Nhân học, Học viện Khoa học xã hội, Khoa Sau đại học, Lãnh đạo Học viện Dân tộc… đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Tôi cũng sẽ không thể thực hiện và hoàn thành luận án nếu không có sự tạo điều kiện, giúp đỡ, đặc biệt là trong việc cung cấp các thông tin liên quan đến luận án ở cấp cơ sở, của lãnh đạo, chuyên viên các phòng/ban chức năng của Ủy ban nhân dân huyện Lục Ngạn, Ban Dân tộc huyện Lục Ngạn cùng cộng đồng cư dân thuộc hai xã Tân Lập và xã Đồng Cốc. Tôi xin trân trọng cảm ơn các quý vị vì sự giúp đỡ quý báu này! NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Thu Trang ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .................................................... 12 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................... 12 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về hoạt động kinh tế tộc người, hoạt động kinh tế của người Hoa trên thế giới của các học giả nước ngoài .............. 12 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về hoạt động kinh tế của người Hoa tại Việt Nam ................................................................................................... 16 1.1.3. Tình hình nghiên cứu người Hoa tại tỉnh Bắc Giang...................... 24 1.2. Cơ sở lý thuyết ........................................................................................ 29 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản ................................................................. 29 1.2.2. Cơ sở lý thuyết và câu hỏi nghiên cứu............................................ 38 1.3. Địa bàn nghiên cứu ................................................................................ 43 1.3.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu.................................................... 43 1.3.2. Lịch sử định cư và đặc điểm dân số ................................................ 47 Chƣơng 2: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HIỆN NAY CỦA NGƢỜI HOA Ở HUYỆN LỤC NGẠN ...................................................................... 57 2.1. Cơ cấu sản xuất nông nghiệp ................................................................ 57 2.2. Trồng trọt ................................................................................................ 59 2.2.1. Trồng lúa nước ................................................................................ 59 2.2.2. Làm vườn và cây ăn quả ................................................................. 62 2.3. Chăn nuôi ................................................................................................ 81 2.4. Lâm nghiệp ............................................................................................. 82 2.4.1. Trồng rừng ...................................................................................... 82 2.4.2. Quản lý và khai thác rừng trồng ..................................................... 84 2.5. Những yếu tố ảnh hƣởng đến thu nhập của nông hộ ngƣời Hoa tại Lục Ngạn ........................................................................................................ 85 Chƣơng 3: KINH TẾ PHI NÔNG NGHIỆP HIỆN NAY CỦA NGƢỜI HOA Ở HUYỆN LỤC NGẠN ...................................................................... 93 iii 3.1 Kinh tế tiểu thủ công nghiệp và buôn bán hàng hóa ........................... 93 3.1.1. Kinh tế tiểu thủ công nghiệp .......................................................... 93 3.1.2 Chợ và trao đổi hàng hóa ................................................................. 97 3.2. Lao động làm thuê .................................................................................. 98 3.2.1. Lao động làm thuê trong nước ........................................................ 98 3.2.2. Làm thuê tại Trung Quốc .............................................................. 100 3.3. Tham gia vào bộ máy nhà nƣớc .......................................................... 111 3.4. Kinh tế tƣ nhân..................................................................................... 113 Chƣơng 4: MỘT SỐ YẾU TỐ TÁC ĐỘNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA TỪ HOẠT ĐỘNG KINH TẾ CỦA NGƢỜI HOA Ở HUYỆN LỤC NGẠN .................................................................................................. 116 4.1. Những nguồn lực tác động đến hiệu quả hoạt động kinh tế ngƣời Hoa tại huyện Lục Ngạn ............................................................................. 116 4.1.1. Điều kiện tự nhiên ......................................................................... 116 4.1.2. Con người...................................................................................... 118 4.1.3. Xã hội ............................................................................................ 124 4.1.4. Cơ sở hạ tầng................................................................................. 129 4.1.5. Tài chính ....................................................................................... 133 4.2. Những vấn đề đặt ra ............................................................................ 134 4.2.1. Biến đổi hoạt động kinh tế của người Hoa ở Lục Ngạn trước tác động của công nghiệp hóa, hiện đại hóa ................................................. 134 4.2.2. Tác động tiêu cực của một số hoạt động kinh tế đến đời sống kinh tế - chính trị - xã hội tại địa phương ............................................... 138 4.2.3. Một số giải pháp nhằm phát triển hoạt động kinh tế của người Hoa ở huyện Lục Ngạn ........................................................................... 143 KẾT LUẬN .................................................................................................. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ...................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 152 iv DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CNH : Công nghiệp hóa HĐH : Hiện đại hóa HTX : Hợp tác xã KH : Khoa học KHXH : Khoa học xã hội MTTQ : Mặt trận tổ quốc NCS : Nghiên cứu sinh NDT : Nhân dân tệ NTL : Người trả lời QL : Quốc lộ SCN : Sau công nguyên THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TMDV : Thương mại dịch vụ Tr : Trang TW : Trung ương UBND Ủy ban Nhân dân : VHTT : Văn hóa thông tin VND : Việt Nam đồng World Bank : Ngân hàng thế giới XNK : Xuất nhập khẩu v DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Mẫu nghiên cứu định lượng dựa theo chỉ tiêu về giới tính và độ tuổi của chủ hộ người Hoa ở huyện Lục Ngạn ....................................... 9 Bảng 1.1: Biến động dân số người Hoa tại huyện Lục Ngạn qua các năm 2014, 2015, 2016 ................................................................................... 52 Bảng 2.1: Thu nhập trung bình của các hộ gia đình trồng cam lòng vàng qua thống kê các năm 2015, 2016, 2017............................................... 80 Bảng 2.2: Số hộ người Hoa tham gia vào dự án trồng Trám tại xã Tân Lập.. 83 Bảng 2.3 : Hệ số Cronbach’s Alpha của nhân tố trong biến Quan hệ đồng tộc .. 86 Bảng 3.1: Bảng chéo giữa giới tính của người trả lời với những khó khăn thường xuyên diễn ra trong quá trình lao động di cư sang Trung Quốc .. 111 vi DANH MỤC BIỂU Biểu 1.1: Dân số người Hoa tại huyện Lục Ngạn tính đến thời điểm 30/12/2017 ............................................................................................ 51 Biểu 2.1: Cơ cấu kinh tế của các hộ gia đình người Hoa................................ 57 Biểu 2.2: Diện tích đất của gia đình: Diện tích trồng lúa và hoa màu ............ 60 Biểu 2.3: Diện tích trồng cây ăn quả lâu năm của các hộ gia đình người Hoa .... 64 Biểu 2.4: Tỷ lệ vay nợ tiền chi phí đầu vào để trồng cây vải thiều của người Hoa tại xã Tân Lập, huyện Lục Ngạn......................................... 68 Biểu 2.5: Thu nhập trung bình của các hộ gia đình người Hoa trồng cây vải tại Lục Ngạn qua thống kê các năm 2014, 2015, 2016 ................... 69 Biểu 2.6: Tỷ lệ vay nợ tiền chi phí đầu vào để trồng cây có múi ................... 79 Biểu 2.7: Thu nhập từ chăn nuôi ..................................................................... 82 Biểu 3.1: Giá trị sản xuất các ngành nghề tiểu thủ công nghiệp tại huyện Lục Ngạn tính đến 30/12/2017 ............................................................. 93 Biểu 3.2: Tỷ lệ người Hoa tham gia các công việc làm thuê tại Trung Quốc ... 103 Biểu 3.3: Thống kê tiền công lao động qua khảo sát các trường hợp lao động xuất khẩu xuyên biên giới .......................................................... 107 Biểu 4.1: Mức độ giúp đỡ nhau trong cộng đồng người Hoa ở Lục Ngạn ... 125 vii DANH MỤC HỘP Hộp 1.1: Tổ tiên của chúng tôi có mặt ở đây từ thế kỷ XVII ......................... 48 Hộp 2.1: Các giống cây vải tại Lục Ngạn ....................................................... 65 Hộp 2.2: Bí quyết “Khoanh cây kích quả”của người Hoa .............................. 67 Hộp 2.3: Cách thuần giống cây có múi trên đất Lục Ngạn ............................. 77 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1. Khung nghiên cứu của luận án ...................................................... 41 Sơ đồ 1.2. Tác động của các nguồn lực đến hoạt động kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang ............................................. 42 Sơ đồ 2.1: Mô hình các yếu tố tác động đến thu nhập của nông hộ người Hoa tại huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang ............................................. 85 Sơ đồ 3.1: Quy trình vượt biên...................................................................... 101 viii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người Hoa là một thành viên trong đại gia đình 54 dân tộc ở Việt Nam. Trong nhiều thời điểm lịch sử khác nhau, người Hoa đã có những biến đổi mạnh mẽ về tên gọi, địa bàn cư trú, tập quán sinh sống, đặc điểm sinh kế. Nghiên cứu người Hoa góp phần quan trọng cho việc làm rõ những đặc điểm của một tộc người thiểu số sinh sống trên đất nước ta. Qua đó góp phần cung cấp những tư liệu mới có độ tin cậy làm luận cứ khoa học cho việc hoạch định và cụ thể hóa chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước, phục vụ công cuộc phát triển bền vững của các tộc người, trong đó có cộng đồng người Hoa ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. Người Hoa vốn có hoạt động kinh doanh rất phát triển và tạo nên mạng lưới kinh doanh không chỉ trong phạm vi Việt Nam mà còn xuyên biên giới/xuyên quốc gia. Không giống như các dân tộc thiểu số khác, người Hoa có truyền thống tổ chức phường, hội, nghiệp đoàn trong kinh doanh từ khi mới đặt chân lên đất nước Việt Nam. Hình thức cho vay tín dụng, phân chia thị trường kinh doanh, tổ chức học nghề và đào tạo nghề, kinh doanh theo hình thức tập đoàn gia đình, quy tắc kinh doanh và phân công lao động trong tổ chức kinh doanh rất chặt chẽ, gắn bó mật thiết với thiết chế gia đình… là những đặc điểm rõ nét trong hoạt động kinh tế đem lại sự khác biệt của người Hoa so với những dân tộc khác. Sau diễn biến lịch sử quan trọng trong quan hệ Việt – Trung, đặc biệt là chiến tranh biên giới năm 1979, đại bộ phận người Hoa ở phía Bắc Việt Nam đã di tản đi nhiều nơi sinh sống lập nghiệp, tạo thành những luồng di dân mang quy mô quốc gia. Trong bối cảnh đó có một bộ phận người Hoa quay trở về Trung Quốc, trở thành công dân của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa; rất nhiều người Hoa di cư vào các tỉnh miền Trung và miền Nam Việt Nam; một bộ phận khác di cư sang nước thứ ba; nhưng cũng có không ít bộ phận người Hoa đã quyết định ở lại miền Bắc, trong đó có tỉnh Bắc Giang vì nhiều lý do khác nhau. Để có thể tiếp tục sinh sống, nhóm người Hoa ở lại 1 phía Bắc Việt Nam buộc phải thay đổi, một bộ phận thay đổi tộc danh, tìm kiếm những nguồn sinh kế thích ứng với hoàn cảnh hiện tại. Qúa trình biến đổi đó đã tạo ra sự khác biệt quan trọng giữa người Hoa phía Bắc và người Hoa tại miền Trung, miền Nam Việt Nam. Trong những năm gần đây, vấn đề người Hoa đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến, đặc biệt là người Hoa sinh sống tại các tỉnh phía Nam. Có nhiều đặc điểm về lịch sử di cư, tộc danh, văn hóa gia đình, tín ngưỡng, trang phục, ẩm thực, luật tục, quan hệ gia đình, dòng họ, văn hóa Hoa thương… đã được các nhà nghiên cứu làm rõ. Tuy nhiên, nghiên cứu về sinh kế của người Hoa sinh sống ở phía Bắc Việt Nam, trong đó có tỉnh Bắc Giang trong bối cảnh kinh tế - xã hội hiện nay còn rất nhiều nội dung chưa được đề cập đến. Quan hệ cộng đồng, văn hóa, xã hội của nhóm người Hoa tại Lục Ngạn có những đặc điểm riêng biệt, tạo nên hoạt động kinh tế khác biệt so với người Hoa ở khu vực phía Nam rất cần được nghiên cứu làm rõ. Theo kết quả điều tra dân số và nhà ở của Tổng cục Thống kê ngày 01/9/2009, tỉnh Bắc Giang có 18.444 người Hoa. Trong những năm gần đây, dân số người Hoa tại Bắc Giang liên tục tăng, so với năm 1999 tăng 1.069 người (sau 10 năm dân số người Hoa tăng bình quân là 6,15%, so với bình quân của cả tỉnh là 4,2 %, so với các dân tộc thiểu số là 8,5%). Cho đến hết năm 2016, con số chính thức đã lên tới 21.318 nghìn người, chiếm 9,56% tổng dân số của tỉnh Bắc Giang [9, tr 3]. Phần lớn họ tham gia vào hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp không thường xuyên. Do bản chất năng động trong sản xuất kinh doanh, thích ứng nhanh với cơ chế thị trường, nên việc làm ăn kinh tế của người Hoa tại Bắc Giang có hiệu quả, thu nhập bình quân đầu người thường cao hơn 1,1 -1,3 lần so với các dân tộc thiểu số khác, tỷ lệ hộ nghèo người Hoa thấp hơn bình quân chung của các dân tộc khác trên cùng địa bàn [8, tr.3]. Để làm rõ hơn nữa những vấn đề còn bỏ ngỏ, nghiên cứu sinh thực hiện luận án về đề tài Hoạt động kinh tế hiện nay của người Hoa ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang với mong muốn làm sáng tỏ phần nào hoạt 2 động kinh tế của người Hoa tại tỉnh Bắc Giang mà cho đến nay còn chưa được đề cập đến ở những công trình nghiên cứu trước đó. Việc nghiên cứu hoạt động kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn góp phần bổ sung thêm bằng chứng khoa học cả về lý luận và thực tiễn, giúp hiểu rõ hơn về người Hoa khu vực phía Bắc Việt Nam. Đồng thời nó cũng có ý nghĩa trong việc phân tích chính sách, giúp cho các nhà quản lý tại địa phương và trung ương thấu hiểu hơn về một tộc người có tốc độ thoát nghèo nhanh hơn các tộc người thiểu số khác trong những năm qua tại một địa phương cụ thể. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Tìm hiểu thực trạng các hoạt động kinh tế đang diễn ra, những giá trị văn hóa, quan hệ trong cộng đồng của người Hoa ở huyện Lục Ngạn đã có sự biến đổi để phát huy các nguồn lực nhằm mục tiêu phát triển kinh tế trong thời điểm hiện nay. Trên cơ sở đó, luận án đề xuất một số khuyến nghị, giải pháp nhằm hướng tới phát triển hoạt động kinh tế bền vững cho cộng đồng người Hoa tại huyện Lục Ngạn. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án đặt ra các nhiệm vụ cụ thể như sau: - Trình bày làm rõ cơ sở lý thuyết nghiên cứu về các hoạt động kinh tế của cộng đồng người Hoa sinh sống tại huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. - Nghiên cứu hoạt động kinh tế nông nghiệp, kinh tế phi nông nghiệp của người Hoa, trong đó xem xét trên những phương diện: lịch sử tộc người, quan hệ thân tộc, quan hệ đồng tộc, phong tục tập quán...đặc biệt là phương thức kinh doanh, hình thức hỗ trợ nhau trong phát triển kinh tế, thói quen chi tiêu của các hộ gia đình. - Nghiên cứu làm rõ hoạt động kinh tế của người Hoa trong đóng góp với sự phát triển của kinh tế địa phương và những vấn đề đang còn tồn tại. 3 - Đề xuất một số giải pháp với các cơ quan quản lý địa phương và các nhà hoạch định chính sách nhằm phát triển kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động kinh tế hiện nay của người Hoa ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. “Người Hoa” được định danh bằng các giấy tờ tùy thân như: chứng minh thư nhân dân, giấy khai sinh, hộ khẩu, hộ tịch, giấy phép lái xe, học bạ... Các hoạt động kinh tế bao gồm hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp đang diễn ra tại Lục Ngạn, do người Hoa tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian nghiên cứu: Luận án chủ yếu tập trung nghiên cứu các vấn đề liên quan đến hoạt động kinh tế của người Hoa từ thời điểm năm 1990 cho đến nay. Đây là thời điểm người Hoa tại huyện Lục Ngạn có những biến đổi trong hoạt động kinh tế so với những năm trước đó, đặc biệt là các hoạt động nông nghiệp theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Bắt đầu từ năm 1990, cộng đồng người Hoa cũng như nhiều cộng đồng dân tộc khác sinh sống tại Lục Ngạn đưa cây vải Thiều vào trồng trên đất đồi thấp. Đây cũng là thời điểm đánh dấu bước phát triển quan trọng trong hoạt động kinh tế gắn với cây vải của cộng đồng người Hoa. Trong quá trình nghiên cứu, luận án có khảo cứu và truy hồi nghiên cứu đối với lịch sử tộc người Hoa gắn với lịch sử phát triển vùng đất Lục Ngạn để làm rõ hơn các luận điểm trong vấn đề nghiên cứu. Luận án cũng tiến hành đối sánh với các hoạt động kinh tế đã diễn ra trước thời điểm năm 1990 nhằm chỉ rõ những biến đổi về hoạt động kinh tế và hiệu quả của nó đối với đời sống của người Hoa. - Về không gian nghiên cứu: Luận án nghiên cứu hoạt động kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn, trong đó tập trung vào xã Tân Lập và xã Đồng Cốc. Đây là hai xã có tỷ lệ người Hoa sinh sống tập trung đông đảo trên địa bàn huyện Lục Ngạn. Tại đây, người Hoa có những hoạt động nông 4 nghiệp và phi nông nghiệp tương đối tiêu biểu cho hoạt động kinh tế chung của người Hoa tại huyện Lục Ngạn. - Nội dung nghiên cứu: Hoạt động kinh tế trong lĩnh vực nông nghiệp và phi nông nghiệp của người Hoa là đối tượng nghiên cứu của luận án. Từ góc độ Nhân học kinh tế, người Hoa được xem xét trên những phương diện: lịch sử tộc người, quan hệ thân tộc, quan hệ đồng tộc, phong tục tập quán...đặc biệt là phương thức kinh doanh, hình thức hỗ trợ nhau trong phát triển kinh tế, thói quen chi tiêu của các hộ gia đình. Khác với cách nghiên cứu của Kinh tế học và Văn hóa học, luận án là sự tổng hòa của các yếu tố đa dạng nhưng thống nhất trong quan điểm về các hoạt động kinh tế nhằm phục vụ cho đời sống xã hội của người Hoa. Trên địa bàn nghiên cứu, có nhiều vấn đề tương đối phức tạp liên quan đến tộc danh, tộc người của nhóm Hoa này. Tuy nhiên, tác giả của luận án không hướng tới làm rõ hay giải quyết các vấn đề đó, mà tập trung tìm hiểu hoạt động kinh tế của họ, tìm kiếm mức độ ảnh hưởng của những hoạt động kinh tế đó đến đời sống của người Hoa tại tỉnh Bắc Giang. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Tác giả luận án đã xem xét và vận dụng các quan điểm duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lênin về vật chất và ý thức; tư tưởng Hồ Chí Minh về chính sách dân tộc, tinh thần đại đoàn kết dân tộc; quan điểm của Đảng và Nhà nước về chính sách dân tộc, phát triển bền vững vùng kinh tế gắn với giữ gìn bản sắc tộc người. Các hoạt động kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang được nghiên cứu trong quan hệ biện chứng giữa cá nhân và tập thể, giữa yếu tố bên trong và bên ngoài, giữa thiệt hại và lợi ích kinh tế và mức độ ảnh hưởng của hoạt động kinh tế đó đến đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, môi trường tại địa phương. Ngoài ra, luận án có sử dụng lý thuyết về mạng lưới xã hội, lý thuyết về giao lưu tiếp biến văn hóa để giải thích các vấn đề trong quan hệ tộc người 5 Hoa tại Lục Ngạn và những tộc người khác sinh sống trên cùng địa bàn hoặc các nhóm đồng tộc tại địa phương khác và bên kia biên giới. Bằng góc nhìn này, nhóm người Hoa sinh sống tại Lục Ngạn được hiểu là một thực thể không tách rời khỏi cộng đồng các dân tộc Việt Nam, đồng thời có những nét độc đáo do lịch sử tộc người, quan hệ đồng tộc xuyên biên giới dựa vào lợi ích từ kinh tế. 4.2. Phương pháp nghiên cứu 4.2.1 Phương pháp nghiên cứu điền dã dân tộc học/ nhân học Tác giả luận án đã sử dụng phương pháp điền dã dân tộc học cùng với các kỹ thuật của phương pháp này trong suốt quá trình nghiên cứu tại thực địa. Trong đó, kỹ thuật quan sát trực tiếp, quan sát tham dự, phỏng vấn nhanh, phỏng vấn sâu, phỏng vấn cấu trúc, phỏng vấn bán cấu trúc...thường xuyên được sử dụng linh hoạt trong các hoạt động nghiên cứu cụ thể của luận án. Trong quá trình thu thập thông tin, tác giả luận án đã tham gia vào đời sống của người Hoa tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc, huyện Lục Ngạn nhằm mục đích thấu hiểu cuộc sống, văn hóa cũng như nắm rõ các hoạt động kinh tế của họ. Để thu thập được đầy đủ thông tin cần có cho việc viết luận án, nghiên cứu sinh đã thực hiện nhiều đợt nghiên cứu điền dã từ năm 2015 đến năm 2018. Các đợt nghiên cứu tập trung diễn ra vào tháng 10/2015, tháng 5-6 năm 2016, 2017, 2018. Đợt 1, diễn ra khi người Hoa tham gia chính vào các hoạt động phi nông nghiệp, trong đó có làm thuê xuyên biên giới. Đợt 2 và đợt 3 được tiến hành vào tháng 5 và tháng 6 các năm 2016, 2017, 2018, khi mà người dân thu hoạch vải, bán cho các thương lái Trung Quốc tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc. Nghiên cứu sinh đã thực hiện 40 cuộc phỏng vấn sâu với 15 người Hoa sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc trong suốt quá trình nghiên cứu. Có nhiều trường hợp nghiên cứu sinh sử dụng phương pháp phỏng vấn theo “lịch sử cuộc đời”, nhưng có những trường hợp lại sử dụng phương pháp phỏng vấn lặp lại trong 3 năm tiến hành nghiên cứu. 6 Đối tượng phỏng vấn sâu được chọn ưu tiên là những người có hoạt động kinh tế tiêu biểu (diện tích trồng cấy cao nhất, diện tích trồng cấy thấp nhất, thu nhập cao nhất, thu nhập thấp nhất, có điều kiện kinh tế cao hơn các hộ khác, các hộ trong diện nghèo và cận nghèo, những người là trưởng dòng họ, những người đã di cư đi làm ăn xa ở một số tỉnh của Trung Quốc...) Trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu này, nghiên cứu sinh đã gặp phải không ít khó khăn khi khai thác thông tin của người được phỏng vấn, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến thu nhập và các hoạt động lao động làm thuê xuyên biên giới. Tuy nhiên, sau nhiều lần thay đổi cách tiếp cận và kiên trì trong thu thập thông tin, nghiên cứu sinh đã có được bức tranh tương đối đầy đủ về hoạt động kinh tế của người Hoa trong những năm gần đây tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc, huyện Lục Ngạn. Từ đó giúp nghiên cứu sinh phân tích, đánh giá được các yếu tố tác động đến hiệu quả kinh tế từ các hoạt động nông nghiệp, phi nông nghiệp của người Hoa tại địa bàn nghiên cứu. Cộng đồng người Hoa sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc cũng như tại các xã khác của huyện Lục Ngạn hiện nay đều sử dụng tiếng phổ thông thành thạo. Tuy nhiên, để có thể tìm hiểu rõ và đầy đủ hơn về quan hệ làm ăn, buôn bán giữa họ và thương lái Trung Quốc vào mỗi vụ thu hoạch vải hay giữa họ và chủ lao động tại tỉnh Vân Nam của Trung Quốc thì nghiên cứu sinh đã phải nhờ đến sự hỗ trợ của những người Hoa sinh sống tại Việt Nam có sử dụng chung ngôn ngữ với người Trung Quốc tại tỉnh Vân Nam. Giải được bài toán về ngôn ngữ, nghiên cứu cứu đã có thể tìm hiểu rõ hơn về lịch sử di cư, đặc trưng văn hóa của nhóm người Hoa sinh sống tại huyện Lục Ngạn. Từ đó có thể nhận biết và đánh giá được những yếu tố ảnh hưởng đến các hoạt động kinh tế cụ thể của họ tại địa phương. 4.2.2. Phương pháp điều tra xã hội học Trong quá trình thực hiện luận án, nghiên cứu sinh có sử dụng phương pháp điều tra định lượng trong nghiên cứu xã hội học để đánh giá các chỉ số 7 liên quan đến tăng trưởng kinh tế hộ gia đình người Hoa tại địa bàn nghiên cứu. Nghiên cứu sinh sử dụng bảng hỏi để phỏng vấn ngẫu nhiên 250 hộ gia đình người Hoa sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc nhằm mục đích thống kê định lượng các chỉ tiêu liên quan đến đánh giá hiệu quả kinh tế của các hộ gia đình này. 250 hộ gia đình được phỏng vấn điều tra nằm trong số hơn 1000 hộ dân có chủ hộ là người Hoa sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc đạt tỷ lệ 1/5 trên tổng cỡ mẫu tại địa bàn nghiên cứu. Các hộ gia đình này được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên. Một số hộ được chọn nghiên cứu có quan hệ họ hàng để phục vụ yêu cầu nghiên cứu mức độ hỗ trợ nhau trong sản xuất giữa những người cùng dòng họ trong cộng đồng người Hoa ở hai xã trên. Qúa trình điều tra xã hội học các hộ gia đình sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc được tiến hành qua các bước cơ bản như sau: - Xây dựng bộ chỉ số: nghiên cứu sinh xây dựng bộ chỉ số với 31 chỉ tiêu dành cho các hộ gia đình người Hoa có tham gia hoạt động nông nghiệp và hoạt động phi nông nghiệp nhằm thu thập tối đa thông tin về hoạt động kinh tế của họ. Các chỉ số này thể hiện trên bảng hỏi điều tra hộ gia đình của luận án bao gồm thông tin liên quan đến nhân khẩu hộ gia đình, đánh giá nhanh tài sản của gia đình, ngành nghề sản xuất, thu nhập, mức độ vay nợ, nguồn gốc khoản vay, chi tiêu trong hộ, khó khăn gặp phải trong các hoạt động nông nghiệp và phi nông nghiệp… Sau đó nghiên cứu sinh thực hiện phỏng vấn từng chủ hộ gia đình để điền thông tin trong bảng hỏi vào thời điểm tháng 6/2016 và có bổ sung thông tin vào đợt điền dã tháng 5/2018. - Chọn mẫu điều tra: Nghiên cứu sinh lập danh sách các hộ người Hoa sinh sống tại xã Tân Lập và xã Đồng Cốc, sau đó tiến hành chọn ngẫu nhiên 250 hộ để phỏng vấn phân theo tỷ lệ nam/nữ và độ tuổi. Qua đó nghiên cứu sinh có được bảng thống kê mẫu nghiên cứu với tỷ lệ giới tính và độ tuổi như sau: 8 Bảng 1: Mẫu nghiên cứu định lƣợng dựa theo chỉ tiêu về giới tính và độ tuổi của chủ hộ ngƣời Hoa ở huyện Lục Ngạn Giới tính người trả lời Nam Nữ Thấp nhất Cao nhất Trung bình Thấp nhất Cao nhất Trung bình Tuổi 22 84 44 20 84 41 (Nguồn: Kết quả nghiên cứu của tác giả luận án trong năm 2016 và 2018) - Bố cục của bảng hỏi định lượng bao gồm ba phần: 1). Thông tin cá nhân người trả lời và đánh giá sơ bộ tình hình tài chính hiện có của hộ gia đình. 2). Khái quát chung về tài sản, thu nhập và phương tiện sinh hoạt: đánh giá nhanh tài sản tại hộ phỏng vấn, đánh giá và phân loại các nguồn thu của hộ gia đình và đánh giá nhanh các phương tiện sinh hoạt của hộ gia đình. 3). Qúa trình hoạt động kinh tế của hộ gia đình: khảo sát các hoạt động kinh tế nông nghiệp và kinh tế phi nông nghiệp của hộ gia đình diễn ra trong những thời điểm khảo sát. Sau cùng, nghiên cứu sinh nhập số liệu trên phần mềm SPSS 22.0 và thực hiện các lệnh thống kê mô tả, tần suất, tính tương quan, tính hồi quy tuyến tính để biết được mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến thu nhập và chi tiêu của 250 hộ gia đình. 4.2.3. Phương pháp thu thập, tổng hợp và kế thừa các tài liệu sẵn có Nghiên cứu sinh đã tiến hành thu thập, khai thác các công trình nghiên cứu trước đó được công bố dưới dạng sách, báo cáo khoa học, luận án, tạp chí, báo, hình ảnh… có liên quan đến hoạt động kinh tế của người Hoa tại huyện Lục Ngạn cũng như nhiều địa bàn nghiên cứu khác. Nghiên cứu sinh cũng tìm cách tiếp cận những thông tin tổng hợp từ phía địa phương về hoạt động kinh tế và các hoạt động khác liên quan đến người Hoa sinh sống tại huyện Lục Ngạn. Trong đó có các báo cáo được công bố từ nhiều phòng, đơn vị khác nhau của UBND huyện Lục Ngạn và những báo cáo được Ban Dân tộc tỉnh Bắc Giang gửi về Ủy ban Dân tộc để tổng kết 9 các chương trình phát triển liên quan đến cộng đồng người Hoa sinh sống trên cả nước. 4.2.4. Phương pháp chuyên gia Nghiên cứu sinh đã tiến hành tham vấn ý kiến của các chuyên gia, đặc biệt là các chuyên gia nghiên cứu về sinh kế tộc người và nghiên cứu về người Hoa tại Việt Nam. Qua đó, nghiên cứu sinh đã nhận được những lời khuyên, tư vấn học thuật bổ ích để có thêm cái nhìn tổng thể, toàn diện hơn về đối tượng nghiên cứu. Nghiên cứu sinh cũng đã kế thừa các nguồn tài liệu phong phú, đa dạng từ những tác giả đã từng thực hiện nghiên cứu về người Hoa trên địa bàn huyện Lục Ngạn, điều này rất cần thiết để hiểu rõ hơn về hoạt động kinh tế của người Hoa trong những bối cảnh và thời gian cụ thể. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Việc nghiên cứu về người Hoa tại Việt Nam cho đến nay chủ yếu tập trung vào các nhóm người Hoa sinh sống tại miền Nam Việt Nam và các hoạt động kinh tế của người Hoa trước chiến tranh biên giới (năm 1979). Người Hoa cũng thường được nghiên cứu nhiều trong những hoạt động kinh tế thương mại, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ mà ít được đề cập đến ở lĩnh vực kinh tế nông nghiệp. Do vậy, kết quả nghiên cứu và những phát hiện mới trong luận án này góp phần bổ sung thêm dữ liệu khoa học về nhóm người Hoa sinh sống tại miền Bắc, với dân số sinh sống tập trung và tham gia chủ yếu vào các hoạt động nông nghiệp tại địa phương. Kết quả nghiên cứu của luận án cũng cung cấp đến các nhà khoa học, các nhà hoạch định chính sách những giải pháp cụ thể nhằm góp phần phát triển bền vững một tộc người có nhiều nét văn hóa đặc thù hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án có những đóng góp nhất định trong lĩnh vực khoa học xã hội nói chung và ngành Dân tộc học/Nhân học nói riêng, bổ sung thêm nguồn tài liệu tham khảo của khoa học xã hội. Hướng tiếp cận chính từ Nhân học mà đặc biệt là Nhân học kinh tế, sử dụng các phương pháp nghiên cứu của Dân 10