1
MÔÛ ÑAÀU
1. Lyù do choïn ñeà taøi
Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, ñaëc bieät laø ngoân
ngöõ hoäi thoaïi cuûa nhaân vaät coù nhieàu ñieåm ñoäc ñaùo veà caû hình thöùc laãn caáu
taïo ngöõ nghóa.
Nguyeãn Huy Thieäp tuy môùi xuaát hieän treân dieãn ñaøn vaên hoïc Vieät Nam
vaøo nhöõng thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû XX. Song truyeän cuûa oâng ñaõ
gaây“söï baát ngôø ñeán söûng soát” cho giôùi pheâ bình laãn baïn ñoïc. Ñaõ coù haøng
traêm coâng trình nghieân cöùu veàø taùc phaåm cuûa oâng, trong ñoù coù moät soá coâng
trình nghieân cöùu veà ñaëc ñieåm ngoân ngöõ truyeän ngaén vaø cuõng coù coâng trình
ñaõ ñi saâu nghieân cöùu coù tính heä thoáng veà ñaëc ñieåm ngoân ngöõ hoäi thoaïi
trong truyeän Nguyeãn Huy Thieäp. Song cho ñeán nay, coù theå noùi chöa coù moät
coâng trình nghieân cøu naøo thaät hoaøn chænh, toaøn dieän mang tính heä thoáng
veà vaán ñeà nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa
oâng.
Nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp ñoái thoaïi vôùi nhau
moät caùch traàn truïi, laïnh luøng töôûng chöøng nhö hoï ñaõ “phoâ dieãn” ra heát taát
caû nhöõng yù nghóa ra beân ngoaøi. Song ñaèng sau nhöõng lôøi ñoái thoaïi chua
chaùt, laïnh luøng laïi aån chöùa nhieàu lôùp nghóa hµm Èn saâu xa vaø ñoù chính laø
lôùp nghóa ñích thöïc maø ngöôøi noùi muoán chuyeån ñeán ngöôøi nghe. Ña soá
nhaân vaät tham gia caùc cuoäc thoaïi trong truyÖn ngaén cuûa Nguyeãn Huy
Thieäp thöôøng söû duïng haøm ngoân nhaèm muïc ñích theå hieän haøm yù saâu xa
cuûa mình.
Chính vì vaäy, ñeà taøi naøy chuùng toâi ñi saâu tìm hieåu Nghóa haøm ngoân
qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp theo höôùng tieáp
caän duïng hoïc.
2. Ñoái töôïng vaø muïc ñích nghieân cöùu
2. 1. Ñoái töôïng nghieân cöùu
Luaän vaên tieán haønh khaûo saùt 37 truyeän ngaén trong Tuyeån taäp truyeän
ngaén Nguyeãn Huy Thieäp do Anh Truùc tuyeån choïn, NXB Phuï nöõ, naêm 2002.
2
Qua khaûo saùt chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc 102 phieáu coù ngöõ caûnh chöùa yù
nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaâït trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy
Thieäp. Dựa vaøo số phiếu naøy, chóng t«i ®i vµo miªu t¶, ph©n tÝch
nghÜa hµm ng«n qua lêi tho¹i nh©n vËt trong truyÖn ng¾n
NguyÔn Huy ThiÖp.
2.2. Muïc ñích nghieân cöùu
Töø vieäc khaûo saùt caùc ngöõ caûnh chøa nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi
nhaân vaät, ñeà taøi ñi vaøo tìm hieåu caùc nhoùm nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi
nhaân vaät vaø caùc phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong lôøi thoaïi caùc nhaân vaät
trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Töø ñoù ruùt ra nhöõng ñaëc ñieåm phong
caùch ñoäc ñaùo vaø taàng yù nghóa saâu xa maø Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ göûi gaém
trong truyeän ngaén.
2.3. Nhieäm vuï cuûa luaän vaên
LuËn v¨n híng ®Õn thùc hiÖn ba nhiÖm vô chÝnh:
- §a ra mét sè c¬ së lý thuyÕt ®Ó x¸c ®Þnh nghÜa hµm
ng«n.
- Miªu t¶ c¸c nhãm nghÜa hµm ng«n qua lêi tho¹i nh©n
vËt trong truyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp.
- Ph©n tÝch vµ m« t¶ c¸c ph¬ng thøc cÊu t¹o hµm ng«n
trong truyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp.
3. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà
Sau 1975 cuoäc soáng cuûa daân toäc ñaõ hoaøn toaøn thay ñoåi, chuyeån töø thôøi
chieán sang thôøi bình. Nhöng coù theå noùi noù thaät söï soâi ñoäng, thaät söï mang söï
soáng, söï quaãy ñaïp maïnh meõ ñeå taùi sinh thì phaûi ñeán nhöõng naêm ñaát nöôùc ta
böôùc vaøo thêi kú ñoåi môùi. Cuoäc soáng cuûa moãi con ngöôøi cuûa toaøn xaõ hoäi
trôû neân phong phuù hôn, ña daïng hôn, saâu saéc vaø toaøn dieän hôn. Vaên hoïc
cuõng hoài sinh, saâu saéc phöùc taïp, toaøn dieän, ña daïng, phong phuù nhö con
ngöôøi vaø xaõ hoäi. Coù theå noùi moät höôùng keát tinh ñaày aán töôïng, saâu saéc cuûa
ñoåi môùi vaên hoïc laø saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Thieäp“hieän töôïng Nguyeãn
Huy Thieäp”. Ñoù laø thaønh quaû cuûa söï ñoåi môùi vaên hoïc.
Nguyeãn Huy Thieäp vöøa xuaát hieän ñaõ gaây ñöôïc dö luaän, caøng viÕt dö
luaän caøng maïnh. Truyeän chöa ra thì ngöôøi ta ñaõ khaùo nhau, truyeän ra roài thì
tranh nhau tìm mua, tìm ñoïc, ñoïc roài thì gaëp nhau bình phaåm baøn taùn, choán
phoøng vaên cuõng nhö choán væa heø ñaâu ñaâu cuõng khaùo chuyeän… Khen cheâ cöù
3
laø aàm ó, maïnh meõ vaø quyeát lieät. Song ngay caû nhöõng ngöôøi naëng lêi cheâ
traùch cuõng phaûi thöøa nhaän Nguyeãn Huy Thieäp laø“taøi naêng”, “ñoäc ñaùo”,
“saéc saûo”. Ta khoâng theå khoâng quan taâm ñeáùn caùi “hôi” vaø “tieáng” laï luøng,
“gaây söûng soát ñeán baát ngôø” (Mai Ngöõ) bao truøm toµn boä truyeän ngaén cuûa
anh. “Phong c¸ch Nguyeãn Huy Thieäp hai laàn kyø laï” (Vöông Trí NhaønVaên Ngheä 26/8/1988), noäi dung laï, ngheä thuaät laï.
Chính söï “kyø laï” ñoù laø chaát xuùc taùc cho haøng traêm coâng trình nghieân
cöùu veà truyeän ngaén cuûa oâng caû veà hình thöùc laãn noäi dung. Veà maët noäi dung
vaán ñeà ngöõ nghóa cuõng ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm. Vaø chuùng ta,
coù theå nh×n laïi yù kieán cuûa moät soá taùc giaû sau:
Khi ñoïc Nguyeãn Huy Thieäp, Vaên Taâm ñaõ ñöa ra moät trong boán neùt
ñaëc thuø trong phong caùch cuûa Nguyeãn Huy Thieäp ñoù laø: Tính nhieàu taàng ña
nghóa cao: “Truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp coù phong caùch thô: chöõ nghóa
chaét loïc neùn chaët, hình töôïng raát cuï thÓ, ñoàng thôøi chöùa ñöïng söùc khaùi
quaùt lôùn. Nhöõng caâu trieáùt lyù saéc ngoït, ñoät xuaát”…. Ñaëc bieät cuõng nhieàu
ngöôøi ñaõ nhaän xeùt: “Truyeän cuûa Nguyeãn Huy Thieäp coù nhieàu yù nghóa. Moät
soá nhaân vaät cuûa anh laø nhöõng aån duï ña nghóa”, töông töï nhö taàng hieån
ngoân, aån ngoân vaø voâ ngoân trong thi ca. Do ñoù ñoïc truyeän ngaén Nguyeãn
Huy Thieäp, khoâng neân döøng laïi ôû phaàn “loä thieân”: “Ñieàu taùc giaû muoán noùi
vôùi chuùng toâi hieän ra ôû phía sau, ôû beân treân heäï thoáng caùc nhaân vaät cuûa
anh” (Phuøng Vaên Töûu– Vaên Ngheä 12/09/1987). Neân löu yù theâm: Caùc aån
ngoân “beân treân” vaø caùc voâ ngoân “phía sau” trong taùc phaåm Nguyeãn Huy
Thieäp coù khi laïi laø nhöõng yeáu toá cô baûn – Ñoù laø “Söï im laëng cuûa saám seùt”
(Maëc Nhö Loâi) nhö coå nhaân ñaõ noùi [18, tr.289].
Cuõng trong baøi Ñoïc Nguyeãn Huy Thieäp, Vaên Taâm ñaõ coù nhaän xeùt:
“Trong nhöõng taùc phaåm cuûa mình, moät khi Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ noùi
nhieàu ñeán caùi aùc thì maëc nhieân trong loøng anh yù töôûng thieâïn cuõng ñaõ ñöôïc
xaùc laäp laøm cô sôû ñoái chieáu vaø phaûn öùng. Bieát caêm thuø thì cuõng bieát yeâu
thöông”, “Bôûi chöng hay gheùt cuõng laø hay thöông” (Nguyeãn Ñình Chieåu) –
Coù ñieàu noùi veà caùi aùc thaùi ñoä Nguyeãn Huy Thieäp nhieàu khi khaù laïnh luøng,
“khoâng run tay”, ñaâu bieát raèng ôû giöõa, ñaèng sau nhöõng doøng chöõ töôûng nhö
giaù laïnh aáy laø moät “noãi ñau nhaân tình”. Nhöng töông töï nhö ngheä thuaät
muùa cheøo: coù hai loaïi ñoäng taùc bieåu hieän chöùa ñöïng noäi dung cô baûn, coù
loaïi ñoäng taùc minh hoïa lôøi haùt, coù loaïi ®oäng taùc chæ laø trang söùc… Trong
4
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp coù nhöõng chi tiÕt quan troïng, nhöng laïi coù
nhöõng chi tieáùt ít yù nghóa caàn löôùt qua, do ñoù caùch caûm cuûa ngöôøi ñoïc caàn
phaûi naém toaøn khoái “cô caáu ngheä thuaät”, toång hoøa hieän vôùi aån, caùch caûm
nhaän xuyeân taàng” [18, tr.289 - 300].
Hoaøng Ngoïc Hieán trong baøi vieát Toâi khoâng chuùc cho baïn thuaän buoàm
xuoâi gioù ñaõ vieát: “Daãu laø keå chuyeän coå tích, Nguyeãn Huy Thieäp tröôùc sau
vieát veà cuoäc soáng ngaøy hoâm nay vaø taùc giaû ñaõ nhìn thaúng vaøo söï thaät cuûa
ñôøi soáng hieän taïi. Taùc giaû ñaõ khoâng ngaàn ngaïi neân nhöõng söï beâ tha, nheách nhaùc
trong cuoäc soáng keå caû nhöõng söï thaät ruøng rôïn khuûng khieáp” [18, tr.9- 10]. “Noùi
veà nhöõng söï ñoán maït, heøn keùm cuûa con ngöôøi, caâu vaên cuûa Nguyeãn Huy
Thieäp thöôøng man maùc caûm giaùc teâ taùi. Ñaèng sau caûm giaùc naøy laø noãi ñau
nhaân tình. Moät noãi ñau aâm thaàm laëng leõ nhöng saâu saéc. Ngoøi buùt traøo
phuùng cuûa Nguyeãn Huy Thieäp vöøa taøn nhaãn vöøa xoùt xa. Taøn nhaãn coù nghóa
laø “khoâng ñöôïc thöông con ngöôøi”, ñaáy laø meänh leäïnh cuûa löông taâm vaø taùc
giaû ñaõ ñi ñeán cuøng, phôi baøy söï ñoán maït cuûa con ngöôøi. Nhöng cuoái cuøng
thì vaãn cöù xoùt xa, “khoâng theå khoâng thöông con ngöôøi” [18, tr.14].
Nguyeãn Thanh Sôn trong baøi Ñoïc truyeän Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ phaùt
hieän ra veû ñeïp tieàm aån beân ngoaøi caùi lôùp voû xuø xì, thoâ raùp trong truyeän
ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp: “Moïi söï so saùnh ñeàu khaäp khieãng, nhöng ñoái
vôùi rieâng toâi, nhöõng truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cuõng gioáng nhö
nhöõng vieân ngoïc bieän hoøa, nhöõng vieân ngoïc vôùi lôùp ñaù voû xuø xì thoâ raùp
beân ngoaøi vaø noù ñeïp nhaát chính vì ngöôøi ta bieát trong lôùp ñaù ñoù tieàm aån
moät vieân ngoïc. Ñoïc caùc truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cuõng gioáng
nhö moät cuoäc vaät loän vôùi chính baûn thaân mình. Raát khoù tìm thaáy nôi ñeå taâm
hoàn coù theå nghæ ngôi trong nhöõng trang vieát cuûa oâng. Noù quaù kieäm lôøi, quaù
thaâm traàm vaø cuõng ñuùng moät caùch taøn nhaãn” [18, tr.118].
Ngoïc Oanh trong baøi vieát : Ñeå ñaùnh giaù ñaày ñuû saùng taùc cuûa Nguyeãn
Huy Thieäp ñaõ vieát: “Trong caùc caây buùt treû, Nguyeãn Huy Thieäp khaù noåi baät.
Anh quaû laø môùi meû laï laãm, thaät laïnh luøng nhöõng khi phôi baøy, loät taû söï sa
ñoïa cuûa nhaân caùch, haønh vi, ngoân ngöõ cuûa nhaân vaät. Song caøng ñoïc kyõ,
caøng caûm thaáy noãi ñau, nieàm thöông cuûa anh veà thaân phaän nhöõng con
ngöôøi bò ruoàng boû, xoâ ñaåy ñeán taän ñaùy xaõ hoäi. Neáu laø moät tuyeân ngoân, thì
phaûi noùi raèng tuyeân ngoân cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cao quyù laém, vaø ñaït ñöôïc
cuõng khoù khaên laém” [18, tr.430].
5
Nhìn laïi yù kieán cuûa moät soá taùc giaû ñi tröôùc, chuùng toâi thaáy hoï môùi chæ
nhaän xeùt chung chung söï ñoùng goùp môùi meû cuûa Nguyeãn Huy Thieäp veà noäi
dung ngöõ nghóa trong truyeän Nguyeãn Huy Thieäp, chöù chöa coù moät coâng
trình nghieân cöùu naøo ñi saâu nghieân cöùu veà caùc taàng ngöõ nghóa trong truyeän
ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, ñaëc bieät laø lôùp nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi
nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa oâng.
Ñoù laø lyù do thoâi thuùc chuùng toâi ñi vaøo tìm hieåu vaán ñeà Nghóa haøm
ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp.
4. Phöông phaùp nghieân cöùu
Ñeå tieán haønh nghieân cöùu Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, chuùng toâi duøng moät soá phöông phaùp sau:
4.1. Phöông phaùp thoáng keâ phaân loaïi
Ñeà taøi ñi vaøo khaûo saùt moät soá truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp trong
Tuyeån taäp truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp , do Anh Truùc tuyeån choïn, Nxb
Phuï nöõ 2002. Töø ñoù taùch choïn, nhöõng truyeän ngaén coù chöùa nhöõng ngöõ caûnh
xuaát hieän haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaäït caàn nghieân cöùu.
Nhöõng ngöõ caûnh coù chöùa hieän töôïng haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân
vaät seõ laø nhöõng ví duï minh hoïa laøm saùng toû nhöõng nhaän xeùt, nhöõng luaän
ñieåm ñaõ neâu.
4.2. Phöông phaùp mieâu taû
Treân cô sôû khaûo saùt toaøn boä taäp truyeän ngaén, chuùng toâi tieán haønh mieâu
taû caùc kieåu haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät vaø caùc phöông thöùc caáu taïo
haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp.
Töø ñoù chæ ra nhöõng ñaëc tröng veà phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy
Thieäp .
4.3. Phöông phaùp phaân tích toång hôïp
Töø söï phaân tích nhöõng truyeän ngaén, nhöõng ngöõ caûnh chöùa hieän töôïng
haøm ngoân, chuùng toâi ñi ®Õn khaùi quaùt nhöõng kieåu nghóa haøm ngoân trong
lôøi thoaïi nhaân vaät vaø nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân chuû yeáu trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp.
4.4. Phöông phaùp so saùnh
Sau khi ñaõ khaùi quaùt nhöõng kieåu nghóa haøm ngoân vaø nhöõng phöông
thöùc caáu taïo haøm ngoân trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Treân cô sôû
ñoù, chuùng toâi so saùnh phong caùch cuûa Nguyeãn Huy Thieäp vôùi caùc nhaø vaên
6
khaùc qua vieäc söû duïng haøm ngoân. Töø ñoù thaáy ñöôïc neùt ñaëc thuø trong phong
caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Thieäp.
5. Caùi môùi cuûa ñeà taøi
Vaän duïng lyù thuyeát duïng hoïc, ñeà taøi ñi saâu vaøo tìm hieåu moät caùch
ñaày ñuû Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn
Huy Thieäp, ñeå qua ñoù chæ ra ñaëc tröng phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn
Huy Thieäp khaùc nhöõng nhaø vaên khaùc.
6. Caáu truùc cuûa ñeà taøi
Ñeà taøi ngoaøi phaàn môû ñaàu, phaàn keát luaän vaø taøi kieäu tham khaûo ñöôïc
caáu taïo goàm 3 chöông:
Chöông 1: Moät soá giôùi thuyeát xung quanh ñeà taøi
Chöông 2: Caùc nhoùm nghiõa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp
Chöông 3: Caùc phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät
trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp
7
CHÖÔNG 1
MOÄT SOÁ GIÔÙI THUYEÁT XUNG QUANH ÑEÀ TAØI
1.1. Nghóa töôøng minh vaø haøm ngoân trong hoäi thoaïi
1.1.1. Nghóa töôøng minh
Nghóa töôøng minh laø nghóa tröïc tieáp do caùc yeáu toá töø ngöõ ñem laïi
hay ta coøn goïi laø nghóa caâu chöõ.
Ví duï1: Trong truyeän Gioït maùu coù ñoaïn hoäi thoaïi sau:
Hoâm sau, Caàm Vónh An cöôõi ngöïa ñi sôùm. Buoåi chieàu An veà baûo
Phong: “OÂng Taân Daân ñi ñeán Yeân Chaâu thì bò toùm roài”. Hai ngöôøi cuøng
cöôøi. An laáy ra moät tuùi baïc traéng baûo Phong: “Ñaây laø tieàn thöôûng”. Phong
baûo: “Quan tri chaâu chia thaønh ba phaàn. Moät phaàn ñeå phuï nöõ trong nhaø
may saém quaàn aùo môùi…”An baûo: “Nhaø toâi nhieàu ñaøn baø laém”. Phong baûo:
“Theá thì chia boán”.
[24, tr.413-414]
Caâu noùi cuûa An: “Nhaø toâi nhieàu ñaøn baø laém”, coù nghóa töôøng minh laø
thoâng baùo cho Phong bieát nhaø oâng ta coù nhieàu ñaøn baø. Ngoaøi nghóa töôøng
minh naøy ra, caâu noùi cuûa An coøn coù nghóa thöù hai ngaàm aån, ñoù laø nghóa
haøm ngoân. Vaø ñoù môùi laø nghóa ñích thöïc maø An muoán noùi vôùi Phong.
Ví duï 2: Cuoäc hoäi thoaïi giöõa hai anh em Ñoaøi vaø Khieâm trong
Khoâng coù vua:
Vôùi Ñoaøi, Khieâm coi nhö keû thuø. Nhöng Ñoaøi khoân. Khieâm khoâng
noùi ñöôïc gì. Khi ñi laøm, Ñoaøi bao giôø cuõng laáy côm vaøo caëp loàng, cho vaøo
maáy mieáng thòt, maáy mieáng loøng. Ñoaøi baûo: “Coù chuùt ñaïm naøy laø ñuû 2000
calo ñeå laøm vieäc caû ngaøy ñaáy. Cuõng laø nhôø chuù Khieâm nhaø mình vöøa kheùo
vöøa nhanh”. Khieâm hoûi: “Kheùo c¸i gì?” Ñoaøi baûo: “Êy laø toâi noùi chuù kheùo
xöû söï vôùi ngöôøi maø nhanh xöû söï vôùi lôïn”. Khieâm töùc ngheïn hoïng, suøi boït
meùp.
[24, tr.63]
Caâu noùi cuûa Ñoaøi: “Coù chuùt ñaïm naøy laø ñuû 2000 calo ñeå laøm vieäc
caû ngaøy ñaáy. Cuõng laø nhôø chuù Khieâm nhaø mình võa kheùo vöøa nhanh”, coù
nghÜa töôøng minh laø khen taøi kheùo leùo laøm ¨ên cuûa Khieâm. Song ñaèng
sau ñoù, caâu noùi cuûa Ñoaøi coøn coù nghóa ngaàm aån khaùc, ñoù laø nghóa haøm
ngoân. Vaø nghóa thöù hai naøy môùi laø muïc ñích cuûa Ñoaøi.
8
Nhö vaäy, trong hoäi thoaïi ngoaøi nghóa töôøng minh ra coøn coù nghóa thöù
hai, ñoù laø nghóa haøm ngoân. Vaäy nghóa haøm ngoân ñöôïc hieåu nhö theá naøo?
1.1.2. NghÜa hµm ng«n
NghÜa haøm ngoân ñöôïc söû duïng khoâng ñoàng nhaát ôû caùc taùc giaû khaùc
nhau:
Taùc giaû saùch giaùo khoa tieáng vieät lôùp 12 khaúng ñònh:“Moät caâu noùi
ngoaøi caùi noäi dung maø noù tröïc tieáp noùi roõ ra baèng töø ngöõ (nghóa töôøng
minh) coøn thoâng baùo cho ngöôøi nghe nhieàu ñieàu khoâng thaáy trong nghóa
nguyeân vaên cuûa töø ngöõ “nghóa haøm ngoân” (7, tr.93).
Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân cho raèng ngoaøi nghóa hieån ngoân, caâu
coøn chöùa moät thoâng tin khaùc goïi laø nghóa haøm ngoân. Nghóa haøm ngoân bao
goàm tieàn giaû ñònh vaø haøm yù. Haøm yù laïi chia ra hai nhoùm:
a. Haøm yù ngoân ngöõ ñoäc laäp vôùi ngöõ caûnh
b. Haøm yù hoäi thoaïi ñöôïc hình thaønh trong nhieàu tình huoáng giao
tieáp (9, tr.193-194).
Taùc giaû Hoaøng Pheâ cuõng ñaõ trình baøy quan nieäm cuûa mình veà hieån
ngoân, haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh. Taùc giaû trích daãn yù kieán cuûa O.Ducrot:
“Haøm ngoân laø noùi moät caùi gì ®où maø khoâng vì theá nhaän traùch nhieäm laø ñaõ
coù noùi, coù nghóa laø vöøa coù hieäu löïc cuûa noùi naêng, vöøa coù ñöôïc söï voâ can
cuûa söï im laëng” (26, 234). YÙ kieán cuûa H.P. Grice: “Haøm yù hoäi thoaïi laø khi
noùi moät ñieàu naøy thaät ra chuùng ta muoán noùi moät ñieàu khaùc. Ñoù laø haøm
ngoân. Vaäy haøm ngoân laø noùi nhöõng lôøi noùi naøo ñoù coù phaàn khoâng ñaàøy ñuû,
khoâng bình thöôøng maø nguyeân nhaân laø thieáu ñi hoaëc coøn thieáùu moät noäi
dung naøo ñoù, chính laø caùi noäi dung naøy laø haøm ngoân maø ngöôøi nghe phaûi
suy luaän maø ñoaùn ra” (27, 44). Coøn taùc giaû C.J.Phillmore thì vieát: “Trong
ngöõ nghóa cuûa caâu, cuûa lôøi, coù hai caáp baäc thoâng baùo: caáp baäïc haøm ngoân
hay tieàn giaû ñònh vaø caáp baäc hieån ngoân” (28, 277).
Theo Hoaøng Pheâ, trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ thì caùi ñaõ bieát laø
hieån ngoân vaø tieàn giaû ñònh, töùc laø nhöõng gì ñaõ noùi ra moät caùch tröïc tieáp
vaø nhöõng gì coi nhö ñaõ bieát roài trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh coøn caùi
chöa bieát laø haøm ngoân (20, 108).
Taùc giaû Hoà Leâ thì chia ra:
YÙ nghóa hieån hieäïn laø loaïi yù nghóa maø caùc phöông tieäïn duøng ñeå
bieåu hieän noù ñeàu hieän roõ treân beàø maët – hình thöùc cuûa phaùt ngoân. YÙ nghóa
9
haøm aån laø yù nghóa maø caùc phöông tieän hoaëc ñieàu kieän ñeå theå hieän noù ñeàu
khoâng hieän roõ leân treân beà maët – hình thöùc cuûa phaùt ngoân. Chuùng aån taøng
ôû ñaâu doù, hình nhö ôû “beân döôùi” hoaëc “ñaèng sau” beà maët – hình thöùc cuûa
phaùt ngoân (20, 52). OÂng chia ra caáu truùc nghóa cuûa caâu laø hieån ngoân (=
tieàn giaû ñònh vaø hieån nghóa) vaø haøm ngoân (= haøm nghóa vaø haøm aån).
Nhö vaäy, duø goïi baèng moät soá teân goïi khaùc nhau: yù nghóa haøm ngoân, yù
nghóa haøm aån, haøm yù hoäi thoaïi… thì ña soá caùc taùc giaû ñeàu thöøa nhaâïn moät ñieàu
laø trong phaùt ngoân, beân caïnh nghóa beà maët do caâu chöõ theå hieän, coøn coù moät
loaïi nghóa do suy luaän môùi coù ñöôïc – ñoù chính laø nghóa haøm ngoân.
Vaäy nghóa haøm ngoân laø nghóa thöïc cuûa moät phaùt ngoân coù theå suy
ra treân moät caáu truùc beà maët cuï theå, gaén vôùi moät ngöõ caûnh cuï theå. Treân
neàn taûng cuûa söï thoáng nhaát ñoù, chuùng toâi ñi saâu vaøo nghieân cöùu söï bieåu
hieän cuûa nghóa haøm ngoân trong hoäi thoaïi truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp
vaø phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân hoäi thoaïi trong truyeän ngaén cuûa
Nguyeãn Huy Thieäp.
1.2. Khoâng gian vaø thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp
1.2.1 Khoâng gian vaø thôøi gian ngheä thuaät
Khoâng gian vaø thôøi gian laø hai chieàu toàn taïi baét buoäc cuûa baát cöù söï
vaät naøo trong theá giôùi cuûa chuùng ta. Ngöôøi ta coù theå döïa vaøo hình thöùc
khoâng gian, thôøi gian cuûa moät söï vaät ñeå xaùc ñònh chaân dung hay thuoäc tính
cuûa söï vaät ñoù.
Khoâng gian vaø thôøi gian trong theá giôùi khaùch quan thöôøng ñöôïc ño
baèng caùc soá ño chính xaùc. Khoâng gian, thôøi gian ñöôïc con ngöôøi caûm nhaän
qua caùc töông quan ñoái laäp:
Khoâng gian
Thôøi gian
roäng – heïp
nhanh- chaäm
cao – thaáp
lieän tuïc – caùch quaûng
trong – ngoaøi
hieän taïi – töông lai
toái – saùng …
hieän taïi – quùa khöù …
Khoâng gian vaø thôøi gian trong theá giôùi khaùch quan khi ñöôïc caûm
nhaän qua taâm lyù cuûa con ngöôøi thì noù ñaõ ñöôïc khuùc xaï qua taâm lyù cuûa
ngöôøi caûm nhaän neân caàn coù söï tieáp caän rieâng.
10
Thôøi gian vaø khoâng gian töø theá giôùi khaùch quan khi böôùc vaøo ngheä
thuaät phaûi ñi qua söï khuùc xaï cuûa taâm lyù saùng taïo cuûa nhaø vaên roài môùi trôû
thaønh khoâng gian thôøi gian cuûa hình töôïng. Moät hình töôïng ngheä thuaät bao
giôø cuõng toàn taïi theo moät khoâng gian, thôøi gian naøo ñoù. Do ñoù hình thöùc
thôøi gian vaø khoâng gian trong taùc phaåm goùp phÇn theå hieän quan nieäm
cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi vaø veà theá giôùi. Thôøi gian vaø khoâng gian nhö
vaäy goïi laø thôøi gian – khoâng gian ngheä thuaät. Thôøi gian vaø khoâng gian
ngheä thuaät laø nhöõng giaù trò nhaø vaên ñöa ra ñeå nhaän thöùc theá giôùi. Noù lieân
quan ñeán söï ñaùnh giaù con ngöôøi vaø soá phaän con ngöôøi cuûa nhaø vaên.
1.2.2. Khoâng gian vaø thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp
Hoäi thoaïi coù theå laø moät cuoäc thoaïi, ñoaïn thoaïi hay chæ caëp löôõng
thoaïi giöõa hai nhaân vaät (hoaëc nhieàøu nhaân vaät). Maëc duø lôøi hoäi thoaïi cuûa
nhaân vaät ñöôïc boá trí, saép xeáp theo yù ñoà chuû quan ngöôøi saùng taùc, nhöng
chuùng bao giôø cuõng phaûi dieãn ra trong moät khoâng gian, moät thôøi gian nhaát
ñònh (töùc dieãn ra trong moät ngöõ caûnh cuï theå, xaùc ñònh).
Ngöõ caûnh toàn taïi ngoaøi caâu, khoâng toàn taïi treân hình thöùc beà maët
cuûa caâu nhöng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán nghóa cuûa caâu. Ñeå khaûo saùt tìm
hieåu nghóa haøm ngoân trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp moät caùch coù
hieäu quaû, chuùng ta khoâng theå khoâng ñeà caäp tôùi yeáu toá ngöõ caûnh trong caùc
truyeän ngaén cuûa oâng.
1.2.2.1. Khoâng gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät
Theo Hoaøng Pheâ, khoâng gian laø:
(1) Hình thöùc toàn taïi cô baûn cuûa vaät chaát (cuøng vôùi thôøi gian), trong
ñoù caùc vaät theå coù ñoä daøi, ñoä lôùn khaùc nhau, caùi noï ôû caùch caùi kia.
(2) Khoaûng khoâng gian bao truøm moïi vaät xung quanh con ngöôøi
(19,511).
Döïa treân khoâng gian treân ñaây, chuùng toâi ñi vaøo tìm hieåu bieåu hieän
khoâng gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp.
Khoâng gian ñeå caùc cuoäc thoaïi dieãn ra thöôøng laø khoâng gian ñeå sinh
toàn gaén vôùi moãi thôøi ñaïi maø caù nhaân ñoù ñang soáng. Ñoù laø khoaûng khoâng
gian roäng lôùn nhö vuøng thaønh thò, noâng thoân, vuøng bieån, röøng nuùi, vuøng
ñoàng baèng… hay moät khoâng gian heïp: saân bay, nhaø haøng, lôùp hoïc, nhaø
rieâng, maûnh saân, vöôøn caây, goùc beáp, chieác giöôøng caù nhaân… Nhöõng khoâng
11
gian naøy chi phoái nhaân vaät söû duïng voán töø ngöõ, caùch vaøo ñeà, caùch noùi
chuyeän, noäi dung hoäi thoaïi, caùch giaûi quyeát söï vieäc.
Trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, khoâng gian roäng lôùn ñoù
chính laø thôøi ñaïi maø oâng sinh soáng, oâng phaûn aùnh vaøo trong taùc phaåm cuûa
mình. Coøn khoâng gian heïp, ñoù laø nhöõng ñòa ñieåm, boái caûnh cuï theå maø
nhaân vaâït soáng, noùi naêng, giao tieáp. Khoâng gian heïp ôû ñaây bao goàm khoâng
gian gia ñình, khoâng gian soâng nöôùc, khoâng gian röøng nuùi.
a. Khoâng gian gia ñình
Chieám tyû leä lôùn trong caùc truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp ñoù
laø khoâng gian gia ñình laøm neàn cho ñoái thoaïi: Töôùng veà höu, Khoâng coù
vua, Nhöõng baøi hoïc noâng thoân, Huyeàn thoaïi phoá phöôøng, Gioït maùu… Treân
neàn khoâng gian aáy, con ngöôøi phaûi ñoái maët vôùi thöïc taïi cuoäc soáng bieát bao
khoù khaên, phöùc taïp. Ñoù laø cuoäc soáng bon chen ñeå daønh giaät caùi aên, caùi
maëc, laø söï tính toaùn, möu toan moät caùch laïnh luøng saéc saûo.
Taát caû caùc cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät trong truyeän ngaén Khoâng
coù vua ®Òu dieãn ra trong gia ñình laõo Kieàn. Vaø moãi cuoäc thoaïi cuûa cha
con hoaëc anh em, baïn beø thaân thieát cuûa gia ñình laõo Kieàn ñeàu toaùt leân söï
tính to¸n, bon chen, hoaëc laø söï maït saùt, haï nhuïc laãn nhau cuûa cha – con,
anh – em. Ñieàu ñoù thÓ hieäïn söï baêng hoaïi xuoáng caáp cuûa ñaïo ñöùc gia
ñình Vieät Nam trong thôøi ñ¹i kinh teá thò tröôøng. Chaúng haïn, ñoù laø cuoäc
hoäi thoaïi cuûa gia ñình laõo Kieàn trong moät buoåi saùng sôùm (vaøo luùc moät giôø
saùng) khi Khieâm thöùc daâïy ñeå chuaån bò ñi laøm:
“Khieâm ñeå ñoàng hoà baùo thöùc moät giôø saùng. Khi chuoâng reo, Khieâm
daäy ngay, ñaùnh raêng suùc mieäng roài daét xe ñi. Toán ra khoùa cöûa. Ñoaøi bò maát
nguû caøu nhaøu: “Thaät laø giôø laøm vieäc cuûa quaân ñaïo taëc”. Ba giôø saùng, Laõo
Kieàn daäy, caém beáp ®ieän ñun nöôùc pha cheø, caùi oå caém beáp ñieän laïi hôû,
chöõa nhieàu laàn nhöng cöù ít hoâm laïi coù ngöôøi bò ñieän giaät ñeán thoùt, laõo Kieàn
bò ñieän giaät, beøn chöûi: “Cha chuùng maøy, chuùng maøy aùm haïi oâng. Chuùng
maøy mong oâng cheát, nhöng trôøi coù maét, oâng coøn soáng laâu”. Ñoaøi naèm
trong giöôøng noùi voïng ra: “ÔÛ ñaâu khoâng bieát, chöù ôû nhaø naøy, thì laù vaøng
coøn ôû treân caây, laù xanh ruïng xuoáng laø chuyeän thöôøng tình”. Laõo Kieàn chöûi:
“Cha meï maøy, maøy aên noùi vôùi boá theá aø? Tao khoâng hieåu theá naøo maø ngöôøi
ta laïi cho maøy laøm ôû Boä giaùo duïc?”. Ñoaøi cöôøi: “Hoï xeùt lyù lòch hoï thaáy
nhaø mình truyeàn thoáng, ba ñôøi trong saùng nhö göông”. Laõo Kieàn laåm
12
baåm:“Chöù khoâng aø. Chuùng maøy thì tao khoâng bieát, nhöng töø tao ngöôïc leân,
nhaø naøy chöa coù ai laøm gì thaát ñöùc”. Ñoaøi baûo: “Phaûi roài. Moät vieáng vaù
xaêm ñaùng moät chuïc nhöng töông leân ba chuïc thì coù ñöùa ñaáy….”
[24, tr.64-65]
Trong Töôùng veà höu, taát caû caùc maøn ñoái thoaïi ñeàu dieãn ra trong gia
ñình töôùng Thuaán. Moïi thaønh vieân trong gia ñình naøy: Cha - con, anh – em, vôï
choàng, chuû – tôù... ñeàu goùp maët vaøo caùc cuoäc thoaïi. Khi ngöôøi chò daâu cheát, oâng
Boång chæ xoay quanh ñoáng vaùn ñoùng quan taøi: OÂng Boång hoûi: “Vaùn maáy
phaân?”. Toâi baûo: “Boán phaân”. OÂng Boång baûo: “Maát meï boä xa loâng – Ai laïi ñi
ñoùng quan taøi baèng goã doåi bao giôø? Bao giôø boác moä, cho chuù boä vaùn.”
[24, tr.32]
Hay ñoù laø cuoäc hoäi thoaïi giöõa oâng Thuaán – Thuûy- Thuaàn ñöùng ôû
giöõa daõy nhaø maø Thuûy nuoâi choù vaø gaø coâng nghieäp:
“Toâi hoûi: “Coù chuyeän gì theá?” OÂng baûo: “OÂng Cô vaø coâ Laøi vaát vaû
quaù. Hoï laøm khoâng heát vieäc, cha muoán giuùp hoï ñöôïc khoâng?”. Toâi baûo:
“Ñeå con hoûi Thuûy”. Vôï toâi baûo: “Cha laø töôùng, veà höu cha vaãn laø töôùng.
Cha laø chæ huy, cha maø laøm lính thì deã loaïn côø”.
[24, tr.23]
Trong Huyeàn thoaïi phoá phöôøng cuõng vaäy, cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân
vaät vôùi ñuû thöù quan heä ñeàu ñöôïc thöïc hieän trong gia ñình baø Thieàu. Chaúng
haïn cuoäc thoaïi giöõa baø Thieàu vaø Haïnh khi Haïnh ñeán nhaø baø ñeå “thaû moài
caâu” nhaèm ñoåi laïi caùi veù soá:
- Coâ ñoäc ñaùo laém! –Haïnh thaû moài caâu – Nhöõng ngöôøi phuï nöõ ñoäc
ñaùo baây giôø raát hieám!
- Theá coâ ñoäc ñaùo choã naøo? – Baø Thieàu thuù vò vaø kheùp vaït aùo ra
phía ñaèng tröôùc.
- Coâ ñoäc ñaùo treân toaøn cô theå – Haïnh noùi vaø boãng döng ñoåi khaùc,
ñoâi maét xoaùy vaøo bôø vai troøn laún cuûa ngöôøi ñaøn baø, hai beân cô haøm töï
döng cöùng laïi – Troâng coâ haáp daãn nhö moät thieáu nöõ ñöông thì……”
[24, tr.381]
b. Khoâng gian röøng nuùi
Khaùc vôùi nhöõng truyeän Töôùng veà höu, Khoâng coù vua... Khoâng gian
trong Nhöõng ngöôøi thôï xeû khoâng bò boù heïp trong khoâng khí gia ñình chaät
choäi, böùc boái maø caùc nhaân vaät ôû ñaây soáng giao hoøa vôùi thieân nhieân roäng
13
lôùn. Giöõa khung caûnh ñoù caùc nhaân vaät ôû ñaây ñoái thoaïi vôùi nhau cuõng töï
nhieân, thoaûi maùi hôn.
Ñoù laø cuoäc ñoái thoaïi cuûa anh Böôøng – nhaân vaät toâi khi maø oâng
Thuyeát ñöa hoï ñeán moät nôi röøng raäm vaéng laïnh xeû goã, roài oâng ra veà, chæ
coøn trô troïi laïi nhöõng keû ñi laøm thueâ. Tröôùc caùi caûnh röøng hoang vaéng aáy,
anh Böôøng caûm thaáy moät noãi nhuïc, moät noãi khoå ñau vaát vaû vaø anh phaûi rít
leân:
“Anh Böôøng chöûi: “Tieân sö ñôøi, khoán naïn chöa! Caùc con ôi, caùc
con, caùc con ñaõ bieát gì chöa? Toâi baûo: “Caùi oâng Thuyeát troâng kinh nhæ?”.
Anh Böôøng hoûi: “Laøm vieäc ñi chuùng maøy! Thaèng Bieân thaèng Bieàn chuaån bò
cöa! Tao vôùi thaèng Ngoïc laøm laùn. Dónh ôi, maøy ñi xung quanh ñaây xem choã
naøo coù nöôùc khoâng?”.
[24, tr.157 ]
c. Khoâng gian soâng nöôùc
Khoâng gian naøy gôïi leân trong ngöôøi ñoïc moät caùi gì ñoù troâi noåi, baáp
beânh. Ñoái thoaïi cuûa caùc nhaân vaät trong boái caûnh naøy thöôøng ngaén gän ít
khi daøi doøng lyù söï. Ñoù laø khoâng gian trong Chaûy ñi soâng ôi, Sang soâng.
Caùc nhaân vaät ñoái thoaïi vôùi nhau ñeàu dieãn ra treân con thuyeàn troâi noåi treân
doøng soâng. Ñoù laø cuoäc ñoái thoaïi cuûa laõo truøm Thònh vôùi “toâi” hay laø cuoäc
ñoái thoaïi giöõa “toâi” vôùi chò Thaém trong Chaûy ñi soâng ôi. Coøn trong Sang
soâng thì cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät laïi cöù lieân tieáp, noái tieáp nhau dieãn ra
treân moät con ñoø sang soâng:
Anh ngoài xích xa coâ gaùi:
- Ñaøn bµ... quyû sø...Taát caû ñeàu chaúng ra g×... baån thæu.
Coâ gaùi duoãi thaúng chaân. Veû thaát voïng cuûa coâ laøm cho thieáu phuï
chuù yù. Thieáu phuï mæm cöôøi nuï, khoâng giaáu ñöôïc veû haû heâ trong maét.
Nhaø thô xem xeùt chieác bình, thaùn phuïc:
- Haøng nghìn naêm lòch söû... Kinh thaät! Ngaøy xöa coùù coâ coâng chuùa
ñöïng nöôùc goäi ®aàu ôû bình naøy ñaáy!
Teân cao gaày mæm cöôøi:
- Toâi töôûng bình ñöïng röôïu?
Nhaø thô gaät ñaàu:
- Ñuùng roài! Theá kyû XIII, khi quaân Nguyeân Moâng sang, coù traùng só
ñaõ duøng bình naøy ñöïng röôïu... theá kyû XV ngöôøi ta choân noù xuoáng ñaát.
14
- Thaät chòu thaày! – teân cao gaày thuù vò – chieác bình naøy chaéc nhieàu
söï tích phaûi khoâng?
[24, tr.263 ]
Toùm laïi: Khoâng gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø
khoâng gian sinh toàn. Ñoù laø nôi maø con ngöôøi soáng, sinh hoaït, noùi naêng,
giao tieáp ngoaøi khoâng gian gia ñình, röøng nuùi vaø soâng nöôùc nhö ñaõ noùi ôû
treân, khoâng gian coøn ñöôïc traûi roäng töø thaønh phoá (Huyeàn thoaïi phoá
phöôøng) ñeán noâng thoân (Nhöõng baøi hoïc noâng thoân) töø mieàn nuùi röøng
(Nhöõng ngoïn gioù hua taùt) ñeán mieàn bieån caû (Con gaùi thuûy thaàn) .
1.2.2.2. Thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät
Theo Hoaøng Pheâ thì thôøi gian laø:
(1) Hình thöùc cô baûn cuûa vaät chaát (cuøng vôùi khoâng gian) trong ñoù
vaät chaát vaän ñoäng vaø phaùt trieån lieân tuïc, khoâng ngöøng. Thôøi gian vaø
khoâng gian ñeàu laø voâ taän
(2) Khoaûng thôøi gian nhaát ñònh xeùt veà maët daøi, ngaén nhanh chaäm
cuûa noù.
(3) Khoaûng thôøi gian trong ñoù dieãn ra söï vieäc töø ñaàu ñeán cuoái.
Thôøi gian khi ñi vaøo taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät thì trôû thaønh
thôøi gian ngheä thuaät vaø ñoù laø khoaûng thôøi gian trong ñoù dieãn ra söï vieäc töø
ñaàu ñeán cuoái.
Sau ñaây chuùng toâi ñi vaøo phaân tích bieåu hieän thôøi gian trong
truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp.
Thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp chuû yeáu laø thôøi
gian hieän taïi.
Nguyeãn Huy Thieäp nhö Hoaøng Ngoïc Hieán ñaõ töøng nhaän xeùt: “Daãu
laø keå truyeän coå tích Nguyeãn Huy Thieäp truôùc sau vieát veà cuoäc soáng ngaøy
hoâm nay. Vaø taùc giaû ñaõ nhìn thaúng saøo söï thaät cuûa ñôøi soáng hieän taïi. Taùc
giaû ñaõ khoâng ngaàn ngaïi neâu leân nhöõng beâ tha, nheách nhaùc trong cuoäc
soáng keå caû nhöõng söï thaät ruøng rôïn, khuûng khieáp”.
Do ñoù c¸c nhaân vaät giao tieáp suy nghó nhöõng vieäc trong hieän taïi
thôøi gian cuûa baây giôø.
Thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp ñöôïc cuï theå hoùa
laø thôøi gian buoåi saùng, buoåi chieàu vaø buoåi toái.
15
Veà saùng laø thôøi gian con ngöôøi ñang ñaém chìm trong giaác nguû, vaø
ñaây cuõng laø thôøi gian maø moïi tieáng ®oäng cuûa coân truøng cuûa hoaït ñoäng
ñeàu yeân aéng, moïi hoaït ñoäng ñang ôû trong traïng thaùi “tónh laëng”. Song
Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ choïn caùi thôøi ñieåm “yeân aéng” naøy ñeå laøm neàn cho
cuoäc hoäi thoaïi cuûa boá con laõo Kieàn. Thôøi ñieåm moät giôø saùng laø luùc maø
Khieâm phaûi baét ñaàu moät ngaøy laøm vieäc cuûa mình. Chính söï thöùc daäy sôùm
cuûa Khieâm ñaõ laøm neân söï xaùo ñoäng caùi tónh laëng cuûa khoâng gian canh
khuya vaø chính ñieàu ñoù ñaõ daãn ñeán nhöõng ñoái thoaïi chì chieát ñay nghieán,
mæa mai cuûa anh em boá con trong gia ñình: “Ñoaøi bò maát nguû caøu nhaøu :
“Thaät laø giôø laøm vieäc cuûa quaân ñaïo taëc” [24, tr.64].
Ñoaøi vaø Khieâm laø anh em ruoät leõ ra phaûi coù söï chia seû vaø caûm
thoâng trong coâng vieäc cuõng nhö trong cuoäc soáng, nhöng trong gia caûnh
Khoâng coù vua, anh em ruoät laïi luoân tìm cô hoäi ñeå chì chieát, mæa mai laãn
nhau. Trong ngöõ caûnh treân, caâu noùi cuûa Ñoaøi treân beà maët chæ laø lôøi chöûi
buaâng quô, song nghóa thöïc maø Ñoaøi muoán noùi laø nghóa haøm ngoân- ñoù laø
Ñoaøi ngaàm aån mæa mai Khieâm, Ñoaøi chöûi Khieâm laø ñaïo taëc chöù chaúng ai
khaùc.
Töø luùc Khieâm daäy ñi laøm ñeán ba giôø saùng laõo Kieàn daäy thì cuoäc
thoaïi laïi tieáp tuïc dieãn ra:
Laõo Kieàn bò ñieän giaät, beøn chöûi: “Cha chuùng maøy, chuùng maøy aùm
haïi oâng. Chuùng maøy mong oâng cheát, nhöng trôøi coù maét, oâng coøn soáng laâu”.
Ñoaøi naèm trong giöôøng noùi voïng ra: “ÔÛ ñaâu khoâng bieát, chöù ôû nhaø naøy, thì
laù vaøng coøn ôû treân caây, laù xanh ruïng xuoáng laø chuyeän thöôøng tình”. Laõo
Kieàn chöûi: “Cha meï maøy, maøy aên noùi vôùi boá theá aø? Tao khoâng hieåu theá naøo
maø ngöôøi ta laïi cho maøy laøm ôû Boä giaùo duïc?”. Ñoaøi cöôøi: “Hoï xeùt lyù lòch
hoï thaáy nhaø mình truyeàn thoáng, ba ñôøi trong saùng nhö göông”. Laõo Kieàn
laåm baåm: “Chöù khoâng aø. Chuùng maøy thì tao khoâng bieát, nhöng töø tao ngöôïc
leân, nhaø naøy chöa coù ai laøm gì thaát ñöùc”. Ñoaøi baûo: “Phaûi roài. Moät vieáng
vaù xaêm ñaùng moät chuïc nhöng töông leân ba chuïc thì coù ñöùa ñaáy….”
[24, tr.64-65]
Trong gia ñình, ngöôøi cha laø ngöôøi maãu möïc ñeå laøm göông cho con
caùi noi theo. Song laõo Kieàn trong Khoâng coù vua cuõng laø moät ngöôøi cha nhng oâng luoân tìm caùch ñeå chöûi ruûa ñay nghieán con caùi. ÔÛ cuoäc thoaïi treân,
laõo Kieàn thì chöûi thaúng vaøo nhöõng ñöùa con cuûa mình. Ñaùp laïi lôøi chöûi cuûa
16
laõo laø nhöõng caâu mæa mai ngaàm aån cuûa Ñoaøi. Nhöõng caâu noùi boùng gioù xa
xoâi cuûa Ñoaøi töôûng chöøng nhö nheï nhaøng nhöng ñaèng sau ñoù laïi laø nhöõng
lôøi chöûi thaâm thuùy saâu xa vaøo ngay ngöôøi boá ñeû ra mình.
Buoåi saùng thöùc daäy laø luùc taâm hoàn con ngöôøi ñöôïc thö thaùi nhaát. Thôøi
gian aáy ñaõ laøm neàn cho cuoäc thoaïi chöùa ñaày tình nghóa cuûa nhaân vaät “toâi”
vaø chò Thaém. Söï cöùu vôùt nhaân vaät toâi khoûi caùi cheát cuûa chò Thaéêm ñaõ laøm
cho nhaân vaät “toâi” khoâng theå khoâng caûm ñoäng. Söï chaêm soùc chu ñaùo, dòu
daøng, chaân tình cuûa chò ñaõ ñeå laïi trong loøng nhaân vaät toâi moät kyû nieäm ñeïp
maø ñeán sau naøy “toâi” vaãn khoâng theå naøo queân ñöôïc. Vaø chính caùi buoåi
saùng aáy “trôøi ñeïp tuyeät vôøi” hôn baát cöù buoåi saùng naøo.
Buoåi chieàu laø thôøi gian thöôøng tröïc trong caùc cuoäc thoaïi cuûa
Nguyeãn Huy Thieäp. Duø laø trong moái quan heä gia ñình hay xaõ hoäi thì qua
lôøi thoaïi cuûa caùc nhaân vaät, ta thaáy noåi leân treân laø söï chì chieát, ñay nghieán,
söï tính to¸n vaø nhöõng maùnh khoùe, truïc lôïi trong thôøi hieän ñaïi cuûa nhöõng
con ngöôøi hieän ñaïi. Ñoù laø moät buoåi chieàu dieãn ra cuoäc thoaïi trong gia ñình
laõo Kieàn xoay quanh vieäc Sinh maát chieác nhaãn, hay laø vieäc laõo Kieàn nhìn
troäm naøng daâu taém:
Ñoaøi ñang lim dim nguû, thaáy Toán giaät aùo ngoài daäy hoûi: “Caùi gì?”
Toán xua tay, daét Ñoaøi xuoáng beáp, chæ laõo Kieàn ñang ñöùng kieãng chaân ôû
treân gheá ñaåu. Ñoaøi cau maët taùt Toán raát ñau. Toáân ngaõ vaäp maët xuoáng caùi xoâ
ñöïng nöôùc, treân coù taám gheû lau, laõo Kieàn voäi tuït xuoáng gheá, neùp ôû caùnh
cöûa, laùt sau chaïy ra hoûi: “Sao ñaùnh noù?”. Ñoaøi baûo: “Noù voâ giaùo duïc thì
ñaùnh”. Laõo Kieàn chöûi: “Theá maøy coù giaùo duïc aø?”. Ñoaøi nghieán raêng noùi
kheõ: “Toâi cuõng voâ giaùo duïc nhöng khoâng nhìn troäm phuï nöõ côûi truoàng”.
Laõo Kieàn im.
[21, tr.74-75]
Thôøi gian buoåi chieàu vaø khoâng gian gia ñình ñaõ laøm neàn cho cuoäc
thoaïi giöõa hai cha con laõo Kieàn. Chính luùc naøy ñaây Ñoaøi ñaõ baét gaëp laõo
Kieàn nhìn troäm naøng daâu taém. Vieäc laøm ñoù cuûa laõo Kieàn ñaõ daãn ñeán nhöõng
xung ñoät giöõa oâng vaø con trai. Caâu noùi cuûa laõo Kieàn: “Theá maøy coù giaùo
giuïc aø?” hình thöùc laø moät caâu hoûi nhöng thöïc chaát laø ñeå khaúng ñònh, lµ
®Ó chöi haønh vi Ñoaøi theo doõi laõo Kieàn. Song ñaùp laïi caâu hoûi cuûa laõo
Kieàn, Ñoaøi traû lôøi vôùi ngaàm yù saâu cay hôn: “Toâi cuõng voâ giaùo giuïc nhöng
khoâng nhìn troäm phuï nöõ côûi truoàng”. Ñoaøi thöøa nhaän caùi haønh vi voâ giaùo
17
duïc cuûa mình nhöng ñoàng thôøi anh giaùn tieáp chöûi cha mình. Vì caùi haønh vi
cuûa anh coù voâ giaùo duïc cuõng khoâng toài teä baèng caùi haønh ñoäng: “baéc gheá
ñöùng nhìn troäm naøng daâu taém” cuûa laõo Kieàn.
Buoåi chieàu cuõng laø luùc dieãn ra cuoäc ñoái thoaïi ñeå tính to¸n, trao
traû lôïi nhuaän cho nhau ñuùng kieåu tieàn trao chaùo muùc cuûa anh coâng nhaân
noâng tröôøng teân laø Traàn Quang Haïnh vôùi anh Böôøng trong truyeän ngaén
Nhöõng ngöôøi thôï xeû.
Chieàu veà cuõng laø luùc sau moät ngaøy laøm vieäc meät nhoïc, con ngöôøi
caàn ñöôïc nghæ ngôi. Song chính luùc naøy laïi laø luùc dieãn ra nhöõng haønh ñoäng
bæ oåi, voâ nhaân ñaïo cuûa anh Böôøng. Anh ñaõ khoâng kìm neùn ñöôïc caùi thuù
tính duïc voïng cuûa mình ñaõ cöôõng hieáp coâ beù môùi 17 tuoåi ñaàu. Chính haønh
ñoäng bæ oåi naøy cuûa anh ñaõ daãn ñeán moät traän ñaùnh nhau quyeát lieät giöõa anh
Böôøng vaø nhaân vaät “toâi”. Coù söï xung ñoät naøy laø do söï traùi ngöôïc nhau veà
quan nieäm soáng vaø quan nieäm ñaïo ñöùc cuûa hai ngöôøi. Vì vaäy anh Böôøng
môùi mæa mai cöôøi côït nhaân vaät toâi:
Toâi nhaûy theo anh. Anh Böôøng vöøa luøi vöøa baûo Quy, gioïng buoàn
haún: “Con ranh con, maëc quaàn vaøo! Coù thích xem ñaùnh nhau thì ñöùng maø
nhìn - chuùng oâng ñaùnh nhau vì maøy ñaáy”. Noùi roài anh Böôøng thaûn nhieân
ñöùng ngoaùy loã muõi, töïa hoà nhö vieäc chuùng toâi ñaùnh nhau laø vieâïc taát nhieân,
ñieàu aáy hoaøn toaøn voâ nghóa vaø khoâng coù giaù trò gì.
Thuù thöïc laø toâi boái roái. Anh Böôøng mæm cöôøi khuyeán khích: “Theá
naøo? Tieán leân ñi chöù, coâng töû boät! Haõy mang chieán thaéng veà noäp döôùi chaân
naøng Ñuynxineâ ôû laøng Toâboâdoâ!”.
[24, tr.176-177]
Chính söï khaùc nhau veà quan nieäm soáng neân giöõa khoâng gian röøng nuùi
hoang vu, roäng lôùn ñoù ñaõ xaûy ra cuoäc giao tranh giöõa anh Böôøng vµ nhaân
vaät “toâi”. Anh Böôøng cho r»ng viÖc anh cöôõng hieáp coâ beù 17 tuoåi (chæ
ñaùng tuoåi con anh) laø moät vieäc laøm bình thöôøng, ñoù laø sinh hoaït tình duïc
baûn naêng caàn coù ôû moãi ngöôøi. Vì quan nieäm nhö vaäy neân vieäc nhaân vaät
“toâi” phaûn ñoái vieäc laøm ñoù cuûa anh ñaõ laøm cho anh xem thöôøng vaø mæa
mai nhaân vaât “toâi”: “ Theá naøo? Tieán lªn ñi chöù, coâng töû boät! Haõy mang
chieán thaéng veà noäp döôùi chaân naøng Ñuynxinª ôû laøng Toâ boâ doâ!”. Caâu noùi
cuûa anh Böôøng coù haøm ngoân laø mæa mai nhaân vaät “toâi”. Anh cho raèng vieäc
18
laøm cuûa nhaân vaät “toâi” laø vieãn voâng, khoâng thöïc teá gioáng nhö Ñoâânkihoâteâ
trong tieåu thuyeát cuøng teân cuûa Xeùcvaêngteùt.
Buoåi toái laø luùc moïi thaønh vieân trong gia ñình coù theå xum vaày beân nhau
ñeå taâm söï, trao ñoåi nhöõng vieäc ñang xaåy ra vaø caàn baøn ñeán. Ñoù laø buoåi toái
dieãn ra cuoäc thoaïi giöõa töôùng Thuaán vaø con trai mình (Thuaàn):
OÂng baûo: “Cha muoán noùi chuyeän vôùi con”. Toâi pha caø pheâ, cha toâi
khoâng uoáng. OÂng hoûi: “Con coù ñeå yù coâng vieäc cuûa Thuûy khoâng con? Cha
cöù rôøn rôïn”
[24, tr. 277]
Töôùng Thuaán töø chieán tröôøng trôû vÒ víi cuoäc soáng ñôøi thöôøng, oâng
ñaõ bò laïc loõng ngay trong gia ñình thaân yeâu cuûa mình. Chöùng kieán caûnh
kieám tieàn baát nhaân cuûa coâ con daâu oâng khoâng theå khoâng suy nghó. Vaø buoåi
toái naøy ñaây, ngoài beân con trai mình ñeå taâm söï giaûi baøy: “Con coù ñeå yù coâng
vieäc cuûa Thuûy khoâng con? Cha cöù rôøn rôïn”.OÂng hoûi con trai ñeå mµ gi·i
baøy loøng mình. Song ñaèng sau caâu hoûi nheï nhaøng cuûa oâng laø haøm yù cheâ
traùch vieäc laøm cuûa coâ con daâu ñoàng thôøi cuõng laø traùch moùc con trai mình,
traùch söï thôø ô cuûa anh tröôùc nhöõng vieäc laøm baát nhaân cuûa vôï. Chính ñieàu
aáy ñaõ laøm cho oâng caûm thaáy ñau xoùt vµ laïc loõng.
Ñoù laø moät buoåi toái trong gia ñình laõo Kieàn, xoay quanh vieäc laõo
Kieàn oám, maáy anh em phaûi hoïp baøn tính toaùn nhöõng chi tieâu bò huït trong
gia ñình vaø ñoàng thôøi cuõng laáy bieåu quyeát veà vieäc “soáng” hay “cheát” cuûa
boá:
Caán baûo: “Laøm theá naøo? Töø khi boá oám nhaø mình tieâu nhieàu tieàn
laém”. Ñoaøi baûo: “Toâi nghó boá giaø roài, moå cuõng theá, cöù ñeå cheát laø hôn”.
Toán khoùc hu hu. Caán hoûi: “YÙ chuù Khaûm theá naøo?”. Khaûm baûo: “Caùc anh
theá naøo thì em theá”. Caán hoûi: “Chuù Khieâm sao im theá?”. Khieâm hoûi: “Anh
ñònh theá naøo?”. Caán baûo: “Toâi ñang nghó”. Ñoaøi baûo: “Maát thì giôø boû meï.
Ai ñoàng yù boá cheát giô tay, toâi bieåu quyeát nheù”
[24, tr.83-84]
Leõ thöôøng trong gia ñình Vieät Nam khi cha meï laâm beänh naëng thì con
caùi phaûi hoïp baøn ñeå tìm phöông cöùu chöõa. Song trong gia caûnh Khoâng coù
vua, vaøo buoåi toái naøy ñaây, caùc con trong gia ñình laõo Kieàn cuõng hoïp baøn
nhöng khoâng phaûi ñeå tìm phöông cöùu chöõa, maø hoïp ñeå tính caùi hôn vaø thieät
veà vieäc soáng hay cheát cuûa boá. Trong ngöõ caûnh ñoù Ñoaøi ñöa ra yù kieán: “Maát
19
thì giôø boû meï. Ai ñoàng yù boá cheát giô tay, toâi bieåu quyeát nheù!”. YÙ kieán naøy
cuûa Ñoaøi ñöa ra nhö laø moät keát luaän cho buoåi hoïp baøn cuûa anh em trong
gia ñình laõo Kieàn. Töùc laø boá neân cheát ñi ñeå ñôõ gaây toán keùm vaø phieàn haø
cho con caùi. Thaät laø oaùi oaêm, chua xoùt.
Ban ñeâm laø luùc con ngöôøi ñang ñaém chìm trong giaác nguû, khoâng gian
yeân tónh cuûa caûnh vaät cuõng ñang hoøa nhòp cuøng söï nghæ ngôi cuûa con ngöôøi.
Song chính luùc naøy cuõng laø luùc maø con ngöôøi thöôøng ñoái dieän vôùi chính mình
hay laø con ngöôøi coù theå tính to¸n, suy nghó ñeå tìm moät möu keá naøo ñoù coù lôïi
cho cuoäc soáng cuûa mình. Luùc naøy laø luùc Haïnh (Huyeàn thoaïi phoá phöôøng) ñang
tính toaùn, suy nghó ñeå tìm möu keá ñoåi laïi chieác veù soá cho baø Thieàu:
Haïnh naèm traèn troïc, y coá gaéng nguû maø khoâng nguû ñöôïc Chuyeán ñi
leã raèøm cuøng vôùi meï con baø Thieàu ñeå laïi moät aán töôïng khaù maïnh. “Meï
kieáp…Haïnh nghó - Boïn ngöôøi naøy hoï coi ñoàng tieàn nhö raùc. Moãi kyø soùc
voïng tieâu pha ñeán maáy chuïc nghìn...” Haïnh nghó ñeán soá tieàn ít oûi maø mình
phaûi coá gaéng chi tieâu deø xeûn haøng ngaøy maø roái caû loøng...
[24, tr.376-377]
Ngoaøi thôøi gian hieän taïi – thôøi gian chuû yeáu trong truyeän ngaén cuûa
Nguyeãn Huy Thieäp, thì coøn coù thôøi gian hoài töôûng – laø thôøi gian maø nhaân
vaät taùi hieän qua hoài öùc hay söï hoài töôûng.
Coù theå ñoù laø hoài öùc veà moät kyû nieäm “vui gheâ laém” mang ñaày veû
haøi höôùc cuûa chò Hieân khi keå cho Hieáu nghe veà moät buoåi ñi xem cheøo
tuoàng ôû nhaø queâ:
Chò Hieân ngöøng moät laùt roài boãng baät cöôøi: “Coù maáy tay thanh nieân
ôû Dueä Ñoâng ñöùng sau chuùng toâi. Moät tay dí chim vaøo ñít caùi Löôïc. Caùi
Löôïc baûo: “Laøm gì theá?”. Tay naøy cuõng dô, thaûn nhieân: “Laøm chuû nhiÖm
hîp t¸c xaõ”. Caùi Löôïc maéng: “Thoâi ñi chöù”. Tay naøy laïi baûo: “Nhaân daân
tín nhieäm thì toâi coøn laøm”.
[24, tr.194-195]
Coù theå laø moät hoài öùc ñaày ñaày ruøng rôïn cuûa laõo Taûo keå cho nhaân
vaät “toâi” nghe veà chuyeän laõo keùo leân moät caùi ñaàu laâu ngöôøi cheát: “Toùc
xoõa ruõ röôïi vöông nhöõng sôïi rong daøi nhö giun ñuõa. Caùi ñaàu ngaâm nöôùc
tröông phình, moõm nhö quaû thò. Maùu beát ôû hai loã muõi nhôm nhôùp nhö nöôùc
daõi ngöôøi …”
[24, tr.8]
20
Toùm laïi, khoâng gian – thôøi gian hoäi thoaïi trong truyeän ngaén
Nguyeãn Huy Thieäp ñöôïc xem xeùt, nhìn nhaän döôùi khoâng gian, thôøi gian
toång theå cuûa taùc phaåm. Khoâng gian sinh toàn vaø thôøi gian hieän taïi, hieän
thöïc, gaén bã kh¨ng khÝt vôùi nhau taïo neân moät chænh theå thoáng nhaát,
hoaøn chænh.
Khoâng gian – thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø
khoâng gian – thôøi gian gaén vôùi cuoäc soáng hieän taïi, thöôøng nhaät, khoâng
phaûi laø khoâng gian, thôøi gian caùch ñieäu, coù tính bieåu tröng.
1.3. Nhaân vaät vaø ngoân ngöõ nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn
Huy Thieäp
1.3.1. Nhaân vaät
Nhaân vaät vaên hoïc laø con ngöôøi cuï theå ñöôïc mieâu taû trong taùc
phaåm vaên hoïc. “Nhaân vaät laø hình töôïng ngheä thuaät veà con ngöôøi, moät
trong nhöõng daáu hieäu veà söï toàn taïi toaøn veïn cuûa con ngöôøi trong ngheäï
thuaät ngoân töø. Beân caïnh con ngöôøi, nhaân vaät vaên hoïc coù khi coøn laø caùc
con vaät, caùc loaøi caây, caùc sinh theå hoang ñöôøng ñöôïc gaùn cho nhöõng ñaëc
ñieåm gioáng vôùi con ngöôøi.”[2, tr.249].
“Nhaân vaät vaên hoïc laø moät ñôn vò ngheä thuaät, noù mang tính öôùc leä,
khoâng theå bò ñoàng nhaát vôùi con ngöôøi coù thaät, ngay khi taùc giaû xaây döïng
nhaân vaät vôùi nhöõng neùt raát gaàn vôùi nguyeân maãu coù thaät. Nhaân vaät vaên hoïc
laø söï theå hieän quan nieäm, ngheä thuaät cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi”
[2, tr.250].
“Nhaân vaät vaên hoïc laø moät trong nhöõng khaùi nieäm trung taâm ñeå
xem xeùt saùng taùc cuûa moät nhaø vaên, moät khuynh höôùng, tröôøng phaùi hoaëc
doøng phong caùch.”[2, tr.251].
Theá giôùi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø moät
theá giôùi sinh ñoäng, ña daïng vaø phöùc taïp. Khaûo saùt 37 truyeän ngaén trong
Tuyeån taäp truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp , do Anh Truùc tuyeån choïn, NXB
Phuï nöõ, naêm 2002, chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc 240 nhaân vaät. Heä thoáng nhaân
vaät naøy coù ñuû haïng ngöôøi: trí thöùc, löu manh, noâng daân, nhaø thô, trai coù,
gaùi cã... Noù ñan caøi vaøo nhau taïo neân moät maïng löôùi nhaân vaät sinh ñoäng
vµ ña daïng trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Chuùng toâi chia thaønh
nhöõng nhoùm chính sau:
- Xem thêm -