Tài liệu Hoàn thiện chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH  TRỊNH KHÁNH CHI HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH  TRỊNH KHÁNH CHI HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã số: 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS, TS. Nguyễn Trọng Thản 2. TS. Nguyễn Thị Thu Hƣơng HÀ NỘI - 2018 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu riêng của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Trịnh Khánh Chi iii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ----------------------------------------------01 2. Mục đích nghiên cứu của luận án -------------------------------------------------03 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu -------------------------------------------------03 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án ---------------------------------------------03 5. Các câu hỏi nghiên cứu -------------------------------------------------------------04 6. Các kết quả nghiên cứu dự kiến đạt đƣợc của luận án --------------------------05 7. Kết cấu của luận án------------------------------------------------------------------05 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ------------------------------------------------------------------- 06 1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về bảo hiểm xã hội --------------------06 1.2. Nhóm các công trình nguyên cứu về chính sách tài chính BHXH -----11 1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án và những khoảng trống nghiên cứu ---------------------------------------------------17 Chƣơng 2: LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH BẢO HIỂM XÃ HỘI ----------------------------------------------------------------------- 19 2.1. Bảo hiểm xã hội đối với phát triển kinh tế xã hội -------------------------19 2.1.1. Khái niệm và bản chất của bảo hiểm xã hội ---------------------------------19 2.1.2. Vai trò của bảo hiểm xã hội đối với phát triển kinh tế xã hội -------------23 2.1.3. Quỹ bảo hiểm xã hội------------------------------------------------------------25 2.2. Nội dung cơ bản của chính sách tài chính bảo hiểm xã hội -------------37 2.2.1. Khái niệm chính sách và chính sách tài chính BHXH ---------------------37 2.2.2. Các bộ phận cấu thành của chính sách tài chính BHXH -------------------41 2.2.3. Những nguyên tắc của chính sách tài chính BHXH ------------------------46 2.2.4. Các nhân tố ảnh hƣởng tới chính sách tài chính BHXH -------------------47 2.3. Chính sách tài chính bảo hiểm xã hội của một số nƣớc trên thế giới và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ------------------------------------------------49 2.3.1. Kinh nghiệm về chính sách huy động nguồn tài chính BHXH -------------49 2.3.2. Kinh nghiệm về chính sách sử dụng nguồn tài chính BHXH -------------53 2.3.3. Kinh nghiệm về chính sách đầu tƣ tăng trƣởng quỹ BHXH---------------56 iv 2.3.4. Kinh nghiệm về chính sách cân đối quỹ BHXH ----------------------------59 2.3.5. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam ------------------------------------------64 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2--------------------------------------------------------------------- 66 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM ------------------------------------------------------------------ 67 3.1. Khái quát về Bảo hiểm xã hội Việt Nam ------------------------------------67 3.1.1. Sự hình thành và phát triển của Bảo hiểm Xã hội Việt Nam --------------67 3.1.2. Vị trí, chức năng và cơ cấu tổ chức của BHXH Việt Nam ----------------74 3.2. Thực trạng chính sách tài chính Bảo hiểm xã hội ở Việt Nam ---------76 3.2.1. Thực trạng chính sách huy động nguồn tài chính bảo hiểm xã hội -------76 3.2.2. Thực trạng chính sách sử dụng nguồn tài chính bảo hiểm xã hội --------85 3.2.3. Thực trạng chính sách đầu tƣ tăng trƣởng quỹ bảo hiểm xã hội ----------99 3.2.4. Thực trạng chính sách cân đối quỹ BHXH -------------------------------- 109 3.3. Đánh giá về chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở Việt Nam ------- 114 3.3.1. Kết quả đạt đƣợc -------------------------------------------------------------- 114 3.3.2. Những hạn chế ---------------------------------------------------------------- 117 3.3.3. Nguyên nhân của các hạn chế ----------------------------------------------- 123 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3------------------------------------------------------------------- 127 Chƣơng 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở VIỆT NAM --------------------------------------------------- 128 4.1. Tình hình kinh tế xã hội Việt Nam hiện nay và định hƣớng phát triển của Bảo hiểm xã hội Việt Nam tới năm 2025 tầm nhìn 2030 --------------- 128 4.1.1. Tình hình kinh tế xã hội Việt Nam hiện nay ------------------------------ 128 4.1.2. Định hƣớng phát triển của BHXH Việt Nam------------------------------ 134 4.2. Quan điểm hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam ----- 136 4.2.1. Quan điểm chung hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam ----- 136 4.2.2. Quan điểm cụ thể về hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam ---- 139 4.3. Giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam ------------ 144 4.3.1. Hoàn thiện chính sách huy động nguồn tài chính -------------------------- 144 4.3.2. Hoàn thiện chính sách sử dụng nguồn tài chính -------------------------- 151 4.3.3. Hoàn thiện chính sách đầu tƣ tăng trƣởng quỹ BHXH ------------------- 157 4.3.4. Hoàn thiện chính sách cân đối quỹ BHXH -------------------------------- 163 v 4.4. Điều kiện thực hiện các giải pháp ------------------------------------------ 169 4.4.1. Tăng cƣờng vai trò của Nhà nƣớc trong các hoạt động của BHXH --------- 169 4.4.2. Hoàn thiện công tác tổ chức bộ máy và cán bộ --------------------------- 170 4.4.3. Đầu tƣ cơ sở vật chất và kỹ thuật cho BHXH Việt Nam ---------------- 172 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4-------------------------------------------------------------- 174 KẾT LUẬN --------------------------------------------------------------------------- 175 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA NCS --------------------- 178 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ---------------------------------------------- 179 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tên đầy đủ AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á ASXH An sinh xã hội BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế BHTN Bảo hiểm thất nghiệp DN Doanh nghiệp DS PHSK Dƣỡng sức, phục hồi sức khỏe HT - TT Hƣu trí - tử tuất ILO Tổ chức lao động quốc tế ISSA Hiệp hội an sinh xã hội quốc tế KT - XH Kinh tế - xã hội NSNN Ngân sách nhà nƣớc NLĐ Ngƣời lao động NSDLĐ Ngƣời sử dụng lao động ÔĐ - TS Ốm đau - thai sản QLBM Quản lý bộ máy TCDN Tài chính doanh nghiệp TNLĐ - BNN Tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp XDCB Xây dựng cơ bản XH Xã hội vii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ Số hiệu biểu đồ Tên biểu đồ Trang 2.1 Sự vận động của quỹ BHXH vào thị trƣờng tài chính 30 3.1 Tốc độ tăng thu quỹ BHXH bắt buộc từ đóng góp của NLĐ và NSDLĐ giai đoạn 2011-2017 82 3.2 Cơ cấu nguồn thu quỹ BHXH giai đoạn 2011- 2017 83 3.3 Tình hình chi trả các chế độ ốm đau, thai sản 92 3.4 Cơ cấu đầu tƣ quỹ BHXH 105 viii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Số hiệu bảng Tên bảng Trang 2.1 Cơ cấu nguồn thu của quỹ BHXH 51 3.1 Mức đóng góp của NLĐ và NSDLĐ vào quỹ BHXH 79 3.2 Thực trạng đối tƣợng tham gia BHXH 2011-2016 80 3.3 Thu quỹ BHXH bắt buộc từ đóng góp của NLĐ và NSDLĐ giai đoạn 2011-2017 81 3.4 Tình hình nguồn thu quỹ BHXH giai đoạn 2011-2017 83 3.5 Tình hình nợ đóng BHXH giai đoạn 2011 – 2017 84 3.6 Mức hƣởng chế độ bảo hiểm xã hội 88 3.7 Tổng hợp số ngƣời đƣợc giải quyết hƣởng chế độ BHXH giai đoạn 2011 - 2017 89 3.8 Tổng hợp tình hình chi trả giải quyết chế độ BHXH từ nguồn quỹ BHXH giai đoạn 2011 – 2017 91 3.9 Số lƣợt ngƣời đƣợc giải quyết chế độ ốm đau, thai sản 91 3.10 Số ngƣời đƣợc giải quyết chế độ TNLĐ - BNN 93 3.11 Chi trả chế độ TNLĐ - BNN 93 3.12 Tình hình giải quyết chế độ hƣu trí, tử tuất 93 3.13 Số liệu chi quản lý bộ máy từ năm 2011 đến năm 2017 97 3.14 Danh mục và cơ cấu vốn đầu tƣ tài chính quỹ BHXH giai đoạn 2011-2017 104 3.15 Tình hình hoạt động đầu tƣ tăng trƣởng quỹ BHXH giai đoạn 2011 - 2017 106 3.16 Hiệu quả đầu tƣ quỹ BHXH Việt Nam giai đoạn 2011 – 2017 107 3.17 Tình hình cân đối quỹ BHXH giai đoạn 2011 – 2017 111 3.18 Tỷ lệ hoàn thành thu BHXH bắt buộc giai đoạn 2011 - 2017 116 3.19 Tình hình lao động tham gia BHXH trên tổng số lao động tham gia hoạt động kinh tế giai đoạn 2011 - 2017 119 3.20 So sánh các quy định trong công ƣớc 102 với chế độ BHXH ở Việt Nam 121 4.1 Lực lƣợng lao động từ 15 tuổi trở lên ở Việt Nam (giai đoạn 2000 – 2015) 131 4.2 Dự báo dân số Việt Nam theo cơ cấu tuổi 131 ix PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những mục tiêu quan trọng của chính sách an sinh xã hội (ASXH) của mọi quốc gia, là mối quan tâm hàng đầu của các nhà hoạch định chính sách vì xã hội có ổn định thì mục tiêu kinh tế mới phát triển bền vững đƣợc. Trong tiến trình lịch sử của loài ngƣời, hệ thống BHXH đầu tiên xuất hiện ở Đức vào cuối thế kỷ 19 sau đó lan tỏa rộng ra cả châu Âu, đánh dấu bƣớc tiến quan trọng trong vấn đề đảm bảo ASXH và thu nhập cho ngƣời lao động trong những trƣờng hợp bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp (TNLĐ-BNN), hết tuổi lao động,… Đây là chính sách hƣớng vào con ngƣời, góp phần phát triển con ngƣời. Do đó, BHXH là trụ cột của hệ thống ASXH, có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống xã hội của các tầng lớp lao động và dân cƣ, góp phần tạo nên một xã hội công bằng, ổn định và phát triển bền vững. Tại Việt Nam, trong những năm qua chính sách tài chính BHXH đã nhiều lần đƣợc sửa đổi, bổ sung nhằm phù hợp với điều kiện thực tiễn và các thông lệ quốc tế. Đặc biệt, từ sau khi Luật BHXH đƣợc Quốc hội thông qua lần đầu ngày 29/6/2006, sau đó đƣợc sửa đổi bổ sung và đƣợc Quốc hội khoá 13 thông qua ngày 20/11/2014 và có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2016 đã tạo ra những thuận lợi trong việc thực thi chính sách BHXH nhƣ: Ngƣời lao động và doanh nghiệp có nhận thức đúng đắn trong việc tham gia đóng BHXH; số lƣợng lao động tham gia đóng BHXH ngày càng cao và từng bƣớc đi vào đời sống của ngƣời lao động; Đƣợc Nhà nƣớc quan tâm, sát sao hơn trong việc hỗ trợ Ngân sách nhằm tạo lập quỹ BHXH,… Tuy nhiên việc triển khai các chính sách BHXH còn gặp nhiều khó khăn, thách thức sau: - Đối tƣợng tham gia BHXH bắt buộc hàng năm tuy vẫn tăng, song tốc độ tăng bình quân thấp hơn tốc độ tăng số lƣợng lao động tham gia vào khu vực làm công ăn lƣơng. Trong báo cáo trình Hội nghị Ban chấp hành Trung ƣơng lần thứ 7 khoá XII (tháng 5 năm 2018) thì Ngành bảo hiểm thừa nhận: “năm 2017 mới chỉ đạt gần 29% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH, vẫn còn trên 70% chưa tham gia. Mục tiêu đến năm 2020 có 50% lực lượng lao động tham gia BHXH là không đạt được…” [76]. 1 - Số lƣợng những ngƣời tham gia BHXH có tăng lên nhƣng tăng không nhiều và không bền vững. Nhiều ngƣời đã tham gia BHXH rồi nhƣng do một số nguyên nhân nhất định họ phải rút khỏi thị trƣờng lao động và muốn nhận BHXH một lần. Theo con số khảo sát của Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam năm 2017 cho rằng: “Mỗi năm có khoảng 600 nghìn đến 700 nghìn người ra khỏi hệ thống BHXH. Số đối tượng hưởng trợ cấp BHXH một lần ngày càng tăng (năm 2016 số người hưởng BHXH một lần là 756,074 người, tăng 27.4% so với năm 2011) và có xu hướng năm sau đều tăng so với năm trước, tính từ năm 2011 đến nay bình quân mỗi năm có khoảng hơn ½ triệu người hưởng trợ cấp BHXH một lần...” [77]. Đây là vấn đề rất đáng quan tâm bởi không phù hợp với bản chất và mục tiêu của BHXH là bảo hiểm dài hạn nhằm bảo đảm an sinh xã hội cho ngƣời lao động khi về già. - Bên cạnh đó tuổi nghỉ hƣu theo quy định hiện hành ở Việt Nam bất hợp lý dẫn đến thời gian đóng BHXH ngắn nhƣng thời gian hƣởng lƣơng hƣu lại dài. Cụ thể, theo báo cáo của Bộ trƣởng Bộ LĐTB&XH Đào Ngọc Dung tại Hội nghị Ban chấp hành trung lần thứ 7, khóa XII (tháng 5 năm 2018): “Mức đóng BHXH bình quân là 22%, mức hưởng 70% trung bình. Nam đóng bảo hiểm bình quân 28 năm và sống sau 60 tuổi hưởng lương hưu bình quân là 22,5 năm; nữ đóng 23 năm nhưng hưởng bình quân tới 27 năm” [78]. Nhƣ vậy, vấn đề cân đối tài chính dài hạn của quỹ hƣu trí, tử tuất sẽ là một nội dung trọng tâm trong hoạt động tài chính của các chính sách BHXH. - Ngoài ra, bản chất của quỹ BHXH là một quỹ tài chính, nhƣ mọi quỹ tài chính khác nó cần đƣợc bảo toàn giá trị trƣớc những biến động kinh tế. Theo dự báo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) thì: “Với các chính sách tài chính BHXH hiện hành ở Việt Nam thì đến năm 2021 quỹ BHXH sẽ có nguy cơ cao mất cân đối thu chi, buộc phải lấy từ nguồn kết dư để chi trả. Tuy nhiên, đến năm 2034 phần kết dư này cũng không còn dẫn đến khả năng vỡ quỹ và khi đó, người lao động sẽ không nhận được lương hưu...” [79]. Những đặc thù đó đòi phải có một chính sách tài chính BHXH hợp lý để đảm bảo sự cân đối quỹ BHXH và cũng là yêu cầu khách quan đảm bảo cho sự tồn tại, phát triển và phát huy tác dụng của BHXH trong các vấn đề ASXH cũng nhƣ hỗ trợ cho nền kinh tế phát triển bền vững. 2 Xuất phát từ thực tế nêu trên, nghiên cứu sinh đã lựa chọn đề tài: "Hoàn thiện chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở Việt Nam" làm luận án tiến sĩ kinh tế của mình. Hy vọng đề tài nghiên cứu sẽ có những đóng góp cả về lý luận và thực tiễn trong hoạt động tài chính của BHXH ở Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu của luận án - Hệ thống hóa lý luận về chính sách tài chính BHXH; - Nghiên cứu và đánh giá thực trạng chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam giai đoạn 2011-2017, từ đó chỉ ra đƣợc những thành công, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế trong việc thực hiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam; - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam đến năm 2025, tầm nhìn 2030. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu chính sách tài chính BHXH bao gồm 4 nội dung chủ đạo sau: Chính sách tạo lập; chính sách sử dụng; chính sách đầu tƣ tăng trƣởng và chính sách cân đối quỹ BHXH. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Nghiên cứu về chính sách tài chính BHXH bắt buộc, không bao gồm Bảo hiểm y tế, BHXH tự nguyện, Bảo hiểm thất nghiệp. - Về không gian: Nghiên cứu chính sách tài chính BHXH tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. - Về thời gian: Số liệu phân tích tập trung trong giai đoạn 2011 - 2017 và đƣa ra những kiến nghị giải pháp đến năm 2025, tầm nhìn 2030. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu của luận án - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Luận án sử dụng phƣơng pháp này để thu thập thông tin khoa học trên cơ sở nghiên cứu các công trình khoa học, tài liệu, văn bản đã có và bằng tƣ duy logic để rút ra các kết luận phục vụ cho luận án. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: 3 Luận án sử dụng phƣơng pháp này để phân tích và tổng hợp lý thuyết, ngoài ra còn dùng để phân tích và tổng hợp các số liệu về tình hình thu - chi BHXH, tình hình đầu tƣ tăng trƣởng quỹ và cân đối quỹ BHXH để đánh giá thực trạng và đƣa ra các giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam. - Phương pháp lịch sử: Sử dụng phƣơng pháp này, tác giả nhìn nhận, phân tích các vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc thực hiện chính sách tài chính BHXH bằng cách đi tìm nguồn gốc phát sinh vấn đề, xem xét vấn đề trong quá trình hình thành và phát triển nhằm tìm ra xu hƣớng phát triển, làm cơ sở cho việc đƣa ra các giải pháp khả thi để giải quyết vấn đề. - Phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu thứ cấp Dữ liệu thứ cấp đƣợc thu thập và phân tích là những dữ liệu tổng hợp về quản lý tài chính BHXH tại Việt Nam. Nguồn dữ liệu này đƣợc công bố trong báo cáo thƣờng niên của BHXH Việt Nam, của Vụ BHXH - Bộ Lao động thƣơng binh và xã hội, của Bộ kế hoạch- Đầu tƣ, các Tạp chí chuyên ngành và các Hội thảo khoa học. Quy trình thu thập và phân tích dữ liệu thứ cấp + Liên hệ với các tổ chức cung cấp thông tin: BHXH Việt Nam, Vụ BHXH - Bộ Lao động Thƣơng binh và xã hội, Bộ Kế hoạch đầu tƣ, Tổng cục thống kê,… + Rà soát các nguồn thông tin đại chúng: tìm kiếm dữ liệu mới nhất trên các phƣơng tiện thông tin đại chúng nhƣ tạp chí chuyên ngành (Tạp chí BHXH, Báo BHXH), Tạp chí nhà quản lý, Tạp chí kinh tế và phát triển, Tạp chí tài chính,… Các dữ liệu đƣợc đối chiếu và so sánh để có sự nhất quán thống nhất, đảm bảo nội dung phân tích có đƣợc độ tin cậy cao. + Tập hợp và phân tích dữ liệu theo mục tiêu đã xác định: Sau khi tập hợp và sàng lọc, dữ liệu thứ cấp đƣợc sử dụng để phân tích thực trạng chính sách tài chính BHXH. 5. Các câu hỏi nghiên cứu Trên cơ sở xác định đƣợc mục đích nghiên cứu, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu, luận án đƣa ra các câu hỏi khảo sát hƣớng vào các nội dung sau: 4 - Chính sách tài chính BHXH là gì? Vai trò của chính sách tài chính BHXH? - Nội dung của chính sách tài chính BHXH bao gồm những nội dung nào? Mối quan hệ giữa các nội dung đó? - Thực trạng chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam hiện nay nhƣ thế nào? Những tồn tại trong chính sách tài chính BHXH là gì? Những chính sách tài chính BHXH đang áp dụng ở Việt Nam có đáp ứng đƣợc nhu cầu của các đối tƣợng lao động trong xã hội hay không? - Hoàn thiện chính sách tài chính BHXH là hoàn thiện những nội dung nào? Quan điểm, định hƣớng và giải pháp về việc hoàn thiện này là gì? 6. Các kết quả nghiên cứu dự kiến đạt đƣợc của luận án - Nghiên cứu một cách có hệ thống về chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam hiện nay; - Phân tích làm rõ đặc thù của chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam; - Sử dụng cơ sở lý thuyết để phân tích, đánh giá thực trạng chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam; - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện chính sách tài chính BHXH ở Việt Nam để vấn đề ASXH ở Việt Nam luôn đƣợc đảm bảo và ngày càng phát triển hơn nữa. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án bao gồm 4 chƣơng sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan tới đề tài luận án Chương 2: Lý luận cơ bản về chính sách tài chính bảo hiểm xã hội Chương 3: Thực trạng chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở Việt Nam Chương 4: Giải pháp hoàn thiện chính sách tài chính bảo hiểm xã hội ở Việt Nam. 5 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Nghiên cứu tổng quan các công trình có liên quan đến đề tài luận án có ý nghĩa rất quan trọng, giúp cho Nghiên cứu sinh hệ thống hóa đƣợc những vấn đề có tính lý luận chung về BHXH và chính sách tài chính BHXH. Bên cạnh đó, làm rõ đƣợc những vấn đề đã đƣợc nghiên cứu và những vấn đề còn bỏ ngỏ làm định hƣớng cho nghiên cứu của mình. Trong qua trình tiếp cận các công trình đó, Nghiên cứu sinh tiến hành khái quát hoá các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài theo các nhóm sau: 1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về bảo hiểm xã hội Adam Smith (1723- 1790) là một trong những nhà kinh tế chính trị học và triết gia lớn đã từng khẳng định rằng: “Đối với một người bình thường trong điều kiện bình thường, khi đã đóng góp phần lớn lợi ích mà anh ta theo đuổi cho xã hội thì anh ta phải được xã hội nói chung và từng xí nghiệp cụ thể nói riêng chăm lo cho anh ta và hành động chăm lo đó chính là biểu hiện của sự hợp tác và chăm lo của tập thể dành cho cá nhân” [57, tr. 366]. Nói cách khác tham gia BHXH là quyền cơ bản của ngƣời lao động và Nhà nƣớc đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo quyền đó cho ngƣời lao động. Về vấn đề này, trong luận án tiến sĩ “Chính sách ASXH và vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Văn Chiều (2013) đã hệ thống hóa những vấn đề lý luận, thực tiễn về chính sách ASXH và vai trò của Nhà nƣớc trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Trong nghiên cứu của mình, tác giả chỉ ra năm nguyên nhân cơ bản khẳng định sự cần thiết nhà nƣớc phải thực hiện chính sách ASXH với tƣ cách là một đòi hỏi khách quan, bao gồm: (i) xuất phát từ bản chất, chức năng xã hội của Nhà nƣớc; (ii) Nhà nƣớc thực hiện chính sách ASXH nhằm khắc phục những hạn chế của nền kinh tế thị trƣờng; (iii) xuất phát từ đặc điểm và tính chất của hàng hóa ASXH. Tác giả khẳng định ASXH là hàng hóa công cộng, do đó không có chủ thể nào khác ngoài Nhà nƣớc có đủ khả năng và trách nhiệm cung ứng cho ngƣời dân; (iv) hƣởng ASXH là quyền cơ bản của con ngƣời; (v) Nhà nƣớc thực hiện chính sách ASXH nhằm đáp ứng yêu cầu 6 của quá trình hội nhập quốc tế [38]. Ngoài ra, tác giả Nguyễn Văn Chiều cũng chỉ rõ những thành tựu và hạn chế thực hiện vai trò của Nhà nƣớc trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam trong thời gian qua trên tất cả các nội dung bao gồm: hoạch định chính sách ASXH; triển khai, kiểm tra và giám sát thực hiện chính sách ASXH; mở rộng diện bao phủ và nâng cao chất lƣợng dịch vụ ASXH; đảm bảo nguồn lực tài chính cho việc thực hiện ASXH. Trong mỗi nội dung tác giả đã minh chứng bằng những phân tích liên quan đến chính sách BHXH. Tuy nhiên, do phạm vi nghiên cứu của đề tài là chính sách ASXH nên nội dung quản lý tài chính BHXH chƣa đƣợc đề cập đến. Trên thế giới hiện nay, hầu hết các quốc gia đều thực hiện chính sách BHXH trên cơ sở thu từ phần đóng góp của ngƣời lao động (NLĐ) và ngƣời sử dụng lao động (NSDLĐ) theo những tỷ lệ khác nhau trừ một số quốc gia coi phúc lợi xã hội là trụ cột của hệ thống ASXH nhƣ NewZealand, Australia,... Các chính sách BHXH đƣợc các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc quan tâm. Một số công trình nghiên cứu trên thế giới hình thành nên những cơ sở khoa học rất cơ bản về tài chính BHXH, điển hình là Cẩm nang an sinh xã hội do Văn phòng lao động quốc tế ILO cùng Trung tâm huấn luyện quốc tế Turin của ILO phối hợp biên soạn. Các chuyên gia của ILO mở đầu nghiên cứu của mình bằng cách đi tìm lời giải cho câu hỏi: “ASXH được quản lý như thế nào?” ILO khẳng định: “Không có một mô thức riêng biệt hay đặc biệt nào, một kiểu mẫu tiêu chuẩn nào, cho các cấu trúc hay tổ chức quản lý ASXH” [62]. Điều này xuất phát từ sự biến dị đa dạng của tình hình ASXH trên thế giới. Mỗi quốc gia lựa chọn một cách thức quản lý khác nhau phù hợp với tình hình ASXH của mình, tuy nhiên đều xuất phát từ sự kết hợp của các lý do lịch sử, chính trị, xã hội và theo xu hƣớng thích ứng với sự thay đổi của chính sách ASXH. Nhƣ vậy, chúng ta có thể tiếp cận cách thức quản lý ASXH dựa trên sự phát triển các chế độ ASXH. Một vấn đề có tính nguyên tắc trong việc xác định cấu trúc quản lý ASXH là phải có sự tham gia của Chính phủ. Nếu quốc gia nào mà việc quản lý đƣợc ủy quyền tách ra khỏi cấp Chính phủ, thì các đại diện của những thành viên của chế độ ASXH đó phải đƣợc tham gia vào việc quản lý, có thể không phải nhƣ một hội đồng do luật định, mà tồn tại nhƣ một ủy ban cố vấn đƣợc tham gia vào các vấn đề chính sách cũng nhƣ vấn đề quản lý. Nghiên cứu trên giúp ngƣời đọc hình dung một cách tổng quan cách thức quản lý ASXH 7 của các quốc gia trên thế giới, về những nguyên tắc tài chính và các hệ thống tài chính BHXH, đặc điểm và hệ thống tài chính phù hợp với các chế độ BHXH ngắn hạn và dài hạn...Đây là những nội dung cơ bản mang tính lý luận làm cơ sở cho việc xây dựng và thực hiện BHXH các quốc gia trên thế giới. Do đặc thù về nhân khẩu học, tuổi thọ bình quân dân số, đặc điểm thị trƣờng lao động, quan điểm của Chính phủ... ở mỗi nƣớc có sự khác biệt, nên những nghiên cứu của các chuyên gia ILO, ngân hàng thế giới và hiệp hội ASXH Quốc tế (ISSA)... về tài chính BHXH tại Châu Á và Việt Nam có ý nghĩa quan trọng trong quá trình quản lý về tài chính BHXH. Khác với nghiên cứu nói trên của ILO mang tính lý luận tổng quát, trong cuốn “BHXH của các nước ASEAN và Thái Bình Dương, năm 2008”, của Hiệp hội An sinh xã hội quốc tế đã nêu bật lên đƣợc nét nổi trội của BHXH các nƣớc ASEAN và Thái Bình Dƣơng bao gồm tất cả các nội dung liên quan đến: nguồn hình thành quỹ BHXH, mức đóng góp của các bên tham gia, các chế độ BHXH đƣợc triển khai và nội dung từng chế độ của mỗi nƣớc [27]. Đặc biệt, nghiên cứu này của ISSA giúp các nhà khoa học có cái nhìn tổng quan nhất về các loại hình BHXH đƣợc các nhà cung cấp dịch vụ tài chính triển khai nhƣ: tài khoản cá nhân bắt buộc, quỹ tiết kiệm, hệ thống trách nhiệm ngƣời sử dụng lao động. Mỗi quốc gia trong khu vực ASEAN và Thái Bình Dƣơng đối với từng chế độ, trong từng giai đoạn nhất định của nền kinh tế có thể sử dụng các cách thức khác nhau về dịch vụ tài chính nêu trên. Dƣới góc độ quản lý, dịch vụ tài chính sẽ ảnh hƣởng đến cách thức quản lý của BHXH. Ví dụ, nếu quốc gia lựa chọn hình thức thu BHXH thông qua tài khoản cá nhân, nghĩa là mỗi NLĐ tham gia BHXH sẽ có tài khoản tƣơng tự nhƣ tài khoản ATM. Hàng tháng, khi NLĐ nhận lƣơng, tự động BHXH sẽ trích khoản tiền đóng BHXH của từng NLĐ. Phần đóng góp của NSDLĐ cũng nộp trực tiếp cho quỹ BHXH thông qua tài khoản của doanh nghiệp. Cách thức quản lý này giúp nhà quản lý khắc phục đƣợc tình trạng NSDLĐ trích tiền đóng BHXH từ lƣơng của NLĐ nhƣng không đóng cho cơ quan BHXH làm ảnh hƣởng đến quyền lợi cho NLĐ. Nghiên cứu của ILO “Social sercurity and rule of law” công bố tại hội nghị 100 Gerneva năm 2011 khẳng định: “Quyền tham gia BHXH trong pháp luật quốc tế và phương pháp tiếp cận BHXH hướng tới quyền cơ bản của con người...” [63]. Vấn đề ASXH đƣợc xem xét nhƣ là quyền con ngƣời và đƣợc 8 đề cập trong Hiến pháp quốc gia từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, khi quyền lợi xã hội lần đầu tiên đƣợc đặt ra trong các bản Hiến pháp Nga, Mexico và Cộng hòa Weimar của Đức. Nghiên cứu chỉ ra ba cấp độ của tính pháp lý trong BHXH là: mở rộng đối tƣợng, thực thi chính sách và chất lƣợng dịch vụ. Về vấn đề thi hành pháp luật ASXH, không thể thiếu quá trình giám sát, kiểm tra của Nhà nƣớc, và cách thức thực hiện (bao gồm cả nguyên lý chung và các phƣơng pháp mới đƣợc áp dụng) trong các trƣờng hợp không tham gia BHXH, trốn đóng và gian lận trong BHXH. Đối với quá trình giám sát của Nhà nƣớc, các tổ chức thực hiện BHXH tại các quốc gia trên thế giới đều chịu sự giám sát ở các mức độ khác nhau bởi Chính phủ. Thông thƣờng, Chính phủ sẽ giao cho một cơ quan trực thuộc Chính phủ trực tiếp quản lý tổ chức BHXH. Tuy nhiên, tại một số quốc gia tổ chức BHXH chịu sự giám sát bởi nhiều cơ quan khác nhau. Ví dụ ở Sri Lanka quỹ do NLĐ làm việc trong khối hành chính, sự nghiệp do Bộ Lao động quản lý, các quỹ còn lại do ngân hàng trung ƣơng kiểm soát. Tại Chile, các chế độ BHXH đƣợc chia thành ba nhóm có đặc điểm tƣơng đồng nhau, tƣơng ứng do ba cơ quan khác nhau thuộc Chính phủ quản lý. Ngƣợc lại, một số quốc gia nhƣ Cộng hòa thống nhất Tazania hoạt động giám sát đƣợc thực hiện bởi một tổ chức độc lập với Chính phủ có tính chất tƣ nhân hoặc bán tƣ nhân. Công cụ để các tổ chức này thực hiện hoạt động giám sát là tài liệu kiểm toán. Thông qua cách thức kiểm tra đột xuất hoặc định kỳ của hai cơ quan là thanh tra lao động và chính hệ thống BHXH sẽ phát hiện các gian lận trong BHXH. Đối với quá trình tổ chức thực hiện, cách thức tổ chức thực hiện của các quốc gia có nhiều các phƣơng pháp mới đƣợc áp dụng một cách sáng tạo có thể là bài học kinh nghiệm đối với các quốc gia đang trong tiến trình hoàn thiện vấn đề quản lý và thực hiện chính sách BHXH nhƣ Việt Nam. Với mục tiêu làm thế nào để thúc đẩy việc tuân thủ pháp luật về ASXH của cả NLĐ và ngƣời sử dụng lao động, kinh nghiệm của Canada là tập trung vào các biện pháp phòng ngừa nhƣ kiểm tra và kiểm toán, đào tạo, các chiến dịch quảng cáo nâng cao nhận thức; kinh nghiệm của Chile là công bố công khai những doanh nghiệp cam kết không thực hiện hành vi vi phạm trong lĩnh vực BHXH qua kênh “Boletín de Infractores Laborales y Previsionales” [61]. 9 Một vấn đề chƣa có lời giải đối với việc quản lý tài chính BHXH tại Việt Nam hiện nay là chƣa nắm bắt đƣợc cơ sở dữ liệu đầy đủ về đối tƣợng tham gia BHXH, nói cách khác việc thu BHXH dựa vào sự chủ động đăng ký của đối tƣợng tham gia. Điều này tác động trực tiếp đến kết quả thu BHXH cũng nhƣ ảnh hƣởng đến việc chi trả và đầu tƣ quỹ BHXH. Nghiên cứu này của ILO đã chỉ ra cách thức mà Italia kiểm soát cơ sở dữ liệu của đối tƣợng tham gia là sử dụng công cụ quản lý thông minh chẳng hạn nhƣ tạo ra bản đồ nguy cơ và phân bổ nguồn lực quản lý cụ thể cho các cuộc chiến chống lại việc không khai báo BHXH. Trong năm 2009, viện quản lý các chƣơng trình bảo hiểm thƣơng tật INAIL của Italia đã quản lý đƣợc 12.000 đăng ký bảo hiểm mới, và khôi phục lại phí bảo hiểm chƣa thanh toán khoảng 27 triệu €. Cùng mục tiêu chống gian lận trong BHXH, Vƣơng quốc Anh thiết lập đƣờng dây nóng miễn phí để ngƣời dân tố cáo những gian lận trong BHXH, Mỹ cho phép bất kỳ ai cũng có thể điền vào một hệ thống trực tuyến thông tin của ngƣời bị nghi ngờ là có hành vi gian lận. Một biện pháp khác đƣợc nhiều nƣớc áp dụng là tăng cƣờng sự phối hợp chặt chẽ giữa các tổ chức an ninh, cơ quan thuế, thanh tra lao động, cảnh sát, dịch vụ hải quan và nhập cƣ. Chẳng hạn tại Mongtenegro một dự án gọi là “Unified registration and collection of taxes and contributions” từ 1/3/2010 cho phép quốc gia này tích hợp tất cả các đăng ký hiện tại bao gồm thuế và đóng góp BHXH thành một. Những thành tựu này là minh chứng cho hiệu quả của cách tiếp cận chủ động trong cuộc chiến chống lại việc trốn đóng, gian lận BHXH [71]. Những phân tích trên trong nghiên cứu của ILO mang tính tổng quan, có thể định hƣớng cho công tác quản lý tài chính của các quốc gia thông qua hệ thống pháp luật. Tuy nhiên đây là nghiên cứu mang tính lý luận chung, chƣa thể áp dụng trực tiếp vào điều kiện thực tế của Việt Nam. Ví dụ nhƣ kinh nghiệm của Italia trong việc quản lý đối tƣợng thuộc diện tham gia. Việt Nam chƣa nắm bắt đƣợc số lao động thuộc diện tham gia nhƣng chƣa có mã định danh cấp cho từng NLĐ và hệ thống thông tin cho phép NLĐ tự kiểm soát đƣợc quá trình tham gia BHXH của mình. Do vậy, tình trạng NLĐ bị vi phạm quyền lợi nhƣ không đƣợc tham gia BHXH, tham gia với mức thấp hơn, bị ngƣời sử dụng lao động chiếm dụng phần đóng BHXH còn phổ biến. Mặc dù 10 vậy, việc áp dụng công cụ quản lý thông minh của Italia gặp trở ngại lớn từ chính sách, từ điều kiện cơ sở hạ tầng, từ bộ máy tổ chức thực hiện. Thông qua việc tìm hiểu cách thức và kinh nghiệm tổ chức thực hiện BHXH ở các quốc gia trên thế giới, đặc biệt những quốc gia có điều kiện kinh tế, có đặc điểm nhân khẩu học tƣơng đồng với Việt Nam có ý nghĩa quan trọng trong quá trình ban hành và thực hiện chính sách. Tuy nhiên, nghiên cứu này mang tính chất tổng hợp kinh nghiệm thực tiễn thực hiện và nội dung các chế độ BHXH các nƣớc Châu Âu, Châu Mỹ hay khu vực ASEAN và Thái Bình Dƣơng mà chƣa đi sâu nghiên cứu về chính sách tài chính BHXH. 1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu về chính sách tài chính bảo hiểm xã hội Tài chính BHXH là một thuật ngữ thuộc phạm trù tài chính chỉ một mắt khâu tài chính tồn tại độc lập trong hệ thống tài chính quốc gia. Tài chính BHXH tham gia vào quá trình sử dụng các nguồn tài chính nhằm đảm bảo cuộc sống cho ngƣời là động và gia đình của họ khi gặp rủi ro từ đó đảm bảo ổn định và phát triển kinh tế xã hội. Nhƣ vậy, nhìn rộng ra thì tài chính BHXH là việc sử dụng tài chính BHXH nhƣ một công cụ quản lý xã hội của Nhà nƣớc. Nhà nƣớc thông qua hoạt động tài chính BHXH để thực hiện mục tiêu quản lý xã hội đó là đảm bảo cuộc sống cho nhân dân trƣớc những rủi ro làm giảm hoặc mất khả năng lao động hay khi về già, giúp ngƣời lao động yên tâm lao động sản xuất, góp phần thúc đẩy sản xuất phát triển. BHXH thể hiện tính ƣu việt của mỗi quốc gia, mỗi thể chế xã hội. Còn nếu hiểu theo nghĩa hẹp thì tài chính BHXH là quản lý thu - chi BHXH. Nhƣ vậy, tài chính BHXH chủ yếu liên quan đến việc làm thế nào để hoạt động thu – chi quỹ BHXH đƣợc thực hiện một cách bình thƣờng trƣớc những biến động của môi trƣờng. Biến động ở đây là những biến động và đối tƣợng tham gia, đối tƣợng hƣởng, biến động của môi trƣờng sống, môi trƣởng kinh tế... những biến động tác động trực tiếp đến đời sống của ngƣời lao động, đến việc thu – chi quỹ BHXH, ảnh hƣởng đến việc đầu tƣ tăng trƣởng quỹ BHXH. Tại Việt Nam trong những năm gần đây, vấn đề quản lý BHXH nhằm hƣớng tới mục tiêu đạt hiệu quả cao trong việc thực hiện chính sách tài chính BHXH đƣợc các nhà khoa học, nhà quản lý trong nƣớc quan tâm nghiên cứu. Hầu hết các nghiên cứu đều đề cập đến chính sách tài chính BHXH, trong đó 11