Tài liệu Hành trình cách tân thơ của inrasara

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng ®¹i häc vinh Lª ThÞ ViÖt Hµ Hµnh tr×nh c¸ch t©n th¬ cña Inrasara Chuyªn ngµnh: LÝ luËn V¨n häc M· sè: 60.22.32 luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n Ngêi híng dÉn khoa häc: Ts. Phan Huy Dòng Vinh - 2009 1 Më §ÇU 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1.1. Inrasara lµ nhµ th¬ Ch¨m tµi hoa. Trong kho¶ng h¬n 10 n¨m nay, «ng lµ mét hiÖn tîng v¨n häc næi bËt ®îc d luËn quan t©m. Riªng ®èi víi th¬, «ng tõng hai lÇn ®o¹t gi¶i thëng cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1997, 2003), gi¶i thëng ASEAN (2006),… Inrasara lµ ngêi lu«n nç lùc c¸ch t©n. §¬ng nhiªn kh«ng ph¶i mäi sù thÓ nghiÖm c¸ch t©n cña nhµ th¬ ®Òu ®Õn ®Ých nhng viÖc t×m hiÓu chóng lµ v« cïng cÇn thiÕt. Nã gióp ta hiÓu vÒ hµnh tr×nh nhäc nh»n cña nghÖ thuËt nãi chung, con ®êng ®Õn víi c¸i míi cña chÝnh t¸c gi¶ nãi riªng. Nã cho ta nh÷ng kinh nghiÖm, bµi häc quý gi¸ vÒ sù c¸ch t©n th¬ vµ vÒ sù ®æi míi c¸ch tiÕp cËn ®èi víi th¬ ®¬ng ®¹i. 1.2. Inrasara cã ®ãng gãp trªn c¶ hai lÜnh vùc s¸ng t¸c vµ phª b×nh. Víi th¬, chØ trong kho¶ng thêi gian ng¾n, nhµ th¬ xuÊt b¶n liªn tôc 6 tËp. Víi phª b×nh, «ng ®îc ®¸nh gi¸ cao víi c¸c c«ng tr×nh Cha ®ñ c« ®¬n cho s¸ng t¹o, Song tho¹i víi c¸i míi, Th¬ ViÖt tõ hiÖn ®¹i ®Õn hËu hiÖn ®¹i. Ngoµi ra «ng cßn nghiªn cøu v¨n häc, v¨n ho¸ Ch¨m, viÕt tiÓu thuyÕt… Cho ®Õn nay ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu vÒ th¬ Inrasara. Tuy nhiªn, tríc lîng s¸ng t¸c dåi dµo, phong phó, thÓ hiÖn sù ®a d¹ng trong hÖ thèng ®Ò tµi lÉn thi ph¸p cña Inrasara, sù nghiªn cøu vÒ th¬ «ng vÉn cÇn ®îc tiÕp tôc. 2 1.3. ViÖc nghiªn cøu hµnh tr×nh c¸ch t©n th¬ cña Inrasara kh«ng chØ gióp ta hiÓu phong c¸ch cña mét nhµ th¬, ®ãng gãp cña «ng cho nÒn th¬ ViÖt mµ cßn gióp ta hiÓu h¬n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò vµ híng ®i cña th¬ ViÖt ®¬ng ®¹i, nhÊt lµ khi th¬ ViÖt ®ang ®øng tríc nhu cÇu ®æi míi cÊp b¸ch ®Ó hîp lu, héi nhËp víi th¬ thÕ giíi. 2. LÞch sö vÊn ®Ò 2.1. Ngay khi tËp th¬ ®Çu tay Th¸p n¾ng ra ®êi, ®o¹t gi¶i thëng cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam 1996, th¬ Inrasara ®îc c¸c nhµ th¬, nhµ v¨n, nhµ phª b×nh trong vµ ngoµi níc ®¸nh gi¸ cao. Cã thÓ kÓ ®Õn ý kiÕn cña Tróc Th«ng, Vò Nho, Vò QuÇn Ph¬ng, Lß Ng©n Sñn, NguyÔn VÜnh Nguyªn, Ng« ThÞ Kim Cóc, NguyÔn Hoµng S¬n ë trong níc; TrÇn Nghi Hoµng, Lª §×nh NhÊt Lang, NguyÔn §øc HiÖp ë níc ngoµi. Th¬ Inrasara ®îc ®¸nh gi¸ nh mét nç lùc bøt ph¸, s¸ng t¹o kh«ng mÖt mái. Sau Th¸p n¾ng vµ Sinh nhËt c©y x¬ng rång, dêng nh Inrasara ®ang muèn tù bøt m×nh t×m ®Õn mét giäng ®iÖu míi. B¸o V¨n nghÖ trÎ (9.1.2000) ®· giíi thiÖu vÒ th¬ Sara víi nh÷ng lêi nång nhiÖt:“Hµnh h¬ng em lµ cuéc hµnh tr×nh ®Çy nÆng nhäc vµ cã c¶ hoang mang cña mét tr¸i tim s tö, mét kiÕp phËn l¹c ®µ, nhng cã lóc, tõ nh÷ng nÆng nhäc nµy cÊt lªn mét tiÕng nãi trong m¸t”. Cßn Kh¸nh Ph¬ng vµ mét sè t¸c gi¶ kh¸c th× cho r»ng: “LÔ tÈy trÇn th¸ng T, thËt sù lµ mét 3 cuéc gi¸c ngé trong th¬ anh, tho¸t hÕt khái nh÷ng rµng buéc kh«n ngoan cña c©u ch÷, khái thø mÜ c¶m chung chung mét t×m tßi lèi thÓ hiÖn míi kh¸ thuyÕt phôc, kh«ng hò nót, kh«ng cè t×nh kh¸c ngêi vµ dêng nh cã mét quy chuÈn chung: kh«ng tho¸t li khái nh÷ng c¶m xóc thËt cña t¸c gi¶” [73] Th¹ch Linh cho r»ng: “LÔ TÈy trÇn th¸ng T cña Inrasara míi l¹ ë nh÷ng suy t vµ ngÉm nghÜ ph¸t ®i tõ mét gèc hån Ch¨m cña nhµ th¬ ®µo s©u vµo vèn v¨n ho¸ d©n téc m×nh ®Ó nghÜ réng ra nh÷ng vÊn ®Ò chung cña ®Êt níc, cña thêi ®¹i. Th¬ Inrasara cã nhiÒu t×m tßi ®æi míi c¸ch nãi, c¸ch c¶m” [58] Nhµ th¬ Tróc Th«ng còng ®· ®¸nh gi¸ cao hµnh tr×nh c¸ch t©n th¬ cña Sara: “Víi LÔ tÈy trÇn th¸ng T, Inrasara ®· ®¹t tíi niÒm kho¸i c¶m tù do ®Çy b×nh tÜnh cña mét thi sÜ. Tõ Th¸p n¾ng, b»ng s¸u n¨m trÇn m×nh trong lao ®éng thi ca, nhµ th¬ nµy ®· v÷ng ®øng trªn mét ®Ønh cao míi cña chÝnh anh. Võa c« ®Æc võa ®Çy ¾p, trµn ngËp h×nh ¶nh ®êi sèng qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, cïng víi vËn ®éng kh«ng ngõng vÒ phÝa trõu tîng Inrasara ®· t¹o dùng mét hÖ thèng thi ph¸p riªng” [90]. B¸o c¸o tæng kÕt S¸ng t¸c vµ Gi¶i thëng v¨n häc cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam (1997) còng dµnh cho Inrasara nh÷ng ®¸nh gi¸ ®Çy tr©n träng: “Víi th¬, anh xuÊt hiÖn vµi n¨m nay vµ nhanh chãng thu hót ®îc sù chó ý cña b¹n ®äc c¶ níc. C¶m xóc anh võa dµo d¹t, hån nhiªn l¹i võa giµu phÈm chÊt trÝ tuÖ vµ tÝnh kh¸i qu¸t. C¸c bµi th¬ anh kh«ng ng¾n nhng 4 kh«ng sa vµo kÓ lÓ. Th¬ anh giµu søc gîi. Gîi vµo c¸i b¸t ng¸t hoang d¹i cña kiÕp ®¸, kiÕp ngêi, gîi c¶ vµo câi xa th¼m cña nh÷ng miÒn cè quËn trong kh«ng gian, thêi gian. Mét t×nh c¶m Ch¨m s©u ®Ëm, u uÈn trong th¬ Inrasara qu¶ ®· gãp vµo th¬ ViÖt Nam mét h¬ng vÞ ®¸ng quý. RÊt ®¸ng quý! [6] Tõ viÖc ®¸nh gi¸ chung vÒ gi¸ trÞ cña nh÷ng tËp th¬, c¸c ph¬ng diÖn nh ng«n ng÷, h×nh ¶nh, giäng ®iÖu th¬ Inrasara còng lÇn lît ®îc t×m hiÓu. VÒ ng«n ng÷, t¸c gi¶ NguyÔn VÜnh Nguyªn vµ Hoµng Thiªn Nga ®Òu cã chung nhËn ®Þnh Inrasara chÞu khã kiÕm t×m, lµm míi ng«n ng÷. VÒ ng«n ng÷, “®· thÊy anh ch¨m chót ®Õn tõng h¬i th¬, kho¶ng c¸ch sèng gi÷a ch÷, nghÜa. Nh÷ng con ch÷ ®· biÕt v¬n ra mét c¸ch tù nhiªn h¬n vµ b¸m rÔ vµo hån ngêi” [65]. Hoµng Thiªn Nga còng kh¼ng ®Þnh: “Víi LÔ tÈy trÇn th¸ng T, Inrasara ®· chÝn ®Çy, ch÷ nghÜa giµu cã tu«n ®æ dÔ dµng tù nhiªn nh suèi nguån. Trong trÎo, minh triÕt. HÊp dÉn v× phÝa Èn khuÊt cña bÒ s©u t tëng” [62]. VÒ giäng ®iÖu, t¸c gi¶ L©m TiÕn cho r»ng: “Víi mét giäng th¬ t©m t×nh s©u s¾c, Inrasara thÓ hiÖn râ c¸ tÝnh, b¶n lÜnh. Th¬ anh ®Çy suy t vµ chÝnh v× vËy anh còng hay triÕt lý vÒ con ngêi, cuéc sèng. Bót ph¸p phãng kho¸ng nhng lóc nµo còng chèt l¹i mét t©m tr¹ng, mét c¶m xóc, vÒ m×nh, vÒ con ngêi, cuéc sèng d©n téc, quª h¬ng m×nh” [6]. 5 TÝnh chÊt hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i trong th¬ Inrasara còng ®îc d luËn ®Ò cËp. Th¹ch Linh cho r»ng “th¬ Inrasara cã nhiÒu t×m tßi ®æi míi c¸ch nãi, c¸ch c¶m” [58]. Cã thÓ chÝnh ®iÒu ®ã ®· lµm nªn nh÷ng tËp th¬ cã tø vµ ng«n tõ rÊt l¹. Kh«ng ph¶i ®¸nh ®è ch÷ nghÜa mµ lµ sù kÕt hîp ng«n tõ cã Èn ý do bµn tay phï thñy cña t¸c gi¶ t¹o nªn [29]. NguyÔn §øc HiÖp nhËn ®Þnh: thÓ th¬ cña Inrasara b¾t ®Çu cã phong c¸ch cña dÊu vÕt hËu hiÖn ®¹i võa chím në ë v¨n ®µn ViÖt [30]. Theo Ph¹m Quang Trung th× th¬ Inrasara ®· nhËp th¼ng vµo ®êng b¨ng thêi ®¹i [99]. Ng« ThÞ H¹nh nhËn thÊy “b»ng nh÷ng vÇn th¬ cña m×nh, Inrasara ®· ®em ®Õn cho b¹n ®äc mét Ên tîng kh¸c vÒ th¬. Th¬ dung chøa tÊt c¶ nh÷ng chËt chéi cña trÇn gian. Th¬ tróc tr¾c vµ th¬ rÊt mît mµ. T¸c gi¶ viÕt nh kh«ng viÕt g× mµ l¹i viÕt vÒ tÊt c¶” [29]. Cã thÓ chÝnh Ên tîng kh¸c l¹ Êy ®· khiÕn NguyÔn Hoµng S¬n nhËn xÐt Inrasara xøng ®¸ng lµ “mét trong nh÷ng giäng th¬ c¸ch t©n nhÊt hiÖn nay” [80]. 2.2. §Æc biÖt, ®· cã kh¸ nhiÒu luËn v¨n ®i vµo nghiªn cøu th¬ Inrasara, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn Th¬ Inrasara cña t¸c gi¶ TrÇn Xu©n Quúnh [79], ThÕ giíi nghÖ thuËt th¬ Inrasara cña Vâ ThÞ H¹nh Thñy [95], ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc T×m hiÓu thÕ giíi nghÖ thuËt th¬ Inrasara cña Lª ThÞ TuyÕt Lan [54]. C¸c t¸c gi¶ trªn ®· ®i vµo t×m hiÓu kh¸ s©u vÒ tiÕng nãi tr÷ t×nh, c¸i t«i tr÷ t×nh trong th¬ Inrasara. Thi ph¸p th¬ Inrasara còng ®· ®îc nhiÒu ngêi quan t©m t×m hiÓu. 6 2.3. Víi h¬n mét tr¨m bµi viÕt vµ kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ Inrasara, mçi t¸c gi¶ ®i vµo kh¸m ph¸ mét khÝa c¹nh kh¸c nhau nhng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt ®¸nh gi¸ th¬ «ng lµ mét câi riªng - mét miÒn v¨n hãa Ch¨m bÝ Èn mµ hiÓn linh rùc rì, ®éc ®¸o. ¤ng còng ®îc nh×n nhËn nh mét ngêi sím cã giäng ®iÖu riªng khi míi xuÊt hiÖn, mét ngêi lu«n nç lùc kh«ng ngõng cho dßng ch¶y c¸ch t©n th¬ ®¬ng ®¹i. Tuy nhiªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, c¸c c«ng tr×nh Êy cha ph¶n ¸nh ®îc toµn diÖn hµnh tr×nh s¸ng t¹o cña «ng, cha kh¸m ph¸ th¬ Inrasara nh mét tiÕn tr×nh, mét dßng ch¶y lu«n híng vÒ c¸i míi. Hµnh tr×nh c¸ch t©n th¬ cña Inrasara lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn ®i vµo t×m hiÓu vµ ghi nhËn nç lùc c¸ch t©n th¬ cña Inrasara vµ ®ãng gãp cña «ng trong viÖc ®æi míi nÒn th¬ ViÖt Nam ®¬ng ®¹i. TÊt c¶ c¸c bµi b¸o vµ c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ Inrasara, vÒ con ngêi «ng tríc ®ã ®Òu lµ nh÷ng t liÖu quý gi¸ ®Ó chóng t«i thùc hiÖn luËn v¨n nµy. 3. §èi tîng, nhiÖm vô nghiªn cøu vµ ph¹m vi t liÖu kh¶o s¸t 3.1. §èi tîng nghiªn cøu §èi tîng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ hµnh tr×nh ®æi míi th¬ cña Inrasara. 3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu LuËn v¨n ®i s©u t×m hiÓu vÞ trÝ cña Inrasara trong nÒn th¬ ViÖt Nam ®¬ng ®¹i cïng sù vËn ®éng ®æi míi 7 th¬ «ng tõ phong c¸ch “hËu l·ng m¹n” tíi phong c¸ch hËu hiÖn ®¹i. 3.3. Ph¹m vi t liÖu kh¶o s¸t §Ó nghiªn cøu hµnh tr×nh ®æi míi th¬ Inrasara, chóng t«i kh¶o s¸t toµn bé s¸u tËp th¬: - Th¸p n¾ng - Sinh nhËt c©y x¬ng rång - Hµnh h¬ng em - LÔ tÈy trÇn th¸ng T - ChuyÖn 40 n¨m míi kÓ & 18 bµi th¬ t©n h×nh thøc. - ë n¬i Êy [ th¬ thêi cuéc] Ngoµi ra, chóng t«i cßn kh¶o s¸t c¸c tËp tiÓu luËn phª b×nh cña Inrasara nh Cha ®ñ c« ®¬n cho s¸ng t¹o, Song tho¹i víi c¸i míi, Th¬ ViÖt tõ hiÖn ®¹i ®Õn hËu hiÖn ®¹i, ®ång thêi liªn tôc cËp nhËt m¶ng tiÓu luËn cña Inrasara theo ®Þa chØ inrasara.com. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn luËn v¨n nµy, chóng t«i phèi hîp sö dông c¸c ph¬ng ph¸p chñ yÕu sau: ph¬ng ph¸p so s¸nh, ph¬ng ph¸p hÖ thèng, ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh... Ngoµi ra, nhiÒu ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc quen thuéc, th«ng dông kh¸c còng ®îc sö dông. 5. §ãng gãp cña luËn v¨n 8 LuËn v¨n ®i s©u kh¸m ph¸ hµnh tr×nh c¸ch t©n th¬ cña Inrasara - mét vÊn ®Ò võa cã ý nghÜa soi tá thµnh tùu cña mét t¸c gi¶ th¬ võa cã ý nghÜa lµm râ m¹ch vËn ®éng cña nÒn th¬ ViÖt Nam ®¬ng ®¹i trong bèi c¶nh s¸ng t¹o míi. 6. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi c¸c phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o vµ Phô lôc néi dung chÝnh cña luËn v¨n ®îc triÓn khai trong ba ch¬ng: Ch¬ng 1. Inrasara trong cuéc vËn ®éng c¸ch t©n cña th¬ ViÖt Nam ®¬ng ®¹i Ch¬ng 2. Phong c¸ch “hËu l·ng m¹n” - ®iÓm xuÊt ph¸t cña th¬ Inrasara Ch¬ng 3. Cuéc c¸ch t©n th¬ cña Inrasara theo tinh thÇn hËu hiÖn ®¹i. Ch¬ng 1 9 inrasara trong cuéc vËn ®éng c¸ch t©n cña th¬ viÖt nam ®¬ng ®¹i 1.1. VÒ cuéc vËn ®éng c¸ch t©n cña th¬ ViÖt Nam ®¬ng ®¹i 1.1.1. Nhu cÇu vît lªn sù x¬ cøng cña hÖ mü häc cò Sau khi ®Êt níc thèng nhÊt, c¸nh cöa qu¸ khø khÐp l¹i. Mçi nhµ v¨n tù ý thøc s©u s¾c r»ng kh«ng thÓ nghÜ vµ viÕt nh cò, bëi cuéc sèng ®· ®æi thay, mçi thÕ hÖ nhµ v¨n ph¶i g¸nh v¸c mét träng tr¸ch riªng vµ ph¶i nãi lªn ®îc tiÕng nãi cña thêi ®¹i m×nh. VÊn ®Ò ®æi míi th¬ ®îc ®Æt ra nh mét nhu cÇu bøc thiÕt, tù th©n cña mçi c¸ thÓ s¸ng t¹o. Inrasara kh¼ng ®Þnh: “Th¬, thay ®æi ®Ó tån t¹i”. §ã còng lµ c¸ch nãi ®Çy quyÕt liÖt cña c¶ mét thÕ hÖ th¬ h«m nay. Thêi k× më cöa, ®îc giao lu, tiÕp xóc víi nhiÒu nÒn v¨n ho¸, ta míi nhËn ra nh÷ng l¹c hËu cña nÒn th¬ ViÖt trong bèi c¶nh th¬ thÕ giíi ®· bíc nh÷ng bíc ®i dµi. Trong xu trµo nh×n l¹i, c¸c nhµ th¬ ý thøc r»ng hÖ mÜ häc ®îc x¸c lËp tõ thêi Th¬ míi vµ nh÷ng giai ®o¹n th¬ sau ®ã râ rµng kh«ng cßn phï hîp víi nhu cÇu ph¶n ¸nh cuéc sèng ®¬ng thêi. B¹n ®äc h«m nay ®ang dÇn quay lng l¹i víi thø th¬ ®· “mu«n n¨m cò”. Trong ph¹m vi lÞch sö nhÊt ®Þnh thêi k× 1930-1945, Th¬ míi cã sù ®æi míi ®ång bé nghÖ thuËt th¬ trªn ph¬ng diÖn thi høng vµ thi ph¸p, t¹o nªn thµnh tùu xuÊt s¾c trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Thµnh tùu cña Th¬ míi ®Ó l¹i dÊu Ên s©u s¾c trong hµnh tr×nh 10 c¸ch t©n cña th¬ ca ViÖt Nam. Tuy nhiªn, nh×n mét c¸ch kh¸ch quan kh«ng ph¶i Th¬ míi kh«ng cã nh÷ng h¹n chÕ, vµ thµnh tùu cña nã ®· thuéc vÒ qu¸ khø. §Æc biÖt trong bèi c¶nh thêi hiÖn nay, Th¬ míi kh«ng thÓ, kh«ng nªn lµ thø th¬ ®éc t«n. §ã lµ thø th¬ l·ng m¹n nèi dµi víi nh÷ng vÇn th¬ chØ chó träng ®Õn c¸i t«i c¸ nh©n víi nh÷ng ng«n tõ thËt ®Ñp. C¶m xóc cña Th¬ míi lµ kh¸t väng ®îc gi·i bµy mäi bÝ mËt cña câi lßng riªng t, tõ nçi buån, sù c« ®¬n ®Õn ghen tu«ng, hên dçi, t×nh yªu, ®au khæ,… mµ cuéc sèng vèn mu«n mµu mu«n vÎ chø ®©u chØ cã thÕ. VËy mµ trong thùc tÕ s¸ng t¸c, hÖ mÜ häc cò ®· lçi thêi Êy dêng nh vÉn cßn ®æ bãng dµi lªn nÒn th¬ ViÖt Nam. Nã tr× nÝu kh¶ n¨ng khai vì vµ s¸ng t¹o. Lóc nµy, cÇn ph¶i nhËn thøc s©u s¾c r»ng th¬ kh«ng chØ lµ tiÕng nãi cña con tim, kh«ng chØ biÓu lé c¶m xóc, chuyªn chó ë néi dung. Th¬, trong c¸i nh×n míi, tríc hÕt ph¶i lµ th¬, lÊy ng«n ng÷ lµm môc ®Ých tèi hËu, lÊy ng«n ng÷ lµm cøu c¸nh. Nãi nh §Æng TiÕn “Thơ (...) là một ngôn ngữ tự lấy mình làm đối tượng” [96]. Kh«ng chØ thÕ, nhu cÇu ®æi míi th¬ cßn lµ sù cè g¾ng vît tho¸t lªn sù tr× nÝu bëi thµnh tùu cña th¬ ca c¸ch m¹ng. §Ò tµi chñ yÕu th¬ lµ hiÖn thùc c¸ch m¹ng vµ h×nh tîng trung t©m lµ nh÷ng anh hïng trong cuéc chiÕn chèng ngo¹i x©m vµ x©y dùng tæ quèc. Do hoµn c¶nh lÞch sö ®Æc biÖt chi phèi nªn th¬ ca C¸ch m¹ng Ýt nãi ®Õn ®êi t, ®êi thêng, Ýt nãi ®Õn ®au th¬ng mÊt m¸t. Sau khi thèng nhÊt níc nhµ, ®Æc biÖt lµ sau §æi míi, c¸i 11 nh×n vÒ th¬ ®· kh¸c. C¸c nhµ th¬ kh«ng cßn cã thÓ viÕt b»ng khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n. Hä ®i vµo khai th¸c m¶ng hiÖn thùc l©u nay bÞ bá quªn ®ã lµ cuéc sèng riªng t, nh÷ng mÊt m¸t, ®au th¬ng cña con ngêi trong chiÕn tranh, sù thua thiÖt, l¹c lâng cña nh÷ng ngêi lÝnh trë vÒ sau cuéc chiÕn. C¸c nhµ th¬ còng rêi xa nh÷ng ®Ò tµi lín tríc ®©y vµ viÕt b»ng c¸i nh×n ph¶n tØnh. HiÖn thùc cuéc sèng ®îc soi ng¾m tõ nhiÒu chiÒu, chiÕn tranh cã ®îc nãi ®Õn còng ®îc nh×n b»ng con m¾t kh¸c, kh«ng cßn ®¬n gi¶n mét chiÒu. Híng ph¸t triÓn cña th¬ thÕ giíi ®Õn nay rÊt ®a d¹ng, phong phó. Hµnh tr×nh kh¾c nghiÖt cña s¸ng t¹o ®ßi hái th¬ vµ ngêi lµm th¬ ph¶i lu«n tù lµm míi m×nh, lµm míi th¬ ®Ó b¾t nhÞp kÞp thêi víi cuéc sèng vµ t¹o ra mét diÖn m¹o riªng cho th¬ cña thêi ®¹i m×nh vµ hoµ vµo dßng chung th¬ thÕ giíi. Thùc chÊt nh÷ng nç lùc lµm míi th¬ ®· xuÊt hiÖn ë giai ®o¹n hËu kú cña phong trµo Th¬ míi víi c¸c s¸ng t¸c cña BÝch Khª, Hµn MÆc Tö, víi nh÷ng thÓ nghiÖm cña nhãm Xu©n Thu Nh· TËp, nhãm D¹ §µi. ý híng ®ã tiÕp tôc ®îc nhen lªn víi th¬ kh«ng vÇn cña NguyÔn §×nh Thi trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, víi th¬ tù do cña nhãm S¸ng T¹o t¹i Sµi Gßn nh÷ng n¨m 50- 60; nã tån t¹i nh mét m¹ch ngÇm, t¸ch khái dßng chñ lu cña th¬ ca C¸ch m¹ng nh÷ng n¨m chiÕn tranh víi nh÷ng s¸ng t¸c cña TrÇn DÇn, Lª §¹t, D¬ng Têng ®Ó råi ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX - ®Çu thÕ kû XXI, ý híng muèn vît tho¸t c¸i khung ®· trë nªn 12 chËt chéi cña Th¬ míi vµ cña th¬ ca C¸ch m¹ng ®· trë thµnh mét bøc xóc, mét kh¸t väng khÈn thiÕt (ch÷ mîn cña Hoµi Thanh) ë nhiÒu c©y bót trÎ. Nçi bøc xóc, khÈn thiÕt ®ã nhiÒu khi ®îc gi¶i to¶ b»ng nh÷ng hµnh ®éng s¸ng t¹o cã tÝnh chÊt cùc ®oan. Khi thi ph¸p cña Th¬ míi vµ th¬ c¸ch m¹ng kh«ng cßn thÝch hîp víi nh÷ng c¶m thøc thÈm mü míi cña con ngêi n÷a, chóng cÇn thiÕt ph¶i bÞ phñ ®Þnh. Tuy nhiªn, ®Ó vît lªn ®îc, ®Ó cã mét tiÕng nãi riªng, khai ph¸ ®îc nÎo ®êng cña riªng m×nh, t¹o bíc ®ét ph¸ míi l¹, c¸c nhµ th¬ cÇn héi ®îc nhiÒu yÕu tè, trong ®ã quan träng nhÊt lµ tµi n¨ng, nhiÖt huyÕt c¸ch t©n. 1.1.2. Ch©n trêi míi cña s¸ng t¹o - tiÕp nhËn th¬ theo tinh thÇn hËu hiÖn ®¹i ThuyÕt hËu hiÖn ®¹i ®îc coi lµ do J.F. Lyotard ®Ò xíng khëi nguån tõ hoµn c¶nh v¨n ho¸ chÝnh trÞ Ph¸p n¨m 1968 thÓ hiÖn qua hai c«ng tr×nh §iÒu kiÖn hËu hiÖn ®¹i vµ BÊt ®ång. Häc thuyÕt nµy cho r»ng “hËu hiÖn ®¹i lµ tinh thÇn cña tri thøc trong nh÷ng x· héi ph¸t triÓn nhÊt vµ hËu hiÖn ®¹i lµ sù hoµi nghi c¸c siªu v¨n b¶n” [52]. Charles Jencks trong bµi viÕt Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ g×? ®· kh¼ng ®Þnh: chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i “trªn c¨n b¶n lµ mét thø hçn hîp mang tÝnh chiÕt trung cña bÊt cø truyÒn thèng nµo víi nh÷ng g× võa míi qua: nã võa lµ sù kÕ tôc võa lµ sù siªu viÖt ho¸ cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i” [5, 65]. Ihab Hassan th× quan niÖm chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ mét thø chñ nghÜa hiÖn ®¹i muén (hay chñ nghÜa hiÖn 13 ®aÞ hËu kú), mang tÝnh phi lý tÝnh, phi x¸c ®Þnh nhng còng mang tÝnh nhËp cuéc. Theo Tõ ®iÓn b¸ch khoa nh©n chñng häc v¨n ho¸ th× “Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ®îc ®Þnh nghÜa nh mét trµo lu chiÕt trung, khëi ®Çu tõ mü häc vÒ kiÕn tróc vµ triÕt häc. Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i t¸n thµnh th¸i ®é hoµi nghi cã hÖ thèng c¸i viÔn c¶nh lÊy lý thuyÕt lµm nÒn t¶ng. ¸p dông vµo nh©n chñng häc, th¸i ®é hoµi nghi Êy ®æi träng t©m tõ sù quan s¸t mét x· héi kh¸c biÖt sang quan s¸t ngêi quan s¸t [5, 502]. Mary Klages coi chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ mét tËp hîp c¸c t tëng, vµ nã b¾t nguån, lín lªn tõ chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Riªng Umberto Eco th× kh¼ng ®Þnh: “HËu hiÖn ®¹i lµ mét khuynh híng kh«ng thÓ ®îc diÔn t¶ mét c¸ch lÞch ®¹i, nhng lµ mét ph¹m trï t©m linh, hoÆc tèt h¬n, mét Kunstwollen - mét ph¬ng thøc thao t¸c”. Cã lÏ chÝnh v× quan niÖm chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ mét ph¬ng thøc thao t¸c mµ Eco ®i ®Õn mét kÕt luËn tiÕp theo ®ã lµ mçi thêi ®¹i cã mét chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i cña riªng nã chø kh«ng nhÊt nhÊt nã ph¶i ra ®êi vµo thêi hËu hiÖn ®¹i. Vµ v× thÕ viÖc nã xuÊt hiÖn ë ®©u, thuéc nh÷ng quèc gia nµo còng kh«ng thËt sù quan träng [5, 273]. Còng cã c¸ch nh×n nhËn nh thÕ, Hoµng Ngäc TuÊn trong cuéc pháng vÊn cña b¸o ThÓ thao & V¨n ho¸ ®· nãi: “Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ mét thø lý thuyÕt ®îc ®Æt ra ®Ó ®iÒu híng v¨n ho¸, v¨n nghÖ, mµ nã lµ c¶m thøc cña con ngêi, nÈy sinh trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña lÞch sö nh©n lo¹i” [98]. Râ rµng, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ®ang 14 tån t¹i nhiÒu vÊn ®Ò cßn cha ng· ngò, vµ dêng nh cµng cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu th× c¸c vÊn ®Ò cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i thËm chÝ kh«ng ®¬n gi¶n ®i mµ cßn rèi r¾m, phøc t¹p thªm. Song, tùu trung, c¸c ý kiÕn ®Òu lÊy chñ nghÜa hiÖn ®¹i lµm c¬ së, lµm xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ó x¸c ®Þnh c¸i gäi lµ chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i cã ¶nh hëng trªn toµn thÕ giíi trong xu híng hoµn cÇu ho¸ hiÖn nay.ViÖt Nam còng n»m trong vïng nã ph¸t huy ¶nh hëng. Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i vµo ViÖt Nam lµ mét thùc tÕ. Nã lay tØnh nÒn th¬ ca ViÖt Nam, gãp phÇn ®a th¬ ViÖt tho¸t khái sù bÕ t¾c vÒ ®êng híng ph¸t triÓn, tõ ®ã t¹o cho th¬ ViÖt sù ®a thanh, ®a s¾c, ®a giäng. Nã t¹o ra mét ch©n trêi míi mªnh m«ng cho sù s¸ng t¹o. LÝ gi¶i ®iÒu nµy, Inrasara cho r»ng: “C¶m thøc hËu hiÖn ®¹i lµ lèi c¶m nhËn vÒ thÕ giíi nh mét hçn ®én, v« nghÜa, bÊt kh¶ nhËn thøc, n¬i mäi b¶ng gi¸ trÞ ®Òu ®· bÞ ®æ vì, mäi ®Þnh híng ý nghÜa ®Òu v« Ých. Con ngêi kh«ng cßn tin vµo ®iÒu mµ l©u nay hä tõng tin... NhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi lu«n lµ nhËn thøc ®Çy thiÕu khuyÕt... Phi ®¹i tù sù, xem träng yÕu tè c¸ nh©n... phi trung t©m ho¸, coi träng yÕu tè ngo¹i vi... nã t«n träng sù ®a d¹ng, c¸c gi¸ trÞ tr¸i ngîc nhau... Nªn cã thÓ nãi hËu hiÖn ®¹i lµ chñ nghÜa ®a nguyªn v¨n ho¸”. Inrasara còng chØ ra r»ng: “Nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i nhËp lu vµo mªnh m«ng hiÖn thùc thËm phån, kh¾p xung quanh lµ c¶ kho tµng tr©n 15 b¶o v¨n liÖu vµ ng÷ liÖu s½n cã cña nh©n lo¹i, hä ®Õn ®ã, cói xuèng nhÆt lÊy vµ khai th¸c. Mçi v¨n b¶n lµ mét liªn v¨n b¶n. MÆc c¶m ®ông hµng kh«ng cßn n÷a. Pháng nh¹i, c¾t d¸n lµ s¸ng t¹o: S¸ng t¹o hËu hiÖn ®¹i”. Trong v¨n häc, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i thùc sù ®em ®Õn nh÷ng mµn tr×nh diÔn ngo¹n môc mµ tõ tríc tíi nay ngêi ta cha tõng ®îc chøng kiÕn. C¸c c©y bót hËu hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi ®· lµm mét cuéc c¸ch m¹ng vÒ quan niÖm vµ c¸ch viÕt, thùc hiÖn cuéc tæng ph¶n c«ng vµo tÊt c¶ nh÷ng g× l©u nay vÉn trãi buéc ho¹t ®éng s¸ng t¹o. §ã lµ mét s©n ch¬i kh«ng ph©n biÖt mµu da, sang hÌn, cao thÊp, kh«ng ®Æt ra nh÷ng trung t©m, kh«ng lo¹i bá nh÷ng ngo¹i vi; lµ mét n¬i mµ ai còng cã quyÒn tham gia trß ch¬i, ai còng cã quyÒn s¸ng t¹o vµ tù ®Æt luËt ch¬i, ai còng cã quyÒn thÓ nghiÖm nh÷ng c¸ch t©n t¸o b¹o. §ã lµ mét n¬i mµ ngêi ta cã thÓ thÓ hiÖn nh÷ng íc väng tù do theo c¸ch cña m×nh. Quan ®iÓm hËu hiÖn ®¹i lµ quan niÖm më. H×nh thøc thÓ hiÖn cña nã rÊt ®a d¹ng. NhiÒu nhµ th¬ lÊy thµnh ng÷, tôc ng÷ hay ca dao cã néi dung gÇn nhau, s¾p ®Æt chóng theo hµng däc, hµng ngang ®Ó t¹o thµnh bµi th¬. Kh«ng Ýt ngêi cßn lîm lÆt c¸c khÈu hiÖu, c¸c mÈu qu¶ng c¸o... ®Ó lµm th¬ hay nhµo trén c¸c bµi h¸t, bµi th¬ kh¸c nhau ®Ó lµm thµnh bµi th¬ míi. V× thÕ, cã thÓ nãi hËu hiÖn ®¹i gi¶i tho¸t th¬ khái c¸c “nhiÖm vô” qu¸ lín lao, nã gióp nhµ th¬ cã ®îc sù tù do t tëng, tù do kiÕm t×m. Nã t¹o ra nh÷ng kh¶ n¨ng phi 16 thêng trong viÖc sö dông c¸c chÊt liÖu cã s½n... Víi chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, th¬ cã vÎ gÇn ®êi sèng h¬n vµ viÖc lµm th¬ kh«ng cßn bÞ “thiªng liªng ho¸” nh tríc... Tuy lùc lîng s¸ng t¸c cha nhiÒu, thµnh c«ng cha thËt v÷ng ch·i vµ cßn cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c biÖt trong ®¸nh gi¸, song hËu hiÖn ®¹i ®ang lµ miÒn ®Êt høa cña th¬ h«m nay. Nã ®em ®Õn m«i trêng míi cho sù hoµ nhËp v¨n ho¸, v¨n häc vµ t¹o nÒn t¶ng cho nh÷ng s¸ng t¹o ®ét xuÊt sau nµy khi c¸c nhµ th¬ ®· n¹p ®ñ n¨ng lîng cÇn thiÕt. 1.1.3. Nh÷ng híng t×m tßi ®a d¹ng cña líp nhµ th¬ c¸ch t©n ë ViÖt Nam, trong h¬n nöa thÕ kû qua, th¬ ®· cã nh÷ng nç lùc c¸ch t©n ®¸ng ghi nhËn. §Çu tiªn, phong trµo Th¬ míi (1932-1945) cè g¾ng vît tho¸t khái tÝnh qui ph¹m cña th¬ ca cæ ®iÓn, nh»m hiÖn ®¹i ho¸ nÒn th¬ ca níc nhµ. C¸c nhµ Th¬ míi ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu vÎ vang vµ x¸c lËp ®îc mét hÖ thèng thi ph¸p míi, rêi bá tÝnh qui ph¹m cña th¬ ca trung ®¹i. Sau ®ã thÕ hÖ c¸c nhµ th¬ chèng Ph¸p (1945-1954) vµ chèng MÜ (1954-1975) t×m c¸ch tho¸t khái ¶nh hëng cña th¬ tiÒn chiÕn b»ng c¸ch kÐo th¬ gÇn h¬n víi cuéc sèng ®êi thêng, lµm míi ng«n ng÷ th¬ vµ ng«n ng÷ c¶m xóc. ë miÒn Nam nh÷ng n¨m 50, 60 nhãm S¸ng T¹o Sµi Gßn quyÕt c¾t ®øt víi tinh thÇn th¬ ca vµ lèi thÓ hiÖn cña Th¬ míi. Hä xiÓn d¬ng th¬ tù do kh«ng vÇn vµ mçi ngêi t×m mét híng ®i riªng. Sau 1975, th¬ ViÖt ch¹y theo qu¸n tÝnh cò mét thêi gian råi 17 ph©n nh¸nh vµ chuyÓn dßng. Dßng chñ lùc vÉn lµ c¸c nhµ th¬ kho¸c ¸o lÝnh. Hä tiÕp tôc lµm th¬ vµ vÒ c¬ b¶n vÉn tiÕp tôc duy tr× dßng th¬ ®· ®em l¹i vinh quang vÒ mÆt x· héi cho hä, tøc lµ hä vÉn tiÕp tôc s¶n xuÊt thø th¬ mµ thÕ hÖ lµm th¬ sinh ra thêi hËu chiÕn gäi lµ th¬ chÝnh thèng. Mét sè thi sÜ ®Ých thùc tõ thÕ hÖ nµy quyÕt ®Þnh thay ®æi diÖn m¹o vµ khÝ chÊt cña th¬ khi ViÖt Nam bíc vµo thËp kØ 80. Cã thÓ gäi hä lµ nh÷ng thi sÜ tríc §æi míi. §ã lµ NguyÔn Duy, Thanh Th¶o, Hoµng Hng, NguyÔn Träng T¹o, D ThÞ Hoµn... §Õn lît thÕ hÖ hËu §æi míi, hä l¹i nç lùc vît tho¸t khái ¶nh hëng cña hÖ mÜ häc cò ®Ó khai vì câi miÒn s¸ng t¹o míi. Tõ 1986, §¹i héi §¶ng céng s¶n VI vµ NghÞ quyÕt 05 vÒ V¨n ho¸ vµ V¨n nghÖ ®· thùc sù thæi mét luång giã míi vµo ®êi sèng v¨n häc nãi chung vµ ®êi sèng cña th¬ nãi riªng. Tríc hÕt, nh÷ng nh©n vËt Nh©n v¨n - Giai phÈm ®îc tr¶ l¹i quyÒn xuÊt b¶n th¬. Nh÷ng c«ng tr×nh tiªn phong cña hä ®· ph¶i n»m chê 20 n¨m, thËm chÝ 30 n¨m, khi ra m¾t, vÉn t¹o mét ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn céng ®ång th¬, buéc mét sè nhµ th¬ ViÖt ph¶i nghÜ r»ng hä ch¼ng cßn thÓ nµo ®i theo lèi lµm th¬ nh xa. Cïng xuÊt hiÖn ®ång thêi lµ c¸c nhµ th¬ NguyÔn Quang ThiÒu, Mai V¨n PhÊn, D ThÞ Hoµn,… ChÝnh hä ®· t¹o cho th¬ thêi k× nµy mét diÖn m¹o míi. 18 Ta cã thÓ thÊy ¶nh hëng cña c¸c nhµ th¬ ®ã trong líp “tiªn tiÕn” cña thÕ hÖ nhµ th¬ trÎ ngµy nay. §îc cæ vò bëi sù dòng c¶m cña c¸c nhµ th¬ ®i tríc, l¹i ®îc trang bÞ tiÕng Anh c¬ b¶n cïng víi nh÷ng chiÕc m¸y tÝnh c¸ nh©n vµ nh÷ng mèi liªn hÖ víi c¸c b¹n ®ång nghiÖp ViÖt Nam h¶i ngo¹i, nhiÒu nhµ th¬ trÎ b¾t ®Çu t¹o ra lµn sãng hiÖn ®¹i ho¸ th¬ lÇn thø ba ë ViÖt Nam, vµ c«ng cuéc nµy ®ang cßn tiÕp tôc hoµn thiÖn (Cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ trêng hîp Vi Thuú Linh, Phan HuyÒn Th ë miÒn B¾c; V¨n CÇm H¶i, Lª Hng TiÕn ë miÒn Trung; nhãm Më MiÖng, nhãm th¬ n÷ Ngùa Trêi [NguyÖt Ph¹m, Thanh Xu©n, Lynh Bacardy, Ph¬ng Lan, Kh¬ng Hµ Bïi] ë miÒn Nam...) Trªn con ®êng l¾m ch«ng gai Êy, kh«ng Ýt ngêi tù b»ng lßng víi chÝnh m×nh, kh«ng Ýt ngêi ®· bá cuéc nhng còng ®· cã nh÷ng nhµ th¬ can ®¶m dÊn tíi, tõ bá vinh quang trong qu¸ khø, chÊp nhËn m¹o hiÓm lªn ®êng khai ph¸ nh÷ng miÒn ®Êt míi, thiÕt lËp hÖ mÜ häc míi vµ t×m kiÕm líp ®éc gi¶ míi. Ghi nhËn sù nç lùc c¸ch t©n th¬, NguyÔn ViÖt ChiÕn kh¼ng ®Þnh: “Nh×n l¹i chÆng ®êng th¬ ViÖt Nam ba m¬i n¨m qua ®èi víi nh÷ng thµnh tùu míi ®îc c«ng chóng v¨n häc ghi nhËn, chóng ta nhËn ra r»ng ®éi ngò nh÷ng nhµ th¬ ViÖt Nam xuÊt hiÖn sau 1975 ®· chia vai g¸nh v¸c ®îc mét phÇn g¸nh nÆng v¨n ch¬ng ®îc nèi tiÕp chuyÓn vai tõ c¸c thÕ hÖ nhµ th¬ ®· hµnh tr×nh trong suèt ba m¬i n¨m chèng Ph¸p vµ chèng MÜ” [14] . 19 Còng trong c«ng tr×nh cña m×nh, «ng cho r»ng: “Th¬ cña hä gÇn gòi víi cuéc ®êi h¬n, gÇn gòi víi thiªn nhiªn, gÇn gòi víi t©m sù buån vui cña con ngêi, th¬ cña hä nghiªng vÒ nh÷ng c¸ thÓ vµ tiÕng nãi cña th©n phËn. Ngßi bót th¬ cña hä chñ ®éng t×m tßi v¬n tíi bÒ s©u cña nh÷ng vØa tÇng cßn Èn khuÊt cña ®êi sèng t©m tr¹ng, tinh thÇn vµ ®êi sèng con ngêi ®Ó khai th¸c vµ híng tíi nh÷ng hiÖu qu¶ nghÖ thuËt míi”. Th¬ §æi míi ®i s©u khai ph¸ ®Ò tµi l©u nay bÞ bá quªn hoÆc cha ®îc kh¸m ph¸ thÊu ®¸o. §ã lµ m¶ng ®êi sèng bªn trong t©m hån con ngêi. “TiÕng th¬ ®æi míi t¸i kh¸m ph¸ c¸ nh©n vµ lµ tiÕng th¬ kªu ®ßi tù do cho c¸ thÓ bÞ ®¸nh c¾p” [51, 2]. Th¬ ®i s©u h¬n vµo nh÷ng mÆt tèi, mÆt khuÊt lÊp trong ®êi sèng con ngêi, sù va ch¹m gi÷a c¸c thÕ hÖ, sù va quÑt cña c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. Giäng th¬ chñ lu cña th¬ ®æi míi theo Inrasara lµ “giäng ®ßi vît tho¸t khái th©n phËn mÆc c¶m vµ tßng thuéc... RÊt nhiÒu nh÷ng tiÕng hó, hÐt, rÐo, gµo, kªu gäi con ngêi quay l¹i víi b¶n thÓ ngêi, kh¼ng ®Þnh vµ ®Çy bÊt tr¾c, mÆc c¶m vµ l¾m rñi ro” [51, 2]. §iÒu ®¸ng lu t©m h¬n c¶ lµ c¸c nhµ th¬ c¸ch t©n ®ang cè g¾ng t¹o lËp hÖ thèng thi ph¸p míi. Mçi nhµ th¬ nç lùc t×m mét lèi ®i riªng. NguyÔn ViÖt ChiÕn ®· bíc ®Çu ph¸c th¶o nh÷ng ®êng híng ®æi míi cña líp nhµ th¬ c¸ch t©n víi nhiÒu thÓ nghiÖm ®Ñp: “Hoµng CÇm kh¬i nguån m¹ch ch¶y cña th¬ tõ nh÷ng c¶m xóc duy mÜ nªn 20