Tài liệu Hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng việt (đối chiếu với tiếng anh)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- PHẠM HỒNG VÂN HIỆN TƯỢNG NGẮT LỜI TRONG GIAO TIẾP TIẾNG VIỆT (ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG ANH) LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------------------------------- PHẠM HỒNG VÂN HIỆN TƯỢNG NGẮT LỜI TRONG GIAO TIẾP TIẾNG VIỆT (ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG ANH) CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC MÃ SỐ: 62 22 02 40 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS NGUYỄN VĂN KHANG HÀ NỘI – 2017 LỜI CAM ĐOAN Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Những tư liệu và số liệu trong luận án là trung thực do tôi thực hiện. Đề tài nghiên cứu và các kết luận chưa được ai công bố. Tác giả luận án Phạm Hồng Vân MỤC LỤC Trang Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục…………………………………………………………………………. 1 Danh mục các bảng……………………………………………………..….…… 4 MỞ ĐẦU……………………………………………………………………….. 6 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI …………………………………………………... 6 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ………………………….. 7 3. PHƯƠNG PHÁP VÀ THỦ PHÁP NGHIÊN CỨU……………………… 8 4. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI VÀ TƯ LIỆU NGHIÊN CỨU……………….. 9 5. Ý NGHĨA LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN……………….. 11 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN…………………………………………… 12 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA LUẬN ÁN ……..………………………………………………………... 13 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ………..………………………… 13 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp trên thế giới …………………………………………………………….. 13 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tại Việt Nam ……………………………………………………………. 19 1.2. Cơ sở lí luận của luận án …………..……...…………………….… 22 1.2.1. Một số vấn đề về lí thuyết hội thoại…………………………..…… 22 1.2.2. Hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp hội thoại…………….…… 27 1.2.3. Một số vấn đề về ngôn ngữ học đối chiếu……………..……… 45 1.2.4. Sự phân tầng xã hội trong giao tiếp ngôn ngữ……………..… 47 1.3. Cách tiếp cận của luận án……………....…………………………. 51 1.3.1. Khái niệm “ngắt lời” ……………..……………………………. 51 1.3.2. Tiêu chí nhận diện hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp………. 51 1.3.3. Cách thức phân loại ngắt lời trong giao tiếp………………...... 53 1 1.4. Tiểu kết chương 1 ……..…………………………………………... 54 Chương 2. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CHUNG VỀ HIỆN TƯỢNG NGẮT LỜI TRONG GIAO TIẾP TIẾNG VIỆT (ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG ANH)……. 55 2.1. Đặt vấn đề ..………..………………………………………………... 55 2.2. Các loại ngắt lời và mức độ xuất hiện trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh)…..…………………………….…... 55 2.2.1. Ngắt lời thành công và các tiểu nhóm trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh)…………….……………… 56 2.2.2. Ngắt lời không thành công và các tiểu nhóm trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh)……………………… 59 2.2.3. Mức độ xuất hiện của các tiểu nhóm ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh)……………………… 61 2.3. Chức năng của các loại ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh).……………………………..……… 64 2.4. Đặc điểm hiện tượng ngắt lời xét trên bình diện cấu trúc và chức năng trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh) … 81 2.4.1. Đặc điểm hiện tượng ngắt lời xét trên bình diện cấu trúc trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh).… 81 2.4.2. Đặc điểm hiện tượng ngắt lời xét trên bình diện chức năng trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh).… 86 2.5. Tiểu kết chương 2 ………….……………………………………….. 95 Chương 3. NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP: HIỆN TƯỢNG NGẮT LỜI TRONG GIAO TIẾP TIẾNG VIỆT TỪ GÓC ĐỘ GIỚI (ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG ANH) ……………………………………………………………………. 97 3.1. Đặt vấn đề ……………………….…………………………………... 97 3.2. Đặc điểm hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt từ góc độ giới (đối chiếu với tiếng Anh) …………………………………………….. 99 3.2.1. Mức độ sử dụng ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt từ góc độ giới (đối chiếu với tiếng Anh)……………………………. 2 99 3.2.2. Chức năng của các loại ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt từ góc độ giới (đối chiếu với tiếng Anh)……………...…… 112 3.2.3 Đặc điểm về cách thức ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt từ góc độ giới (đối chiếu với tiếng Anh)………………………………... 126 3.3. Tiểu kết chương 3…………………………………………………… 145 KẾT LUẬN ……………………………………………………………………. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN………………………………………………………………... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………….. 152 3 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Phân loại ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt và tiếng Anh…………………………………………………… 56 Bảng 2.2. Số lượng các loại ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt………………………………………………………. 61 Bảng 2.3. Số lượng các loại ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Anh………………………………………………………. 62 Bảng 2.4. Số lượng các loại ngắt lời theo chức năng trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt……………….…………………… 76 Bảng 2.5. Số lượng các loại ngắt lời theo chức năng trong các đoạn thoại bằng tiếng Anh……………….……………………. 77 Bảng 2.6. Các phát ngôn thể hiện chức năng ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt và tiếng Anh………………….. 86 Bảng 3.1. Số lượng các loại ngắt lời trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt………………………………. 99 Bảng 3.2. Số lượng ngắt lời cạnh tranh trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt …………………….. 101 Bảng 3.3. Số lượng ngắt lời cộng tác trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt ……………………………….. 103 Bảng 3.4. Số lượng ngắt lời không thành công trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt ………………… 104 Bảng 3.5. Số lượng ngắt lời theo chức năng trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh ……………………. 106 Bảng 3.6. Số lượng ngắt lời cạnh tranh trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh………………………………… 107 Bảng 3.7. Số lượng ngắt lời cộng tác trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh…………………………………. 4 108 Bảng 3.8. Số lượng ngắt lời không thành công trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh……………………… 109 Bảng 3.9. Các hành vi ngôn ngữ được thực hiện qua ngắt lời trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt ………… 119 Bảng 3.10. Các hành vi ngôn ngữ được thực hiện qua ngắt lời trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh…… 122 Bảng 3.11. Mức độ sử dụng ngắt lời thông qua các câu phân loại theo mục đích nói trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt ……………………………………………… 127 Bảng 3.12. Mức độ sử dụng ngắt lời thông qua các câu phân loại theo mục đích nói trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh ……………………………………………. 131 Bảng 3.13. Số lượng các cặp thoại chứa các phát ngôn ngắt lời trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Việt… 136 Bảng 3.14. Số lượng các cặp thoại chứa các phát ngôn ngắt lời trong các đoạn thoại cùng giới và khác giới bằng tiếng Anh……….. 137 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1……………………………………………………………….. 63 Biểu đồ 2.2……………………………………………………………….. 80 Biểu đồ 3.1……………………………………………………………….. 110 Biểu đồ 3.2……………………………………………………………………….. 111 Biểu đồ 3.3……………………………………………………………….. 121 Biểu đồ 3.4……………………………………………………………….. 126 5 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Ngắt lời là một hiện tượng phổ biến trong giao tiếp. Tuy nhiên ở mỗi cộng đồng khác nhau, hiện tượng ngắt lời lại được nhìn nhận theo những cách khác nhau. Sở dĩ có hiện tượng này là do mỗi cộng đồng có những quan niệm khác nhau về ngắt lời, có thể với cộng đồng này ngắt lời là một hiện tượng hoàn toàn bình thường trong giao tiếp nhưng ở một cộng đồng khác ngắt lời có thể gây ra hiểu sai hay xúc phạm đối với các chủ thể tham gia giao tiếp. Ngắt lời không chỉ chịu ảnh hưởng bởi các quan niệm ở những cộng đồng khác nhau mà nó còn phụ thuộc vào tính cách, địa vị, quyền lực… của chủ thể tham gia giao tiếp. Ngắt lời gắn với những nét đặc trưng văn hóa của mỗi dân tộc. 1.2. Trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày nay, nhu cầu cũng như thực tế sử dụng ngôn ngữ nhằm giao lưu, chia sẻ, học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau giữa các nền văn hóa trên thế giới đang gia tăng mạnh mẽ. Điều này cũng làm tăng nhu cầu sử dụng tiếng Anh trong giao tiếp liên văn hóa. Giao tiếp liên văn hóa chính là sự giao tiếp giữa các nhóm người đến từ những nền văn hóa khác nhau, có những phương thức sống cũng như thế giới quan khác nhau. Trong giao tiếp liên văn hóa, ngắt lời có thể trở thành một rào cản cho sự thành công của các chủ thể tham gia giao tiếp vì ngắt lời luôn gắn liền với những nét đặc trưng của từng ngôn ngữ và cộng đồng giao tiếp cụ thể. Mỗi ngôn ngữ, cộng đồng sử dụng ngắt lời với những chức năng đa dạng và tần suất sử dụng ngắt lời trong giao tiếp cũng khác nhau. Vì vậy, nghiên cứu hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt trong sự liên hệ với tiếng Anh là thực sự cần thiết để giúp người sử dụng tiếng Anh trước hết có một cái nhìn đúng đắn về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt, tìm hiểu những nét tương đồng và khác biệt trong việc sử dụng ngắt lời ở môi trường giao tiếp liên văn hóa, qua đó, tránh được những trở ngại cũng như những xung đột về văn hóa khi giao tiếp. 6 1.3. Ngắt lời trong giao tiếp là một hiện tượng đã và đang thu hút sự quan tâm nghiên cứu của các nhà ngôn ngữ học. Hiện nay, trên thế giới, hiện tượng ngắt lời đã được nghiên cứu khá sâu và đa dạng; trong khi hiện tượng này vẫn chưa được nghiên cứu nhiều ở Việt Nam. Theo những nguồn tư liệu mà chúng tôi tiếp cận được, hiện chưa có một công trình nào tiến hành khảo sát một cách đầy đủ và có hệ thống về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt. Vì những lý do nêu trên, chúng tôi chọn “Hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh)” làm đề tài luận án. 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt có đối chiếu với tiếng Anh nhằm góp phần nghiên cứu lý luận về giao tiếp ngôn ngữ nói chung, giao tiếp ngôn ngữ liên văn hóa nói riêng; chỉ ra các đặc điểm ngôn ngữ về hiện tượng ngắt lời trong tiếng Việt và tiếng Anh; lý giải những nhân tố ngôn ngữ xã hội tác động đến hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp giữa các nhóm người trong những cộng đồng giao tiếp khác nhau. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích này, luận án đặt ra các nhiệm vụ như sau: 1) Xác lập khung lí thuyết làm cơ sở nghiên cứu hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt. 2) Khảo sát, chỉ ra các cách thức, mức độ sử dụng và chức năng của hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt; đồng thời đối chiếu với hiện tượng ngắt lời trong tiếng Anh nhằm làm nổi bật đối tượng nghiên cứu, chỉ ra sự tương đồng và khác biệt về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt và tiếng Anh. 3) Tiến hành khảo sát trường hợp: tác động của nhân tố giới đến hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt và tiếng Anh. 7 3. PHƯƠNG PHÁP VÀ THỦ PHÁP NGHIÊN CỨU Để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu, chúng tôi đã áp dụng tổng hợp các phương pháp và thủ pháp nghiên cứu sau: 3.1. Phương pháp phân tích diễn ngôn Với tư cách là một quá trình giao tiếp hay sự kiện giao tiếp, diễn ngôn bao gồm các yếu tố ngoài ngôn ngữ như ngữ cảnh tình huống, yếu tố dụng học và tác động của các chiến lược giao tiếp của người sử dụng ngôn ngữ. Ý thức được sự chi phối của các nhân tố này, đặc biệt là nhân tố ngữ cảnh tình huống, chúng tôi luôn xem xét, xác định, phân tích và mô tả hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt một cách toàn diện, trong các cảnh huống cụ thể. 3.2. Phương pháp của ngôn ngữ học đối chiếu Sử dụng những kết quả thu được qua quá trình phân tích và miêu tả ngữ liệu, chúng tôi tiến hành đối chiếu hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt và tiếng Anh nhằm làm nổi bật đối tượng nghiên cứu và tìm ra những nét tương đồng cũng như những điểm khác biệt. 3.3. Phương pháp và thủ pháp của ngôn ngữ học xã hội Các phương pháp và thủ pháp điều tra, khảo sát của ngôn ngữ học xã hội mà chúng tôi sử dụng trong luận án gồm có: - Khảo sát trường hợp: Đối tượng khảo sát của chúng tôi trong luận án là việc sử dụng ngắt lời trong giao tiếp bằng tiếng Việt của nam giới và nữ giới trong các chương trình đàm thoại và trò chơi trên truyền hình. - Quan sát: Trong các chương trình đàm thoại và trò chơi trên truyền hình, hiện tượng ngắt lời xuất hiện khá nhiều nên chúng tôi quan sát và ghi lại, điều này giúp chúng tôi trả lời câu hỏi liệu có sự khác biệt giữa nam giới và nữ giới trong việc sử dụng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt. 8 3.4. Các phương pháp và thủ pháp khác Ngoài các phương pháp và thủ pháp nên trên, thủ pháp diễn dịch cũng được sử dụng để xây dựng nền tảng lập luận cho đối tượng nghiên cứu dựa trên sự kế thừa những quan điểm đã được ứng dụng rộng rãi, những kết luận của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước trên bình diện ngôn ngữ học như hành vi ngôn ngữ, ngữ dụng học, chiến lược lịch sự. Trên cơ sở nền tảng lập luận này, chúng tôi đưa ra những suy luận, đánh giá mới. Sau đó, để chứng minh cho các suy luận thu được từ thủ pháp diễn dịch, chúng tôi dùng thủ pháp thống kê phân loại và quy nạp để thực hiện các thao tác thu thập, thống kê, phân loại và phân tích ngữ liệu. Phương pháp miêu tả thông qua các hình thức bảng biểu, biểu đồ được sử dụng để làm nổi bật những đặc trưng cơ bản của đối tượng nghiên cứu. Việc sử dụng linh hoạt các phương pháp và thủ pháp trên trong quá trình thực hiện đề tài là hết sức cần thiết. Việc phối hợp, hỗ trợ giữa các phương pháp, thủ pháp trong việc thu thập số liệu sẽ ảnh hưởng rất lớn đến kết quả của đề tài. 4. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI VÀ TƯ LIỆU NGHIÊN CỨU 4.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu, khảo sát của luận án là hiện tượng ngắt lời được biểu hiện bằng ngôn từ (bằng lời). Với các biểu hiện bằng cử chỉ (phi lời) như xua tay, mỉm cười, ra dấu hiệu, nháy mắt,... chúng tôi xin không đề cập đến trong luận án này. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu của đề tài là hiện tượng ngắt lời xuất hiện trong giao tiếp giữa những người thuộc những nhóm xã hội giống và khác nhau. 4.2. Tư liệu nghiên cứu Tư liệu mà chúng tôi thu thập chủ yếu theo hai nguồn là giao tiếp nói và giao tiếp viết. 9 - Đối với tư liệu từ giao tiếp nói, có thể thấy rõ ở đây là nguồn dữ liệu lý tưởng nhất để nghiên cứu giao tiếp là qua các cuộc thoại ghi âm thực tế. Tuy nhiên, việc ghi âm các cuộc thoại đặt ra nhiều trở ngại khó có thể khắc phục trong quá trình thực hiện đề tài. Vì lý do này, tư liệu từ các đoạn thoại của các vị giám khảo cũng như người chơi trong một số chương trình đàm thoại và chương trình trò chơi phát sóng trên các kênh của đài truyền hình Việt Nam sẽ được chúng tôi sử dụng làm chất liệu nghiên cứu. Cụ thể, chúng tôi đã thu thập 121 ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Việt và 117 ngắt lời trong các đoạn thoại bằng tiếng Anh. Đây là các đoạn song thoại, giữa hai chủ thể giao tiếp cùng giới hoặc khác giới, cùng vai giao tiếp (đều là giám khảo) hoặc khác vai giao tiếp (giữa người dẫn chương trình và khách mời, giữa giám khảo và thí sinh). - Đối với tư liệu từ giao tiếp viết, luận án tiến hành thu thập tư liệu từ các tác phẩm văn học và một số truyện đã ấn hành. Chúng tôi cũng nhận thức được rằng nguồn ngữ liệu này còn mang phong cách cá nhân của tác giả trong lời thoại và có chút ít ‘phi thực tế’ do các đoạn thoại thuộc thể loại này ít nhiều bị hư cấu. Tuy nhiên, về cơ bản, các đoạn thoại được xây dựng trên những mô hình giao tiếp đời thường, thuộc dạng văn nói và tương đối gần với hội thoại thực tế nên vẫn có thể phản ánh ngôn ngữ giao tiếp thực tế ở một mức độ nhất định. Cụ thể, chúng tôi cũng đã thu thập được 294 ngắt lời trong các tác phẩm văn học và một số truyện ngắn hiện đại bằng tiếng Việt và 292 ngắt lời trong các tác phẩm văn học và một số truyện ngắn hiện đại bằng tiếng Anh. Số lượng các ngắt lời trên xuất hiện trong các đoạn song thoại diễn ra trong những tình huống giao tiếp khác nhau trong cuộc sống. Để thể hiện rõ hiện tượng ngắt lời trong các đoạn thoại từ các tư liệu viết, chúng tôi không chỉ trích dẫn lại lời thoại của nhân vật mà còn ghi lại lời dẫn thoại của tác giả. - Nguồn tư liệu của luận án là các cuộc giao tiếp hiện nay. Nếu trong luận án có sử dụng các tư liệu giao tiếp thời trước đó (trong một số tác phẩm văn học 10 giai đoạn 1930-1945) chỉ là nhằm mục đích tăng tính đa dạng cho chất liệu nghiên cứu. Ngoài ra chúng tôi cũng sử dụng nguồn tư liệu trong các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ có liên quan của các tác giả khác. 5. Ý NGHĨA LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN 5.1. Ý nghĩa lý luận Giải quyết được những nhiệm vụ nghiên cứu do đề tài của luận án yêu cầu, chúng tôi hi vọng có thêm cơ sở để giúp đưa ra những cách giải quyết xác đáng về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp trên cả hai bình diện: lý thuyết và thực tiễn. Về mặt lý thuyết, luận án góp phần vào việc định hình khung lý thuyết cho việc phân tích, đối chiếu và khảo sát thực tiễn hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt từ góc độ dụng học. Nghiên cứu hiện tượng ngắt lời từ góc độ dụng học góp phần làm rõ tính đa dạng của hiện tượng ngắt lời trong thực tế giao tiếp. Việc đối chiếu, liên hệ hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt và tiếng Anh nhằm làm nổi bật mối quan hệ giữa hình thức với nội dung của các sự kiện và hiện tượng ngôn ngữ trong giao tiếp. Từ đó nâng cao năng lực, hiệu quả giao tiếp của các chủ thể khi tham gia giao tiếp, đặc biệt là giao tiếp ngôn ngữ liên văn hóa. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn Những kết quả thu được của luận án giúp làm sáng tỏ bản chất cũng như chức năng của ngắt lời trong giao tiếp. Qua đó, giúp người tham gia giao tiếp có được sự nhận thức đúng đắn và sử dụng ngắt lời một cách hiệu quả tạo nên thành công trong giao tiếp. Bên cạnh đó, luận án góp phần vào nghiên cứu giao tiếp tiếng Việt dưới tác động của nhân tố giới. Thông qua hiện tượng ngắt lời có thể thấy được những biến đổi về lối ứng xử văn hóa - 11 ngôn ngữ của người Việt cũng như những thay đổi trong cách nhìn nhận về giới của người Việt. 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Tư liệu trích dẫn, nội dung chính của luận án được cấu trúc thành ba chương như sau: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận của luận án Chương 2. Những đặc điểm chung về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt (đối chiếu với tiếng Anh) Chương 3. Nghiên cứu trường hợp: Hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp tiếng Việt từ góc độ giới (đối chiếu với tiếng Anh) 12 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp trên thế giới Ngắt lời là một hiện tượng thường xuất hiện trong các cuộc thoại và có đóng góp không nhỏ tới thành công của các cuộc giao tiếp. Không những vậy, ngắt lời nếu không được tìm hiểu một cách thấu đáo và sử dụng một cách hợp lý có thể gây ảnh hưởng lớn tới mối quan hệ giữa các chủ thể tham gia giao tiếp. Từ lâu, ngắt lời đã được các nhà ngôn ngữ học trên thế giới chú ý, để tâm nghiên cứu và đưa ra một số kết quả nhất định. Tìm hiểu các công trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy ngắt lời được các nhà ngôn ngữ nghiên cứu trong lĩnh vực dụng học và ngôn ngữ học ứng dụng ở các góc độ khác nhau, ví dụ như hành vi ngôn ngữ, lý thuyết lịch sự, dụng học tương tác, v.v. Ngắt lời cũng được xem xét trong các khung cảnh giao tiếp khác nhau và ở các cấp độ phân tích ngôn ngữ đa dạng từ ngôn điệu đến hình thái học, cú pháp và ngữ nghĩa học. Dưới đây chúng tôi điểm theo cách hệ thống hóa các hướng nghiên cứu cơ bản về ngắt lời trên thế giới. 1.1.1.1. Nghiên cứu hiện tượng ngắt lời theo hướng ngôn ngữ học xã hội Theo hướng ngôn ngữ học xã hội, các nhà ngôn ngữ đã tập trung nghiên cứu hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp dưới sự tác động của hai nhân tố chính là giới và quyền lực. Thứ nhất là hướng nghiên cứu về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp từ góc độ giới. Vấn đề được các nhà ngôn ngữ học quan tâm ở đây là liệu có sự khác biệt về giới khi sử dụng ngắt lời trong giao tiếp và nếu như có sự khác biệt thì yếu tố nào ảnh hưởng đến sự khác biệt này. Có hai khuynh hướng đối lập nhau giữa các nhà ngôn ngữ học khi bàn về vai trò của giới đối với ngắt lời trong giao tiếp. 13 Khuynh hướng thứ nhất phủ nhận vai trò của nhân tố giới đối với ngắt lời trong giao tiếp. Theo khuynh hướng này, nhiều tác giả đã khẳng định không có sự khác biệt nào giữa nam giới và nữ giới khi họ thực hiện ngắt lời trong giao tiếp. Ví dụ: “Gender, language, and influence” (Giới, ngôn ngữ và sự ảnh hưởng) của Carli (1990) [63]; “The effects of sex of subject and sex of partner on interruptions” (Những ảnh hưởng của giới trong chủ đề và vai giao tiếp với ngắt lời) của Dindia (1987) [70]; “Gender, legitimate authority, and leadersubordinate conversations” (Giới, thẩm quyền hợp pháp và các cuộc thoại phụ thuộc vào người dẫn) của Johnson (1994) [92]. Khuynh hướng thứ hai khẳng định vai trò của nhân tố giới đối với ngắt lời trong giao tiếp. Để trả lời cho câu hỏi thường được đặt ra trong các nghiên cứu về giới là trong hai giới nam và nữ, giới nào thường ngắt lời nhiều hơn và mục đích ngắt lời của mỗi giới có tương đồng với nhau hay không? Các tác giả đã tập trung vào nghiên cứu về cách tiếp cận, môi trường giao tiếp, quan hệ giữa các vai giao tiếp và chủ đề giao tiếp như là những nhân tố tạo nên sự khác biệt này. Trong công trình nghiên cứu “Sex roles, interruptions and silences in conversation” (Vai trò của giới, ngắt lời và im lặng trong hội thoại) của Zimmerman D. và West C. (1975) [136], các tác giả đã sử dụng phương pháp trò chuyện theo lối tán gẫu tại khuôn viên Santa Barbara của Đại học California năm 1975 và đã cho ghi âm 31 đoạn thoại giữa hai chủ thể (10 đoạn thoại giữa hai chủ thể là nam, 10 đoạn thoại giữa hai chủ thể là nữ và 11 đoạn thoại giữa hai chủ thể khác giới), đối tượng được ghi âm là những người da trắng, thuộc tầng lớp trung lưu và đều trong độ tuổi từ 20 đến 35, mối quan hệ giữa các chủ thể cũng khá đa dạng từ mức độ thân thiết bạn bè đến mức độ xã giao giữa y tá và bệnh nhân. Các đoạn thoại được ghi âm tại những địa điểm khá phù hợp cho những cuộc nói chuyện gẫu như quán cà phê, hiệu thuốc, trong khuôn viên một trường đại học. Các chủ đề cũng được lựa chọn một cách ngẫu nhiên như các cuộc tranh cãi giữa những người yêu nhau, giữa những người bạn hay chỉ đơn thuần là một cuộc giao tiếp xã giao giữa các chủ thể lần đầu gặp mặt. Từ kết quả 14 phân tích các đoạn thoại, Zimmerman D. và West C. (1975) [136] đã thấy rằng: trong các cuộc trò chuyện này, nam giới thường có vẻ thích ngắt lời người khác hơn là nữ giới. Họ cho hay trong 11 cuộc trò chuyện giữa nam và nữ, nam giới sử dụng 46 hình thức ngắt lời trong khi ở nữ giới là 2. Từ mô hình nghiên cứu tương đối nhỏ này, Zimmerman D. và West C. đã kết luận rằng “mức độ ngắt lời của nam giới là nhiều hơn nữ giới vì khi đó họ đang thống trị hoặc cố gắng tỏ ra thống trị và họ cho rằng mình là người có uy quyền hơn. Nam giới đặt cho mình quyền lựa chọn các chủ đề cũng như tự thực hiện các chủ đề đó mà không cần nghĩ tới các hệ quả có thể xảy ra. Bên cạnh đó, nam giới cũng từ chối địa vị bình đẳng với nữ giới khi thực hiện các vai giao tiếp với mong muốn thực hiện đầy đủ các lượt thoại của mình” ([136], tr.125). Công trình nghiên cứu của Zimmerman D. và West C. đã nhận được nhiều sự ủng hộ và được phản ánh trong các nghiên cứu như: “Sex role differences in the relational control dimension of dyadic interaction” (Sự khác biệt về giới từ khía cạnh kiểm soát trong tương tác đôi) của Bohn & Stutman (1983) [56]; “Sex differences in student dominance behavior in female and male professors’ classrooms” (Sự khác biệt giới trong hành vi kiểm soát sinh viên của các giảng viên nam và nữ tại các lớp học) của Brooks (1982) [57], hay “Cultural differences, not deficiencies: An analysis of managerial women’s language” (Khác biệt văn hóa, không phải không có năng lực: Nghiên cứu trường hợp ngôn ngữ của các nữ giám đốc) của Case (1988) [64], v.v. Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu trong các bài viết như “A new look at interruptions” (Một cách nhìn mới về ngắt lời) của Kennedy & Camden (1983) [94] và “Sex differences in interruptions. An experimental reevaluation” (Những khác biệt về giới trong ngắt lời. Sự tái đánh giá thực nghiệm) của Nohara (1992) [108] lại cho thấy rằng nữ giới ngắt lời nhiều hơn nam giới. Cũng liên quan đến sự ảnh hưởng của nhân tố giới tới ngắt lời, Leaper C. (1994) [97] trong công trình “Exploring the consequences of gender segregation on social relationships” (Tìm hiểu những hậu quả của sự phân biệt 15 giới tới các mối quan hệ xã hội) đã thực hiện nghiên cứu 43 trường hợp trong các bối cảnh giao tiếp tự nhiên và tại phòng thí nghiệm nhằm trả lời cho câu hỏi đang gây tranh cãi hiện nay là liệu rằng trong hai giới nam và nữ, ai là người ngắt lời bạn thoại của mình nhiều hơn? Tác giả đã phát hiện ra nhân tố tác động đến hiện tượng ngắt lời giữa nam và nữ là sự thân sơ giữa các chủ thể giao tiếp. Với 6 cặp thoại được thực hiện giữa các chủ thể giao tiếp có mức độ quen thân khá lớn và 11 cặp thoại trong đó các chủ thể giao tiếp là những người xa lạ với nhau, kết quả cho thấy những người không có mối quan hệ quen thân sẽ phụ thuộc nhiều hơn các yếu tố chi phối hành vi ứng xử của họ. Ngược lại, những người có mối quan hệ quen thân như bạn thân, họ hàng sẽ phụ thuộc nhiều hơn vào tính cách của mỗi cá nhân (Drass, 1986 [71]; Wood & Karten, 1986 [133]). Reznik D. (2008) [112] trong công trình nghiên cứu “Gender in Interruptive Turns at Talk-In-Interaction” (Yếu tố giới ở các lượt ngắt lời trong giao tiếp tương tác) đã tiến hành ghi âm một cuộc trò chuyện giữa hai người bạn khác giới. Dữ liệu phân tích từ cuộc hội thoại này cho thấy ngắt lời là một hiện tượng trong giao tiếp do các chủ thể giao tiếp thực hiện nhằm xây dựng các mối quan hệ cũng như để xây dựng phong cách cộng tác trong hội thoại. Tuy nhiên, điều này không thể mang ra áp dụng cho mọi tình huống và cũng không thể trở thành các đặc tính của hội thoại. Hơn thế nữa, kết quả nghiên cứu cũng ngầm chỉ về vai trò của giới. Ở đây, tác giả không cho rằng nam giới là nhân tố tạo nên quyền lực trong giao tiếp hội thoại mà nhấn mạnh tới các quyền của nữ giới. Từ đó, tác giả đã đề xuất rằng nghiên cứu ngắt lời nên dựa trên các bối cảnh giao tiếp cụ thể chứ không nên xuất phát từ những đặc tính của từng cá nhân. Một kết quả khá bất ngờ được tác giả chỉ ra ở đây là sự kết hợp giữa hai yếu tố giới và quyền lực. Trong hội thoại, quyền lực không hoàn toàn thuộc về một cá nhân này hay cá nhân khác. Thay vào đó, quyền lực tồn tại và được các chủ thể giao tiếp sử dụng nhằm đạt được mục đích hội thoại, để làm chủ cuộc thoại hay chuyển hướng chủ đề cuộc thoại. Cùng cho rằng bối cảnh giao tiếp có ảnh hưởng trực tiếp đến thành công của hội thoại, Leaper C. (1994) [97] cũng đã 16 tiến hành ghi âm các cuộc hội thoại trong các phòng thí nghiệm, trong văn phòng và cả trong bối cảnh giao tiếp tự nhiên. Tác giả đã đi đến kết luận như sau: Sự khác biệt về giới khi sử dụng ngắt lời thể hiện rõ trong bối cảnh giao tiếp tự nhiên hơn là tại các phòng nghiên cứu. Tác giả diễn giải rằng yếu tố tạo nên sự khác biệt ở đây là do ngắt lời có thể được coi là một cách hành xử thô bạo trong giao tiếp, có lẽ vì lý do này mà mọi người thường cảm thấy có sự gò bó khi ngắt lời trong các cuộc thoại tiến hành trong các phòng nghiên cứu hơn là trong bối cảnh giao tiếp tự nhiên. Tuy nhiên, do chỉ có ba trong số 17 trường hợp nghiên cứu được tiến hành trong bối cảnh tự nhiên nên bản thân tác giả cũng chưa hoàn toàn chắc chắn với các kết luận của mình. Mặc dù vậy, tác giả cũng đã khẳng định rằng sự khác biệt trong ứng xử có liên quan tới nhân tố giới chịu ảnh hưởng bởi nhân tố cảnh huống hơn là sự khác nhau rõ ràng giữa nam và nữ. Thứ hai là hướng nghiên cứu về hiện tượng ngắt lời trong giao tiếp từ góc độ quyền lực, giữa những người tham gia giao tiếp không cùng vai giao tiếp. Một trong những yếu tố có ảnh hưởng lớn tới sự thành công của các cuộc giao tiếp chính là vị thế. Không cùng vị thế sẽ dẫn đến sự mất cân xứng giữa các vai giao tiếp. Điều này có thể thấy rõ trong các cuộc thoại mà ở đó một vai giao tiếp có những quyền và lợi thế nhất định để làm chủ cuộc thoại cũng như ngắt lời vai giao tiếp còn lại như trong các cuộc thẩm vấn, các vụ xét xử tại tòa án. Momeni N. (2011) [103], trong công trình “Police Genre: Interruption and its Classification as a Sign of Asymmetry in Police Interview/ Interrogation” (Chủ đề cảnh sát: Ngắt lời và sự phân loại ngắt lời như một dấu hiệu của sự không tương xứng trong các cuộc thẩm tra của cảnh sát), đã tiến hành nghiên cứu hiện tượng ngắt lời trong các cuộc thẩm vấn giữa các nhân viên cảnh sát và các bị cáo. Phân tích dữ liệu từ các cuộc thẩm vấn, tác giả nhận định rằng bối cảnh giao tiếp của các cuộc thẩm vấn thể hiện rõ mối quan hệ không cân xứng trong đó nhân viên cảnh sát là người giành được các lượt nói nhiều hơn thông qua việc liên tục ngắt lời bị cáo. 17