Tài liệu Hình ảnh loài vật và ý nghĩa biểu trưng của chúng trong thành ngữ ẩn dụ tiếng việt

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng ®¹i häc Vinh Khoa ng÷ v¨n h×nh ¶nh loµi vËt vµ ý nghÜa biÓu trng cña chóng trong thµnh ng÷ Èn dô tiÕng ViÖt kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chuyªn ngµnh: ng«n ng÷ GV híng dÉn: TS Hoµng Träng Canh §Æng ThÞ An SV thùc hiÖn: Líp: 42 A2 Ng÷ V¨n Vinh, 2005 Môc lôc Lêi nãi ®Çu Më ®Çu Néi dung Ch¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chung 1. VÒ thµnh ng÷ 1.1 Kh¸i niÖm thµnh ng÷ 1.2 §Æc trung thµnh ng÷ 2. VÒ thµnh ng÷ Èn dô 2.1. kh¸i niÖm thµnh ng÷ Èn dô 2.2. CÊu tróc thµnh ng÷ Èn dô 3. VÒ mét sè trêng hîp trung gian Ch¬ng II. H×nh ¶nh con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô tiÕng ViÖt 1. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ c¸ 2. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ chim 3. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ ®éng vËt hoang d· 4. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ c«n trïng 5. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ ®éng vËt gi¶ tëng 6. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ gia sóc 7. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ ®éng vËt lìng thª 8. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ loµi bß s¸t 9. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ Loµi gËm nhÊm 10. Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ nhuyÔn thÓ 11 Nhãm nh÷ng thµnh ng÷ vÒ gi¸p x¸c Ch¬ng III. Ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ Èn dô cã tªn gäi con vËt vµ nh÷ng nÐt v¨n hãa ngêi ViÖt. 1. Mét sè nÐt nghÜa biÓu trng c¬ b¶n cña thµnh ng÷ Èn dô cã tªn gäi con vËt. 2. Nh÷ng nÐt ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ ng«n ng÷ qua c¸c thµnh ng÷ Èn dô cã tªn gäi c¸c con vËt KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o Phô lôc 1 7 7 7 7 9 13 13 14 17 19 19 21 23 25 26 27 30 32 32 33 34 38 38 46 54 56 Lêi nãi ®Çu Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt lµ hiÖn tîng ®Æc s¾c trong ng«n ng÷ còng nh trong lêi ¨n tiÕng nãi cña nh©n d©n, lµ n¬i tËp trung cao nhÊt c¸ch sö dông h×nh ¶nh cña ngêi ViÖt. Trong ph¹m vi ®Ò tµi, kho¸ luËn chñ yÕu tËp trung vµo h×nh ¶nh biÓu trng cña c¸c thµnh ng÷ Èn dô cã tªn gäi con vËt. §Ó hoµn thµnh kho¸ luËn, em ®· nhËn ®îc sù híng dÉn tËn t×nh chu ®¸o vµ cã ph¬ng ph¸p, khoa häc cña thÇy gi¸o - tiÕn sÜ Hoµng Träng Canh. Em còng ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì cña c¸c c« gi¸o, th©ú gi¸o trong khoa ng÷ v¨n - §¹i häc Vinh. Qua ®©y em xin ®îc bµy tá lßng c¶m ¬n ch©n thµnh tíi c¸c thÇy gi¸o c« gi¸o vµ c¸c b¹n ®· gióp em hoµn thµnh kho¸ luËn nµy. V× nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan cã thª luËn v¨n cßn cã nh÷ng ®iÓm thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®îc sù gãp ý cña c¸c thÇy c« vµ c¸c b¹n. Vinh, 5 / 2005 Ngêi thùc hiÖn §Æng ThÞ An Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi: 1.1. Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt lµ hiÖn tîng hÕt søc quen thuéc trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy cña nh©n d©n, vµ còng lµ ®èi tîng lu«n ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ d©n gian còng nh c¸c nhµ ng«n ng÷ häc quan t©m chó ý. Trong thµnh ng÷ tiÕng ViÖt bé phËn thµnh ng÷ Èn dô chiÕm mét tØ lÖ lín. Khi t×m hiÓu vÒ lo¹i thµnh ng÷ nµy chóng ta sÏ thÊy ®îc c¸ch sö dông h×nh ¶nh theo lèi so s¸nh ngÇm ®Çy linh ho¹t vµ lÝ thó. Còng ë ®ã chóng ta thÊy ®îc c¸ch nh×n nhËn ®¸nh gi¸ s©u s¾c vÒ c¸c hiÖn tîng cuéc sèng cña con ngêi ViÖt Nam; thÊy ®îc phÇn nµo diÖn m¹o cña nÒn v¨n ho¸ cã bÒ dµy øng xö cña ngêi ViÖt, ®Æc biÖt lµ trong c¸ch giao tiÕp sö dông ph¬ng tiÖn thµnh ng÷. 1.2. ý nghÜa biÓu trng cña thµnh ng÷ Èn dô lµ vÊn ®Ò phøc t¹p cÇn ®îc tËp trng nghiªn cøu nhiÒu h¬n. §Æc biÖt ý nghÜa biÓu trng ®îc thÓ hiÖn qua hÖ thèng h×nh ¶nh vÒ c¸c con vËt trong thµnh ng÷ b»ng ph¬ng thøc Èn dô cã thÓ ®em l¹i cho ta nhiÒu ph¸t hiÖn míi mÎ, lÝ thó vÒ c¸ch sö dông h×nh ¶nh vÒ nÕp nghÜ nÕp sèng cña tõng céng ®ång ngêi. §ång thêi h×nh ¶nh con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô còng thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc trng riªng biÖt trong bøc tranh chung vÒ c¸ch sö dông c¸c lo¹i h×nh ¶nh - mét nÐt v¨n ho¸ cña d©n téc ViÖt. 1.3. Thµnh ng÷ Èn dô chøa h×nh ¶nh vÒ con vËt lµ mét trong nh÷ng n¬i thÓ hiÖn sù phong phó linh ho¹t c¸ch sö dông h×nh ¶nh vµ c¸ch giao tiÕp s©u s¾c giµu ý nghÜa biÓu trng cña ngêi ViÖt.V× vËy khi nghiªn cøu vÒ lo¹i thµnh ng÷ nµy, chóng ta sÏ cã thªm tri thøc kinh nghiÖm giao tiÕp trong thùc tiÔn cuéc sèng vµ trong qu¸ tr×nh thùc tËp nghiªn cøu gi¶ng d¹y tiÕng ViÖt. 2. LÞch sö vÊn ®Ò. Thµnh ng÷ nãi chung, thµnh ng÷ Èn dô vÒ h×nh ¶nh c¸c con vËt nãi riªng, ®Æc biÖt lµ vÒ tÝnh biÓu trng cña nã lµ vÊn ®Ò ®îc nhiÒu nhµ ng«n ng÷ häc vµ v¨n ho¸ häc quan t©m. C¸c nhµ nghiªn cøu NguyÔn ThiÖn Gi¸p, Bïi Kh¾c ViÖt, NguyÔn §øc Tån, NguyÔn Thuý Khanh, Phan V¨n QuÕ v.v... Sím cã bµi viÕt vÒ ®èi tîng nµy. §Ó nhËn diÖn thµnh ng÷ tiÕng ViÖt c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt ng÷ häc còng nh v¨n häc ®· cã nh÷ng cè g¾ng nh»m x¸c ®Þnh ranh giíi gi÷a thµnh ng÷, tôc ng÷ vµ qu¸n ng÷ ®Ó ®a ra mét kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷ ®Ó ®a ra kh¸i niÖm cña m×nh. Cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy qua c¸c bµi viÕt ®¨ng trªn t¹p chÝ ng«n ng÷ cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn V¨n MÖnh [1987], NguyÔn ThiÖn Gi¸p [1996]. §Æc biÖt vÒ tÝnh biÓu trng cña thµnh ng÷, t¸c gi¶ Bïi Kh¾c ViÖt cã bµi viÕt trªn t¹p chÝ ng«n ng÷, sè 1, n¨m 1978; ë bµi viÕt nµy t¸c gi¶ ®· xuÊt ph¸t tõ danh tõ biÓu trng trong ng«n ng÷ häc ®Ó ®a ra c¸i nh×n toµn diÖn vÒ tÝnh biÓu trng cña thµnh ng÷. T¸c gi¶ viÕt: "H×nh ¶nh hoÆc sù vËt, sù viÖc miªu t¶ trong thµnh ng÷ lµ nh»m nãi vÒ nh÷ng ý niÖm kh¸i qu¸t ho¸. NghÜa trong thµnh ng÷ ®îc cÊu t¹o b»ng c¸c ph¬ng thøc chuyÓn nghÜa nh so s¸nh, ho¸n dô, Èn dô. TÝnh biÓu trng cña h×nh ¶nh, cña sù viÖc miªu t¶ trong thµnh ng÷ ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau cã liªn quan ®Õn c¸c hiÖn tîng trong ®êi sèng x· héi, trong lÞch sö, phong tôc tËp qu¸n cña nh©n d©n" [35,tr.1- 6]. §i s©u vµo thµnh ng÷ Èn dô, gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh ®· nghiªn cøu vÒ cÊu tróc ng÷ nghÜa cña hai lo¹i thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng vµ Èn dô ho¸ phi ®èi xøng. Nh÷ng bµi viÕt nµy gióp ngêi ®äc nhËn diÖn râ h¬n vÒ thµnh ng÷ Èn dô th«ng qua cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña nã. VÒ vÊn ®Ò tÝnh biÓu trng cña h×nh ¶nh c¸c con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô chØ lµ mét vÊn ®Ò nhá khi nghiªn cøu vÒ thµnh ng÷. Tuy vËy, liªn quan Ýt nhiÒu ®Õn ®Ò tµi nµy còng ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ ®i s©u vµo mét sè khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò nµy. Cã thÓ thÊy qua: - T¸c gi¶ NguyÔn Thuý Khanh víi bµi: "Mét vµi nhËn xÐt vÒ thµnh ng÷ so s¸nh cã tªn gäi ®éng vËt", t¹p chÝ ng«n ng÷ (TCNN) - 4/1997. - T¸c gi¶ Phan V¨n QuÕ cã bµi: "C¸c con vËt vµ mét sè ®Æc trng cña chóng ®îc c¶m nhËn tõ gãc ®é d©n gian vµ khai th¸c ®Ó ®a vµo thµnh ng÷ tiÕng ViÖt". T¹p chÝ ng«n ng÷ - 4/ 1995. HoÆc viÕt vÒ h×nh ¶nh con vËt nãi chung: "§Æc ®iÓm t duy liªn tëng vÒ thÕ giíi ®éng vËt cña ngêi ViÖt phÈm chÊt vµ chiÕn lîc" cña NguyÔn Thuý Khanh. TCNN 4/ 1997. - T¸c gi¶ Lª Tµi HoÌ rót ra tõ luËn v¨n cao häc cña m×nh vêi bµi viÕt nh×n tõ gãc ®é tri nhËn - v¨n ho¸: "T×m hiÓu tri nhËn cña ngêi VÞªt vÒ h×nh ¶nh con vËt trªn dÉn liÖu thµnh ng÷, tôc ng÷" [14]. Nh×n chung c¸c bµi viÕt trªn, c¸c t¸c gi¶ ®Òu cè g¾ng t×m hiÓu vÒ thÕ giíi h×nh ¶nh c¸c con vËt qua c¸c ®¬n vÞ thµnh ng÷ ®Ó kh¸i qu¸t c¸ch tri nhËn cña ngêi ViÖt vÒ hiÖn thùc kh¸ch quan vµ ®Æc trng v¨n ho¸ d©n téc. Víi ®Ò tµi nghiªn cøu nµy chóng t«i sÏ ®i s©u vµo vÊn ®Ò trªn víi ph¬ng diÖn cô thÓ lµ t×m hiÓu gi¸ trÞ biÓu trng cña h×nh ¶nh c¸c con vËt trong mét ph¹m vi hÑp lµ thµnh ng÷ Èn dô. 3. §èi tîng vµ môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu. 3.1. §èi tîng nghiªn cøu. §èi tîng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ tÝnh biÓu trng cña h×nh ¶nh c¸c con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô. Nh vËy ®èi tîng nghiªn cøu cña kho¸ luËn lµ h×nh ¶nh con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô (ph©n biÖt víi thµnh ng÷ so s¸nh vµ thµnh ng÷ ho¸n dô). Khi phËn biÖt c¸c tiÓu lo¹i thµnh ng÷ nµy chóng t«i ®· dùa vµo c¸ch ph©n chia cña t¸c gi¶ §inh Träng L¹c [18] «ng ®· chia thµnh ng÷ thµnh ba lo¹i: - Thµnh ng÷ Èn dô - Thµnh ng÷ so s¸nh - Thµnh ng÷ ho¸n dô [18, tr.37] VÊn ®Ò nµy nhiÒu t¸c gi¶ ®· ®a ra nhiÒu c¸ch ph©n chia dùa trªn nh÷ng c¨n cø kh¸c nhau. Tõ gãc ®é phong c¸ch häc, gi¸o s Cï §×nh Tó c¨n cø vµo chøc n¨ng gäi tªn ®Ó ph©n thµnh ng÷ thµnh ba lo¹i: - Thµnh ng÷ biÓu thÞ sù vËt: Con Hång ch¸u L¹c. G¸c phîng lÇu rång. - Thµnh ng÷ biÓu thÞ tÝnh chÊt: §Çu voi ®u«i chuét. KiÕn bß ch¶o Ch¹y long nãng. - Thµnh ng÷ biÓu thÞ hµnh ®éng: tãc g¸y. §an thóng óp voi.[34] Dùa vµo tiªu chÝ có ph¸p, §ç H÷u Ch©u chia thµnh ng÷ thµnh hai lo¹i: - Lo¹i cã kÕt cÊu c©u: C¸ n»m trªn thít. B×m bÞp b¾t gµ con. - Lo¹i cã kÕt cÊu côm tõ: Vµo hang cäp. Vuèt r©u hïm.[1] Dùa vµo cÊu tróc h×nh thøc, gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh cïng hai t¸c gi¶ Vò T©n L©m, NguyÔn ThÞ Kim Thoa chia thµnh ng÷ thµnh ba lo¹i: - Thµnh ng÷ ®èi. - Thµnh ng÷ so s¸nh. - Thµnh ng÷ thêng [21, tr.455] Gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh cßn gäi thµnh ng÷ ®èi lµ thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng (thµnh ng÷ ®an chÐo bèn ©m tiÕt) vµ thµnh ng÷ thêng lµ thµnh ng÷ Èn dô ho¸ phi ®èi xøng [11,tr. 46]. Nh vËy, trong c«ng tr×nh cña m×nh gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh ®· chia thµnh ng÷ thµnh hai lo¹i: thµnh ng÷ so s¸nh vµ thµnh ng÷ Èn dô. Thµnh ng÷ Èn dô lµ mét bé phËn quan träng trong thµnh ng÷ nãi chung vµ lµ ®èi tîng chøa nhiÒu vÊn ®Ò cã thÓ nghiªn cøu t×m hiÓu. ë khãa luËn nµy chóng t«i sÏ ®i s©u vµo nghiªn cøu vÒ mét khÝa c¹nh h×nh ¶nh con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô. §Ó tiÕn hµnh kh¶o s¸t, nghiªn cøu luËn v¨n dùa vµo nguån t liÖu sau: - Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thµnh ng÷ tiÕng ViÖt, NguyÔn Nh ý (chñ biªn). NXB Gi¸o dôc, 1998. - Tõ ®iÓn thµnh ng÷ tôc ng÷ tiÕng ViÖt, Vò Dung (chñ biªn).NXB v¨n hãa, 2000. - Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt, NguyÔn Lùu, NguyÔn V¨n §ang. NXB KHXH, 1978. - Thµnh ng÷, tôc ng÷ tiÕng ViÖt, NguyÔn L©n, NXB VHXH, 1978. 3.2. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu. 2.3.1. Kh¶o s¸t, ph©n lo¹i c¸c thµnh ng÷ Èn dô theo tiªu chÝ h×nh ¶nh con vËt. Qua thÕ giíi h×nh ¶nh vÒ c¸c con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô, ta thÊy ®îc mèi quan hÖ gi÷a thùc t¹i víi sù lùa chän ph¶n ¸nh cña ng«n ng÷. 2.3.2. Ph©n tÝch gi¶i thÝch ý nghÜa biÓu trng thÓ hiÖn qua h×nh ¶nh c¸c con vËt trong thµnh ng÷ Èn dô vµ bíc ®Çu lÝ gi¶i vÒ nh÷ng c¸ch sö dông h×nh ¶nh ®ã. 3.2.3. ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh, qua sù t×m hiÓu vÒ c¸ch sö dông h×nh ¶nh Èn dô, kÕt luËn chØ ra nh÷ng nÐt v¨n ho¸ cña d©n téc, nh÷ng thãi quen liªn tëng trong t duy cña ngêi ViÖt. 3.2.4. Cuèi cïng, qua kÕt qu¶ nghiªn cøu, kho¸ luËn con híng tíi cung cÊp t liÖu cho nh÷ng ngêi quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Kho¸ luËn sö dông c¸c ph¬ng ph¸p chñ yÕu sau: 4.1. Ph¬ng ph¸p thèng kª ph©n lo¹i. 4.2. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp. 4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu 5. CÊu tróc luËn v¨n. Ngoµi phÇn më ®Çu, phô lôc thèng kª c¸c thµnh ng÷ cã tªn gäi con vËt vµ th môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña kho¸ luËn cã c¸c phÇn nh sau: Néi dung: Ch¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung Ch¬ng 2: Gi¸ trÞ biÓu trng cña h×nh ¶nh con vËt Ch¬ng 3: Ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ ©n dô vÒ tªn gäi con vËt vµ nh÷ng nÐt v¨n ho¸ - ng«n ng÷ ViÖt. KÕt luËn. Néi dung Ch¬ng I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung 1. VÒ thµnh ng÷. 1.1. Kh¸i niÖm thµnh ng÷ Thµnh ng÷ lµ lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy cña nh©n d©n lao ®éng. Nã võa lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña v¨n häc võa cña ng«n ng÷ häc. C¸c nhµ ng«n ng÷ khi nghiªn cøu vÒ thµnh ng÷ ®· mÊt nhiÒu c«ng søc ®Ó t×m hiÓu mæ xÎ ®èi tîng tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau nh vÒ cÊu tróc ng÷ nghÜa, vÒ h×nh ¶nh... nhng tÊt c¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quan niÖm, c¸ch hiÓu chung c¬ b¶n vÒ ®¬n vÞ nµy. Gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu cã nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau, nhng t¸c gi¶ nµo còng nh»m ®i ®Õn x©y dùng mét kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷. NguyÔn V¨n MÖnh khi ®Þnh nghÜa vÒ thµnh ng÷ ®· nhÊn m¹nh: "Thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ cã s½n, chóng lµ nh÷ng ng÷ cã kÕt cÊu chÆt chÏ vµ æn ®Þnh, mang mét ý nghÜa nhÊt ®Þnh, cã chøc n¨ng ®Þnh danh vµ ®îc t¸i hiÖn trong giao tÕ". [24, tr13] Trong bµi viÕt cña m×nh, t¸c gi¶ còng ®· chØ ra nh÷ng nÐt gièng nhau vµ kh¸c nhau khi ph©n biÖt hai ®¬n vÞ gÇn nhau lµ tôc ng÷ vµ thµnh ng÷. Theo t¸c gi¶, thµnh ng÷ vµ thµnh ng÷ gièng nhau ë chç chóng ®Òu lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n, cè ®Þnh, giµu h×nh ¶nh, giµu s¾c th¸i biÓu c¶m vµ ®îc t¸i hiÖn trong giao tÕ. Tuy vËy, gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ cã sù kh¸c biÖt rÊt râ. VÒ ý nghÜa, thµnh ng÷ miªu t¶ mét h×nh ¶nh, mét hµnh ®éng, mét tÝnh chÊt hay tr¹ng th¸i. Cßn tôc ng÷ ®óc kÕt mét kinh nghiÖm, mét quy luËt, mét ch©n lÝ cuéc sèng hoÆc nªu lªn mét bµi häc ë ®êi. VÝ dô: Thµnh ng÷ "Chë cñi vÒ rõng" nãi vÒ nh÷ng viÖc lµm, nh÷ng hµnh ®éng kh«ng hîp lÝ lµ ®em nh÷ng thø cung cÊp cho n¬i ®· lµm ra nã hoÆc n¬i ®· cã qu¸ nhiÒu nh÷ng thø ®ã. Cßn c©u tôc ng÷: "KiÕn tha l©u còng ®Çy tæ", qua hiÖn tîng ®µn kiÕn nhá bÐ tha måi, nh©n d©n ta ®· ®óc rót mét kinh nghiÖm vÒ lßng kiªn nhÉn. VÒ cÊu t¹o ng÷ ph¸p, thµnh ng÷ cã cÊu tróc lµ mét ng÷: danh tõ, ®éng tõ, tÝnh tõ, cßn tôc ng÷ cã cÊp ®é c©u. VÒ chøc n¨ng, thµnh ng÷ cã chøc n¨ng ®Þnh danh cßn tôc ng÷ cã chøc n¨ng th«ng b¸o. Gi¸o s NguyÔn ThiÖn Gi¸p ®· dÉn c©u nãi cña M.Gorky vÒ tôc ng÷ ®Ó ph©n biÖt víi thµnh ng÷: tôc ng÷ lµ nh÷ng kÕt cÊu cè ®Þnh "DiÔn ®¹t rÊt hoµn h¶o toµn bé kinh nghiÖm ®êi sèng, kinh nghiÖm lÞch sö x· héi cña nh©n d©n lao ®éng". Cßn thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ ®Þnh danh, lµ tªn gäi cña mét sù vËt hiÖn tîng, lµ sù thÓ hiÖn cña mét kh¸i niÖm [7, tr.186]. Nh vËy, qua viÖc ph©n tÝch thµnh ng÷ vµ tôc ng÷, c¸c t¸c gi¶ ®· ®Þnh h×nh ®ù¬c mét kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷. Gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh ®· ®a ra mét kh¸i niÖm bao chøa ®îc c¸c ®Æc ®iÓm cña thµnh ng÷: "Thµnh ng÷ lµ mét lo¹i tæ hîp tõ cè ®Þnh bÒn v÷ng vÒ h×nh th¸i - cÊu tróc, hoµn chØnh vµ bãng bÈy vÒ ý nghÜa, ®ù¬c sö dông víi nh÷ng chøc n¨ng nh tõ". Tõ nh÷ng kh¸i niÖm thµnh ng÷ mµ c¸c nhµ ng«n ng÷ häc ®a ra, chóng t«i t¹m nªu lªn mét ®Þnh nghÜa ng¾n gän ®Ó tiÖn cho qu¸ tr×nh kh¶o s¸t nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Thµnh ng÷ lµ côm tõ cè ®Þnh cã kÕt cÊu v÷ng ch¾c mang ý nghÜa biÓu trng, ®îc sö dông t¬ng ®¬ng nh tõ. 1.2. §Æc trng cña thµnh ng÷. Thµnh ng÷ cã thÓ xem lµ nghÖ thuËt ¨n nãi cña nh©n d©n. Nã ®ù¬c c« ®óc thµnh nh÷ng ®¬n vÞ ng¾n gän, sóc tÝch, bÒn v÷ng, cã hµm lîng ng÷ nghÜa cao, rÊt ®a d¹ng phong phó vÒ nghÜa. V× vËy thµnh ng÷ ®îc nh©n d©n ta vËn dông thêng xuyªn trong sinh ho¹t hµng ngµy. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®Æc trng cña thµnh ng÷ ®· lµm nªn ®iÒu ®ã. Khi nãi ®Õn ®Æc trng cña thµnh ng÷ c¸c nhµ ng«n ng÷ häc thêng nªu ra mét sè mÆt c¬ b¶n: - Thµnh ng÷ cã tÝnh hµi hoµ ®iÖp ®èi - Thµnh ng÷ rÊt giµu h×nh ¶nh - Thµnh ng÷ mang ý nghÜa kh¸i qu¸t biÓu trng §Æc trng thø nhÊt thÓ hiÖn râ nhÊt ë thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng hay cßn gäi lµ thµnh ng÷ ®an chÐo bèn ©m tiÕt. Nh÷ng thµnh ng÷ nh: "Bu«n thóng b¸n mÑt", "§Çu chµy ®Ýt thít", "MiÖng hïm hang r¾n". ë ®©y tÝnh chÊt ®èi xøng ®· t¸ch thµnh ng÷ thµnh hai vÕ t¬ng ®ång hoÆc ®èi lËp vÒ ý nghÜa. §iÒu ®ã t¹o nªn tÝnh hµi hoµ vÒ ©m thanh, vÇn ®iÖu vµ rÊt hîp víi phong c¸ch khÈu ng÷ cña nh©n d©n. VÒ h×nh ¶nh cã ngêi nãi thµnh ng÷ lµ h×nh ¶nh, hä xem h×nh ¶nh lµ ®Æc trng bao trïm, lµ b¶n chÊt cña thµnh ng÷. §iÒu ®ã tÊt nhiªn lµ kh«ng tho¶ ®¸ng v× cã nh÷ng thµnh ng÷ kh«ng gîi nªn mét h×nh ¶nh nµo: "¡n råi nãi cha", "B÷a ®ùc b÷a c¸i"... nhng nã vÉn ®îc xem lµ mét thµnh ng÷. Tuy vËy, h×nh ¶nh hay nãi ®óng h¬n: tÝnh h×nh tîng trong thµnh ng÷ lµ mét ®Æc trng næi bËt, rÊt ®a d¹ng phong phó, thÓ hiÖn thãi quen lèi nãi a sö dông h×nh ¶nh cña ngêi ViÖt. Tõ nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ: "Th¼ng nh kÎ chØ", "Ruéng c¶ ao liÒn" cho ®Õn nh÷ng h×nh ¶nh trõu tîng: : "Chuét sa chÜnh g¹o", "§a rång ra bÓ". §a sè c¸c h×nh ¶nh ®Òu mang tÝnh khoa tr¬ng: "§·i cøt gµ lÊy tÊm", "Mêi voi kh«ng ®îc b¸t níc x¸o". NÐt ®éc ®¸o n÷a cña h×nh ¶nh lµ nã võa cã tÝnh kh¸ch quan võa cã tÝnh c¸ biÖt. Mét h×nh ¶nh trong thµnh ng÷ ®îc nh©n d©n ta vËn dông tõ cuéc sèng, tõ hiÖn thùc kh¸ch quan nhng khi ®i vµo lêi nãi , nã mang nh÷ng nÐt c¸ biÖt vÒ mµu s¾c ý nghÜa vµ sù b×nh gi¸ kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n: h×nh ¶nh chã ë thµnh ng÷ "Chã chui gÇm ch¹n" biÓu trng cho kÓ hÌn män ph¶i n¬ng nhê vµo kÎ cã thÕ lùc dÉn ®Õn mÊt hÕt chñ quyÒn, ph¶i chÞu nhÉn nhôc thu m×nh. Còng h×nh ¶nh Êy trong thµnh ng÷: "Chã m¸i chim måi" l¹i chØ nh÷ng kÎ ph¶n béi l¹i lîi Ých chung. Nh vËy h×nh ¶nh cã mét nhng ý nghÜa l¹i kh¸c nhau tuú thuéc vµo c¸ch vËn dông kÕt hîp cña ngêi nãi. NghÜa cña thµnh ng÷ lµ vÊn ®Ò cßn nhiÒu quan ®iÓm kh«ng thèng nhÊt. Cã ý kiÕn ®ång nhÊt nghÜa víi h×nh ¶nh nh ®· nªu, mét sè nhµ nghiªn cøu l¹i quan niÖm kh¸c. Gi¸o s NguyÔn ThiÖn Gi¸p ph¸t biÓu: "§èi víi thµnh ng÷ cÇn ph©n biÖt hai ph¬ng diÖn ý nghÜa: ý nghÜa tõ nguyªn lµ ý nghÜa h×nh thµnh tõ nghÜa riªng cña c¸c thµnh tè theo quy t¾c ng÷ ph¸p vµ ý nghÜa thùc t¹i (...) c¨n cø vµo h×nh th¸i bªn trong ngêi ta cã thÓ gi¶i thÝch lÝ do ng÷ nghÜa cña c¸c nghÜa thùc t¹i". [7,tr.187] Còng trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ ®· phñ nhËn quan niÖm mäi thµnh ng÷ ®Òu mang tÝnh biÓu trng. ¤ng nãi: "NÕu quy tÊt c¶ vµo ý nghÜa biÓu trng e r»ng sÏ lµm cho kh¸i niÖm nµy mÊt ®i tÝnh ®Æc thï cña nã. Cã lÏ chØ nªn chØ nªn coi nh÷ng trêng hîp sö dông cã tÝnh chÊt íc lÖ biÓu vËt cña tõ lµ cã tÝnh biÓu trng". ë ®©y gi¸o s NguyÔn ThiÖn Gi¸p ®· vËn dông kh¸i niÖm biÓu trng theo nghÜa hÑp, nghÜa biÓu trng cña tõ. LÞch sö nghiªn cøu vÒ thµnh ng÷ tõ xa ®Õn nay vÉn ®ång nhÊt quan ®iÓm thµnh ng÷ cã hai nghÜa: nghÜa ®en vµ nghÜa bãng cßn gäi lµ nghÜa kh¸i qu¸t, nghÜa biÓu trng. NguyÔn §øc D©n viÕt: "NghÜa cña thµnh ng÷ ®îc h×nh thµnh qua sù biÓu trng nghÜa cña côm tõ" [4,tr.4- 11]. Quan ®iÓm cña NguyÔn V¨n MÖnh: "ý nghÜa cña thµnh ng÷ kh«ng ph¶i lµ con sè céng gi¶n ®¬n vµ trùc tiÕp ý nghÜa c¸c thµnh tè nh ë trêng hîp c¸c ng÷ tù do hoÆc qu¸n ng÷ mµ ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së kh¸i qu¸t vµ tæng hîp ý nghÜa biÓu trng cña c¸c yÕu tè" [24,tr.13]. T¸c gi¶ §ç H÷u Ch©u xem tÝnh biÓu trng lµ ®Æc ®iÓm ng÷ nghÜa sè mét cña thµnh ng÷: "Ng÷ cè ®Þnh lÊy vËt thùc viÖc thùc ®Ó biÓu trng cho nh÷ng ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, hµnh ®éng, t×nh thÕ phæ biÕn kh¸i qu¸t (...). BiÓu trng lµ c¬ chÕ tÊt yÕu mµ ng÷ cç ®Þnh, mµ tõ vùng ph¶i sö dông ®Ó ghi nhËn, diÔn ®¹t nh÷ng néi dung phøc t¹p h¬n mét kh¸i niÖm ®¬n" [1,tr.182]. T¸c gi¶ Bïi Kh¾c ViÖt trong bµi "VÒ tÝnh biÓu trng cña thµnh ng÷ trong tiÕng ViÖt" ®· kh¼ng ®Þnh: "Do sù vËt vµ h×nh ¶nh cã mét sè phÈm chÊt nµo ®ã chung víi ®iÒu nã biÓu hiÖn nªn biÓu tuîng gîi cho ta mét ý niÖm vÒ néi dung biÓu hiÖn" [35,tr.4]. Theo t¸c gi¶, c¨n cø vµo møc ®é biÓu trng ho¸, cã thÓ chia thµnh ng÷ thµnh hai lo¹i: - Lo¹i thø nhÊt: Thµnh ng÷ biÓu trng ho¸ toµn bé. §©y lµ nh÷ng tæ hîp tõ tù do, biÓu thÞ mét sù vËt hiÖn tîng mét hµnh vi, mét tÝnh chÊt cô thÓ vÒ sau ®îc sö dông trong ph¹m vi réng nghÜa ®îc kh¸i qu¸t ho¸ lªn t¹o thµnh thµnh ng÷. - Lo¹i thø hai: Thµnh ng÷ biÓu trng ho¸ bé phËn, trong ®ã mét sè thµnh tè cã nghÜa biÓu trng râ rÖt, mét sè kh«ng cã nghÜa biÓu trng. VÝ dô: "QuyÒn r¬m v¹ ®¸", "Nî nh chóa chæm". Tõ c¸c bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ trªn ta cã thÓ rót ra ®îc mét sè kÕt luËn lµ mäi thµnh ng÷ ®Òu cã tÝnh biÓu trng, nghÜa biÓu trng cña thµnh ng÷ ®îc h×nh thµnh tõ toµn bé thµnh ng÷ hoÆc tõ nghÜa biÓu trng cña tõng thµnh tè. VËy tÝnh biÓu trng lµ g×? Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt gi¶i thÝch "biÓu trng" lµ biÓu hiÖn mét c¸ch tîng trng vµ tiªu biÓu nhÊt. Trong ng«n ng÷ häc, biÓu trng (symbole) ®îc dïng theo hai nghÜa kh¸c nhau. - Lµ kÝ hiÖu cã tÝnh vâ ®o¸n. - Lµ kÝ hiÖu mµ quan hÖ víi quy chiÕu lµ cã nguyªn do. Quan niÖm thø hai ®îc vËn dông phæ biÕn h¬n "Nãi ®Õn gi¸ trÞ biÓu trng cña ng«n ng÷ lµ nãi ®Õn c¸i g× kh«ng hoµn toµn vâ ®o¸n, nã lµ c¸i ý niÖm, c¸i néi dung mµ ngêi b¶n ng÷ cã thÓ c¶m biÕt ®îc mét c¸ch trùc gi¸c qua h×nh thøc ng÷ ©m cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷". [13,tr.59] Hai tÇng nghÜa ®en vµ nghÜa bãng cña thµnh ng÷ ®· t¹o ra hai híng tiÕp cËn cña thµnh ng÷: - B×nh diÖn tiÕp xóc trùc tiÕp trªn c©u ch÷ theo c¸ch kÕt hîp tõ, theo c¸c h×nh ¶nh ®· ®em l¹i gi¸ trÞ miªu t¶. VÝ dô: "Cha nãng níc ®· ®á gäng" Nãi vÒ ®Æc ®iÓm thùc cña loµi gi¸p x¸c lµ khi nhiÖt ®é lªn cao th× líp vá cøng bªn ngoµi cña chóng sÏ chuyÓn thµnh mµu ®á. Thµnh ng÷ "Chã chui gÇm ch¹n" Chã n»m díi gÇm ch¹n, chç tèi t¨m Èm thÊp. - B×nh diÖn tiÕp nhËn: tiÕp cËn víi ý nghÜa tµng Èn ®»ng sau cau ch÷, h×nh ¶nh. §ã chÝnh lµ nghÜa bãng lµ gi¸ trÞ biÓu trng, lµ c¸i ®Ých mµ ngêi nãi híng ®Õn ®Ó ngêi nghe lÜnh héi vµ ®ã lµ ®Æc trng b¶n chÊt cña thµnh ng÷, lµ nÐt næi bËt ®Ó ph©n biÖt thµnh ng÷ víi côm tõ tù do vµ thµnh ng÷ víi tõ. Thµnh ng÷ "Cha nãng níc ®· ®á gäng" kh«ng chØ nh»m híng ®Õn ngêi nghe vÒ ®Æc ®iÓm cña loµi cua khi ®îc chÕ biÕn mµ Èn sau nã lµ sù chØ trÝch th¸i ®é cña con ngêi tríc hoµn c¶nh, cha gÆp khã kh¨n thö th¸ch mµ ®· bÞ tha ho¸. Thµnh ng÷ "Chã chui gÇm ch¹n" kh«ng chØ nãi vÒ t thÕ cña con chã mµ muèn nãi vÒ th©n phËn cña nh÷ng ngêi hÌn män ph¶i chÊp nhËn mét cuéc sèng lÖ thuéc quÈn quanh ngét ng¹t. Nh vËy nghÜ ®en cña thµnh ng÷ ®· lµ c¬ së ®Ó hiÓu nghÜa bãng, ®Ó thÊy ®îc tÝnh biÓu trng cña mçi thµnh ng÷. TÝnh biÓu trng ë ®©y ®· trë thµnh nh÷ng ý niÖm kh¸i qu¸t ho¸ cho mçi h×nh ¶nh, sù vËt, ®îc m« t¶ trong thµnh ng÷. V× thÕ chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh nghÜa ®en lµ c¬ së lµ ph¬ng tiÖn biÓu trng cßn nghÜa bãng lµ néi dung biÓu trng. Chóng thèng nhÊt víi nhau t¹o nªn tÝnh dÆc trng vÒ nghÜa cho thµnh ng÷. 2. Thµnh ng÷ Èn dô. 2.1. Kh¸i niÖm. Thµnh ng÷ Èn dô ®îc b¾t nguån tõ phÐp Èn dô. PhÐp Èn dô theo gi¸o s §inh Träng L¹c lµ "Sù ®Þnh danh thø hai mang ý nghÜa h×nh tîng dùa trªn sù t¬ng ®ång hay gièng nhau gi÷a kh¸c thÓ A ®îc ®Þnh danh vµ kh¸ch thÓ B cã tªn gäi chuyÓn sang cho A"[19,tr.37]. Trong hÖ thèng ng«n ng÷, Èn dô chÝnh lµ ph¬ng thøc t¹o nghÜa cña thµnh ng÷ Èn dô, nh phÐp so s¸nh víi thµnh ng÷ so s¸nh vµ phÐp ho¸n dô víi thµnh ng÷ ho¸n dô. V× vËy chóng ta cã thÓ hiÓu thµnh ng÷ Èn dô lµ "lo¹i thµnh ng÷ cã nghÜa biÓu trng ho¸ díi h×nh thøc Èn dô". 2.2. CÊu tróc thµnh ng÷ Èn dô. Thµnh ng÷ Èn dô ®îc c¸c nhµ ng«n ng÷ häc chia thµnh hai lo¹i. Theo gi¸o s §inh Träng L¹c th× gäi lµ thµnh ng÷ ®¬n vµ thµnh ng÷ kÐp. [18] Cßn gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh th× gäi lµ thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng vµ thµnh ng÷ Èn dô ho¸ phi ®èi xøng[12,tr48] Víi thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng, Gi¸o s Hoµng V¨n Hµnh ®· chØ ra ®Æc ®iÓm chung lµ "Chóng ®îc t¸ch thµnh hai vÕ ®èi xøng nhau vÒ ý vµ lêi th«ng qua mét trôc hµi hoµ vÒ ©m thanh, vÇn ®iÖu" [8,tr.2] NÕu nh ë thµnh ng÷ so s¸nh cã cÊu tróc æn ®Þnh víi m« h×nh A nh B rÊt dÔ nhËn diÖn th× ®èi víi thµnh ng÷ Èn dô xÐt cÊu tróc lµ ph¶i xÐt mét c¸ch tæng hoµ ®Æc trng ng÷ ph¸p ng÷ nghÜa. Thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng cã hai trêng hîp: Trêng hîp 1: §èi xøng b»ng hai cÆp tõ ®èi øng nhau theo quy t¾c: c¸c tõ trong thµnh ng÷ ®èi øng nhau theo cÆp thuéc cïng mét trêng nghÜa. Trong cïng mét trêng nghÜa cã c¶ quan hÖ gÇn nghÜa, ®ång nghÜa hay gÇn nghÜa. VÝ dô: - B¸n hïm bu«n hæ Cïng trêng, ®ång nghÜa - §Çu voi ®u«i chuét Cïng trêng, tr¸i nghÜa - §Çu cua tai nheo Cïng trêng , gÇn nghÜa Trêng hîp 2: §èi xøng gi÷a hai vÕ b»ng hai cÆp tõ ®èi xøng nhau theo quy t¾c: ®iÖp ë yÕu tè ®Çu vµ ®èi ë yÕu tè sau: