Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Hàm ngôn qua lời thoại nhân vật trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp...

Tài liệu Hàm ngôn qua lời thoại nhân vật trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp

.DOC
94
77
134

Mô tả:

1 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Ngoân ngöõ trong truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, ñaëc bieät laø ngoân ngöõ hoäi thoaïi cuûa nhaân vaät coù nhieàu ñieåm ñoäc ñaùo veà caû hình thöùc laãn caáu taïo ngöõ nghóa. Nguyeãn Huy Thieäp tuy môùi xuaát hieän treân dieãn ñaøn vaên hoïc Vieät Nam vaøo nhöõng thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû XX. Song truyeän cuûa oâng ñaõ gaây“söï baát ngôø ñeán söûng soát” cho giôùi pheâ bình laãn baïn ñoïc. Ñaõ coù haøng traêm coâng trình nghieân cöùu veàø taùc phaåm cuûa oâng, trong ñoù coù moät soá coâng trình nghieân cöùu veà ñaëc ñieåm ngoân ngöõ truyeän ngaén vaø cuõng coù coâng trình ñaõ ñi saâu nghieân cöùu coù tính heä thoáng veà ñaëc ñieåm ngoân ngöõ hoäi thoaïi trong truyeän Nguyeãn Huy Thieäp. Song cho ñeán nay, coù theå noùi chöa coù moät coâng trình nghieân cøu naøo thaät hoaøn chænh, toaøn dieän mang tính heä thoáng veà vaán ñeà nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa oâng. Nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp ñoái thoaïi vôùi nhau moät caùch traàn truïi, laïnh luøng töôûng chöøng nhö hoï ñaõ “phoâ dieãn” ra heát taát caû nhöõng yù nghóa ra beân ngoaøi. Song ñaèng sau nhöõng lôøi ñoái thoaïi chua chaùt, laïnh luøng laïi aån chöùa nhieàu lôùp nghóa hµm Èn saâu xa vaø ñoù chính laø lôùp nghóa ñích thöïc maø ngöôøi noùi muoán chuyeån ñeán ngöôøi nghe. Ña soá nhaân vaät tham gia caùc cuoäc thoaïi trong truyÖn ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp thöôøng söû duïng haøm ngoân nhaèm muïc ñích theå hieän haøm yù saâu xa cuûa mình. Chính vì vaäy, ñeà taøi naøy chuùng toâi ñi saâu tìm hieåu Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp theo höôùng tieáp caän duïng hoïc. 2. Ñoái töôïng vaø muïc ñích nghieân cöùu 2. 1. Ñoái töôïng nghieân cöùu Luaän vaên tieán haønh khaûo saùt 37 truyeän ngaén trong Tuyeån taäp truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp do Anh Truùc tuyeån choïn, NXB Phuï nöõ, naêm 2002. 2 Qua khaûo saùt chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc 102 phieáu coù ngöõ caûnh chöùa yù nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaâït trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Dựa vaøo số phiếu naøy, chóng t«i ®i vµo miªu t¶, ph©n tÝch nghÜa hµm ng«n qua lêi tho¹i nh©n vËt trong truyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp. 2.2. Muïc ñích nghieân cöùu Töø vieäc khaûo saùt caùc ngöõ caûnh chøa nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät, ñeà taøi ñi vaøo tìm hieåu caùc nhoùm nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät vaø caùc phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong lôøi thoaïi caùc nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Töø ñoù ruùt ra nhöõng ñaëc ñieåm phong caùch ñoäc ñaùo vaø taàng yù nghóa saâu xa maø Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ göûi gaém trong truyeän ngaén. 2.3. Nhieäm vuï cuûa luaän vaên LuËn v¨n híng ®Õn thùc hiÖn ba nhiÖm vô chÝnh: - §a ra mét sè c¬ së lý thuyÕt ®Ó x¸c ®Þnh nghÜa hµm ng«n. - Miªu t¶ c¸c nhãm nghÜa hµm ng«n qua lêi tho¹i nh©n vËt trong truyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp. - Ph©n tÝch vµ m« t¶ c¸c ph¬ng thøc cÊu t¹o hµm ng«n trong truyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp. 3. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Sau 1975 cuoäc soáng cuûa daân toäc ñaõ hoaøn toaøn thay ñoåi, chuyeån töø thôøi chieán sang thôøi bình. Nhöng coù theå noùi noù thaät söï soâi ñoäng, thaät söï mang söï soáng, söï quaãy ñaïp maïnh meõ ñeå taùi sinh thì phaûi ñeán nhöõng naêm ñaát nöôùc ta böôùc vaøo thêi kú ñoåi môùi. Cuoäc soáng cuûa moãi con ngöôøi cuûa toaøn xaõ hoäi trôû neân phong phuù hôn, ña daïng hôn, saâu saéc vaø toaøn dieän hôn. Vaên hoïc cuõng hoài sinh, saâu saéc phöùc taïp, toaøn dieän, ña daïng, phong phuù nhö con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Coù theå noùi moät höôùng keát tinh ñaày aán töôïng, saâu saéc cuûa ñoåi môùi vaên hoïc laø saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Thieäp“hieän töôïng Nguyeãn Huy Thieäp”. Ñoù laø thaønh quaû cuûa söï ñoåi môùi vaên hoïc. Nguyeãn Huy Thieäp vöøa xuaát hieän ñaõ gaây ñöôïc dö luaän, caøng viÕt dö luaän caøng maïnh. Truyeän chöa ra thì ngöôøi ta ñaõ khaùo nhau, truyeän ra roài thì tranh nhau tìm mua, tìm ñoïc, ñoïc roài thì gaëp nhau bình phaåm baøn taùn, choán phoøng vaên cuõng nhö choán væa heø ñaâu ñaâu cuõng khaùo chuyeän… Khen cheâ cöù 3 laø aàm ó, maïnh meõ vaø quyeát lieät. Song ngay caû nhöõng ngöôøi naëng lêi cheâ traùch cuõng phaûi thöøa nhaän Nguyeãn Huy Thieäp laø“taøi naêng”, “ñoäc ñaùo”, “saéc saûo”. Ta khoâng theå khoâng quan taâm ñeáùn caùi “hôi” vaø “tieáng” laï luøng, “gaây söûng soát ñeán baát ngôø” (Mai Ngöõ) bao truøm toµn boä truyeän ngaén cuûa anh. “Phong c¸ch Nguyeãn Huy Thieäp hai laàn kyø laï” (Vöông Trí NhaønVaên Ngheä 26/8/1988), noäi dung laï, ngheä thuaät laï. Chính söï “kyø laï” ñoù laø chaát xuùc taùc cho haøng traêm coâng trình nghieân cöùu veà truyeän ngaén cuûa oâng caû veà hình thöùc laãn noäi dung. Veà maët noäi dung vaán ñeà ngöõ nghóa cuõng ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm. Vaø chuùng ta, coù theå nh×n laïi yù kieán cuûa moät soá taùc giaû sau: Khi ñoïc Nguyeãn Huy Thieäp, Vaên Taâm ñaõ ñöa ra moät trong boán neùt ñaëc thuø trong phong caùch cuûa Nguyeãn Huy Thieäp ñoù laø: Tính nhieàu taàng ña nghóa cao: “Truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp coù phong caùch thô: chöõ nghóa chaét loïc neùn chaët, hình töôïng raát cuï thÓ, ñoàng thôøi chöùa ñöïng söùc khaùi quaùt lôùn. Nhöõng caâu trieáùt lyù saéc ngoït, ñoät xuaát”…. Ñaëc bieät cuõng nhieàu ngöôøi ñaõ nhaän xeùt: “Truyeän cuûa Nguyeãn Huy Thieäp coù nhieàu yù nghóa. Moät soá nhaân vaät cuûa anh laø nhöõng aån duï ña nghóa”, töông töï nhö taàng hieån ngoân, aån ngoân vaø voâ ngoân trong thi ca. Do ñoù ñoïc truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, khoâng neân döøng laïi ôû phaàn “loä thieân”: “Ñieàu taùc giaû muoán noùi vôùi chuùng toâi hieän ra ôû phía sau, ôû beân treân heäï thoáng caùc nhaân vaät cuûa anh” (Phuøng Vaên Töûu– Vaên Ngheä 12/09/1987). Neân löu yù theâm: Caùc aån ngoân “beân treân” vaø caùc voâ ngoân “phía sau” trong taùc phaåm Nguyeãn Huy Thieäp coù khi laïi laø nhöõng yeáu toá cô baûn – Ñoù laø “Söï im laëng cuûa saám seùt” (Maëc Nhö Loâi) nhö coå nhaân ñaõ noùi [18, tr.289]. Cuõng trong baøi Ñoïc Nguyeãn Huy Thieäp, Vaên Taâm ñaõ coù nhaän xeùt: “Trong nhöõng taùc phaåm cuûa mình, moät khi Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ noùi nhieàu ñeán caùi aùc thì maëc nhieân trong loøng anh yù töôûng thieâïn cuõng ñaõ ñöôïc xaùc laäp laøm cô sôû ñoái chieáu vaø phaûn öùng. Bieát caêm thuø thì cuõng bieát yeâu thöông”, “Bôûi chöng hay gheùt cuõng laø hay thöông” (Nguyeãn Ñình Chieåu) – Coù ñieàu noùi veà caùi aùc thaùi ñoä Nguyeãn Huy Thieäp nhieàu khi khaù laïnh luøng, “khoâng run tay”, ñaâu bieát raèng ôû giöõa, ñaèng sau nhöõng doøng chöõ töôûng nhö giaù laïnh aáy laø moät “noãi ñau nhaân tình”. Nhöng töông töï nhö ngheä thuaät muùa cheøo: coù hai loaïi ñoäng taùc bieåu hieän chöùa ñöïng noäi dung cô baûn, coù loaïi ñoäng taùc minh hoïa lôøi haùt, coù loaïi ®oäng taùc chæ laø trang söùc… Trong 4 truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp coù nhöõng chi tiÕt quan troïng, nhöng laïi coù nhöõng chi tieáùt ít yù nghóa caàn löôùt qua, do ñoù caùch caûm cuûa ngöôøi ñoïc caàn phaûi naém toaøn khoái “cô caáu ngheä thuaät”, toång hoøa hieän vôùi aån, caùch caûm nhaän xuyeân taàng” [18, tr.289 - 300]. Hoaøng Ngoïc Hieán trong baøi vieát Toâi khoâng chuùc cho baïn thuaän buoàm xuoâi gioù ñaõ vieát: “Daãu laø keå chuyeän coå tích, Nguyeãn Huy Thieäp tröôùc sau vieát veà cuoäc soáng ngaøy hoâm nay vaø taùc giaû ñaõ nhìn thaúng vaøo söï thaät cuûa ñôøi soáng hieän taïi. Taùc giaû ñaõ khoâng ngaàn ngaïi neân nhöõng söï beâ tha, nheách nhaùc trong cuoäc soáng keå caû nhöõng söï thaät ruøng rôïn khuûng khieáp” [18, tr.9- 10]. “Noùi veà nhöõng söï ñoán maït, heøn keùm cuûa con ngöôøi, caâu vaên cuûa Nguyeãn Huy Thieäp thöôøng man maùc caûm giaùc teâ taùi. Ñaèng sau caûm giaùc naøy laø noãi ñau nhaân tình. Moät noãi ñau aâm thaàm laëng leõ nhöng saâu saéc. Ngoøi buùt traøo phuùng cuûa Nguyeãn Huy Thieäp vöøa taøn nhaãn vöøa xoùt xa. Taøn nhaãn coù nghóa laø “khoâng ñöôïc thöông con ngöôøi”, ñaáy laø meänh leäïnh cuûa löông taâm vaø taùc giaû ñaõ ñi ñeán cuøng, phôi baøy söï ñoán maït cuûa con ngöôøi. Nhöng cuoái cuøng thì vaãn cöù xoùt xa, “khoâng theå khoâng thöông con ngöôøi” [18, tr.14]. Nguyeãn Thanh Sôn trong baøi Ñoïc truyeän Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ phaùt hieän ra veû ñeïp tieàm aån beân ngoaøi caùi lôùp voû xuø xì, thoâ raùp trong truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp: “Moïi söï so saùnh ñeàu khaäp khieãng, nhöng ñoái vôùi rieâng toâi, nhöõng truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cuõng gioáng nhö nhöõng vieân ngoïc bieän hoøa, nhöõng vieân ngoïc vôùi lôùp ñaù voû xuø xì thoâ raùp beân ngoaøi vaø noù ñeïp nhaát chính vì ngöôøi ta bieát trong lôùp ñaù ñoù tieàm aån moät vieân ngoïc. Ñoïc caùc truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cuõng gioáng nhö moät cuoäc vaät loän vôùi chính baûn thaân mình. Raát khoù tìm thaáy nôi ñeå taâm hoàn coù theå nghæ ngôi trong nhöõng trang vieát cuûa oâng. Noù quaù kieäm lôøi, quaù thaâm traàm vaø cuõng ñuùng moät caùch taøn nhaãn” [18, tr.118]. Ngoïc Oanh trong baøi vieát : Ñeå ñaùnh giaù ñaày ñuû saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ vieát: “Trong caùc caây buùt treû, Nguyeãn Huy Thieäp khaù noåi baät. Anh quaû laø môùi meû laï laãm, thaät laïnh luøng nhöõng khi phôi baøy, loät taû söï sa ñoïa cuûa nhaân caùch, haønh vi, ngoân ngöõ cuûa nhaân vaät. Song caøng ñoïc kyõ, caøng caûm thaáy noãi ñau, nieàm thöông cuûa anh veà thaân phaän nhöõng con ngöôøi bò ruoàng boû, xoâ ñaåy ñeán taän ñaùy xaõ hoäi. Neáu laø moät tuyeân ngoân, thì phaûi noùi raèng tuyeân ngoân cuûa Nguyeãn Huy Thieäp cao quyù laém, vaø ñaït ñöôïc cuõng khoù khaên laém” [18, tr.430]. 5 Nhìn laïi yù kieán cuûa moät soá taùc giaû ñi tröôùc, chuùng toâi thaáy hoï môùi chæ nhaän xeùt chung chung söï ñoùng goùp môùi meû cuûa Nguyeãn Huy Thieäp veà noäi dung ngöõ nghóa trong truyeän Nguyeãn Huy Thieäp, chöù chöa coù moät coâng trình nghieân cöùu naøo ñi saâu nghieân cöùu veà caùc taàng ngöõ nghóa trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, ñaëc bieät laø lôùp nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa oâng. Ñoù laø lyù do thoâi thuùc chuùng toâi ñi vaøo tìm hieåu vaán ñeà Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeå tieán haønh nghieân cöùu Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, chuùng toâi duøng moät soá phöông phaùp sau: 4.1. Phöông phaùp thoáng keâ phaân loaïi Ñeà taøi ñi vaøo khaûo saùt moät soá truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp trong Tuyeån taäp truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp , do Anh Truùc tuyeån choïn, Nxb Phuï nöõ 2002. Töø ñoù taùch choïn, nhöõng truyeän ngaén coù chöùa nhöõng ngöõ caûnh xuaát hieän haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaäït caàn nghieân cöùu. Nhöõng ngöõ caûnh coù chöùa hieän töôïng haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät seõ laø nhöõng ví duï minh hoïa laøm saùng toû nhöõng nhaän xeùt, nhöõng luaän ñieåm ñaõ neâu. 4.2. Phöông phaùp mieâu taû Treân cô sôû khaûo saùt toaøn boä taäp truyeän ngaén, chuùng toâi tieán haønh mieâu taû caùc kieåu haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät vaø caùc phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Töø ñoù chæ ra nhöõng ñaëc tröng veà phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Thieäp . 4.3. Phöông phaùp phaân tích toång hôïp Töø söï phaân tích nhöõng truyeän ngaén, nhöõng ngöõ caûnh chöùa hieän töôïng haøm ngoân, chuùng toâi ñi ®Õn khaùi quaùt nhöõng kieåu nghóa haøm ngoân trong lôøi thoaïi nhaân vaät vaø nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân chuû yeáu trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. 4.4. Phöông phaùp so saùnh Sau khi ñaõ khaùi quaùt nhöõng kieåu nghóa haøm ngoân vaø nhöõng phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Treân cô sôû ñoù, chuùng toâi so saùnh phong caùch cuûa Nguyeãn Huy Thieäp vôùi caùc nhaø vaên 6 khaùc qua vieäc söû duïng haøm ngoân. Töø ñoù thaáy ñöôïc neùt ñaëc thuø trong phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Thieäp. 5. Caùi môùi cuûa ñeà taøi Vaän duïng lyù thuyeát duïng hoïc, ñeà taøi ñi saâu vaøo tìm hieåu moät caùch ñaày ñuû Nghóa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, ñeå qua ñoù chæ ra ñaëc tröng phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Thieäp khaùc nhöõng nhaø vaên khaùc. 6. Caáu truùc cuûa ñeà taøi Ñeà taøi ngoaøi phaàn môû ñaàu, phaàn keát luaän vaø taøi kieäu tham khaûo ñöôïc caáu taïo goàm 3 chöông: Chöông 1: Moät soá giôùi thuyeát xung quanh ñeà taøi Chöông 2: Caùc nhoùm nghiõa haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp Chöông 3: Caùc phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân qua lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp 7 CHÖÔNG 1 MOÄT SOÁ GIÔÙI THUYEÁT XUNG QUANH ÑEÀ TAØI 1.1. Nghóa töôøng minh vaø haøm ngoân trong hoäi thoaïi 1.1.1. Nghóa töôøng minh Nghóa töôøng minh laø nghóa tröïc tieáp do caùc yeáu toá töø ngöõ ñem laïi hay ta coøn goïi laø nghóa caâu chöõ. Ví duï1: Trong truyeän Gioït maùu coù ñoaïn hoäi thoaïi sau: Hoâm sau, Caàm Vónh An cöôõi ngöïa ñi sôùm. Buoåi chieàu An veà baûo Phong: “OÂng Taân Daân ñi ñeán Yeân Chaâu thì bò toùm roài”. Hai ngöôøi cuøng cöôøi. An laáy ra moät tuùi baïc traéng baûo Phong: “Ñaây laø tieàn thöôûng”. Phong baûo: “Quan tri chaâu chia thaønh ba phaàn. Moät phaàn ñeå phuï nöõ trong nhaø may saém quaàn aùo môùi…”An baûo: “Nhaø toâi nhieàu ñaøn baø laém”. Phong baûo: “Theá thì chia boán”. [24, tr.413-414] Caâu noùi cuûa An: “Nhaø toâi nhieàu ñaøn baø laém”, coù nghóa töôøng minh laø thoâng baùo cho Phong bieát nhaø oâng ta coù nhieàu ñaøn baø. Ngoaøi nghóa töôøng minh naøy ra, caâu noùi cuûa An coøn coù nghóa thöù hai ngaàm aån, ñoù laø nghóa haøm ngoân. Vaø ñoù môùi laø nghóa ñích thöïc maø An muoán noùi vôùi Phong. Ví duï 2: Cuoäc hoäi thoaïi giöõa hai anh em Ñoaøi vaø Khieâm trong Khoâng coù vua: Vôùi Ñoaøi, Khieâm coi nhö keû thuø. Nhöng Ñoaøi khoân. Khieâm khoâng noùi ñöôïc gì. Khi ñi laøm, Ñoaøi bao giôø cuõng laáy côm vaøo caëp loàng, cho vaøo maáy mieáng thòt, maáy mieáng loøng. Ñoaøi baûo: “Coù chuùt ñaïm naøy laø ñuû 2000 calo ñeå laøm vieäc caû ngaøy ñaáy. Cuõng laø nhôø chuù Khieâm nhaø mình vöøa kheùo vöøa nhanh”. Khieâm hoûi: “Kheùo c¸i gì?” Ñoaøi baûo: “Êy laø toâi noùi chuù kheùo xöû söï vôùi ngöôøi maø nhanh xöû söï vôùi lôïn”. Khieâm töùc ngheïn hoïng, suøi boït meùp. [24, tr.63] Caâu noùi cuûa Ñoaøi: “Coù chuùt ñaïm naøy laø ñuû 2000 calo ñeå laøm vieäc caû ngaøy ñaáy. Cuõng laø nhôø chuù Khieâm nhaø mình võa kheùo vöøa nhanh”, coù nghÜa töôøng minh laø khen taøi kheùo leùo laøm ¨ên cuûa Khieâm. Song ñaèng sau ñoù, caâu noùi cuûa Ñoaøi coøn coù nghóa ngaàm aån khaùc, ñoù laø nghóa haøm ngoân. Vaø nghóa thöù hai naøy môùi laø muïc ñích cuûa Ñoaøi. 8 Nhö vaäy, trong hoäi thoaïi ngoaøi nghóa töôøng minh ra coøn coù nghóa thöù hai, ñoù laø nghóa haøm ngoân. Vaäy nghóa haøm ngoân ñöôïc hieåu nhö theá naøo? 1.1.2. NghÜa hµm ng«n NghÜa haøm ngoân ñöôïc söû duïng khoâng ñoàng nhaát ôû caùc taùc giaû khaùc nhau: Taùc giaû saùch giaùo khoa tieáng vieät lôùp 12 khaúng ñònh:“Moät caâu noùi ngoaøi caùi noäi dung maø noù tröïc tieáp noùi roõ ra baèng töø ngöõ (nghóa töôøng minh) coøn thoâng baùo cho ngöôøi nghe nhieàu ñieàu khoâng thaáy trong nghóa nguyeân vaên cuûa töø ngöõ “nghóa haøm ngoân” (7, tr.93). Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân cho raèng ngoaøi nghóa hieån ngoân, caâu coøn chöùa moät thoâng tin khaùc goïi laø nghóa haøm ngoân. Nghóa haøm ngoân bao goàm tieàn giaû ñònh vaø haøm yù. Haøm yù laïi chia ra hai nhoùm: a. Haøm yù ngoân ngöõ ñoäc laäp vôùi ngöõ caûnh b. Haøm yù hoäi thoaïi ñöôïc hình thaønh trong nhieàu tình huoáng giao tieáp (9, tr.193-194). Taùc giaû Hoaøng Pheâ cuõng ñaõ trình baøy quan nieäm cuûa mình veà hieån ngoân, haøm ngoân vaø tieàn giaû ñònh. Taùc giaû trích daãn yù kieán cuûa O.Ducrot: “Haøm ngoân laø noùi moät caùi gì ®où maø khoâng vì theá nhaän traùch nhieäm laø ñaõ coù noùi, coù nghóa laø vöøa coù hieäu löïc cuûa noùi naêng, vöøa coù ñöôïc söï voâ can cuûa söï im laëng” (26, 234). YÙ kieán cuûa H.P. Grice: “Haøm yù hoäi thoaïi laø khi noùi moät ñieàu naøy thaät ra chuùng ta muoán noùi moät ñieàu khaùc. Ñoù laø haøm ngoân. Vaäy haøm ngoân laø noùi nhöõng lôøi noùi naøo ñoù coù phaàn khoâng ñaàøy ñuû, khoâng bình thöôøng maø nguyeân nhaân laø thieáu ñi hoaëc coøn thieáùu moät noäi dung naøo ñoù, chính laø caùi noäi dung naøy laø haøm ngoân maø ngöôøi nghe phaûi suy luaän maø ñoaùn ra” (27, 44). Coøn taùc giaû C.J.Phillmore thì vieát: “Trong ngöõ nghóa cuûa caâu, cuûa lôøi, coù hai caáp baäc thoâng baùo: caáp baäïc haøm ngoân hay tieàn giaû ñònh vaø caáp baäc hieån ngoân” (28, 277). Theo Hoaøng Pheâ, trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ thì caùi ñaõ bieát laø hieån ngoân vaø tieàn giaû ñònh, töùc laø nhöõng gì ñaõ noùi ra moät caùch tröïc tieáp vaø nhöõng gì coi nhö ñaõ bieát roài trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh coøn caùi chöa bieát laø haøm ngoân (20, 108). Taùc giaû Hoà Leâ thì chia ra: YÙ nghóa hieån hieäïn laø loaïi yù nghóa maø caùc phöông tieäïn duøng ñeå bieåu hieän noù ñeàu hieän roõ treân beàø maët – hình thöùc cuûa phaùt ngoân. YÙ nghóa 9 haøm aån laø yù nghóa maø caùc phöông tieän hoaëc ñieàu kieän ñeå theå hieän noù ñeàu khoâng hieän roõ leân treân beà maët – hình thöùc cuûa phaùt ngoân. Chuùng aån taøng ôû ñaâu doù, hình nhö ôû “beân döôùi” hoaëc “ñaèng sau” beà maët – hình thöùc cuûa phaùt ngoân (20, 52). OÂng chia ra caáu truùc nghóa cuûa caâu laø hieån ngoân (= tieàn giaû ñònh vaø hieån nghóa) vaø haøm ngoân (= haøm nghóa vaø haøm aån). Nhö vaäy, duø goïi baèng moät soá teân goïi khaùc nhau: yù nghóa haøm ngoân, yù nghóa haøm aån, haøm yù hoäi thoaïi… thì ña soá caùc taùc giaû ñeàu thöøa nhaâïn moät ñieàu laø trong phaùt ngoân, beân caïnh nghóa beà maët do caâu chöõ theå hieän, coøn coù moät loaïi nghóa do suy luaän môùi coù ñöôïc – ñoù chính laø nghóa haøm ngoân. Vaäy nghóa haøm ngoân laø nghóa thöïc cuûa moät phaùt ngoân coù theå suy ra treân moät caáu truùc beà maët cuï theå, gaén vôùi moät ngöõ caûnh cuï theå. Treân neàn taûng cuûa söï thoáng nhaát ñoù, chuùng toâi ñi saâu vaøo nghieân cöùu söï bieåu hieän cuûa nghóa haøm ngoân trong hoäi thoaïi truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp vaø phöông thöùc caáu taïo haøm ngoân hoäi thoaïi trong truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp. 1.2. Khoâng gian vaø thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp 1.2.1 Khoâng gian vaø thôøi gian ngheä thuaät Khoâng gian vaø thôøi gian laø hai chieàu toàn taïi baét buoäc cuûa baát cöù söï vaät naøo trong theá giôùi cuûa chuùng ta. Ngöôøi ta coù theå döïa vaøo hình thöùc khoâng gian, thôøi gian cuûa moät söï vaät ñeå xaùc ñònh chaân dung hay thuoäc tính cuûa söï vaät ñoù. Khoâng gian vaø thôøi gian trong theá giôùi khaùch quan thöôøng ñöôïc ño baèng caùc soá ño chính xaùc. Khoâng gian, thôøi gian ñöôïc con ngöôøi caûm nhaän qua caùc töông quan ñoái laäp: Khoâng gian Thôøi gian roäng – heïp nhanh- chaäm cao – thaáp lieän tuïc – caùch quaûng trong – ngoaøi hieän taïi – töông lai toái – saùng … hieän taïi – quùa khöù … Khoâng gian vaø thôøi gian trong theá giôùi khaùch quan khi ñöôïc caûm nhaän qua taâm lyù cuûa con ngöôøi thì noù ñaõ ñöôïc khuùc xaï qua taâm lyù cuûa ngöôøi caûm nhaän neân caàn coù söï tieáp caän rieâng. 10 Thôøi gian vaø khoâng gian töø theá giôùi khaùch quan khi böôùc vaøo ngheä thuaät phaûi ñi qua söï khuùc xaï cuûa taâm lyù saùng taïo cuûa nhaø vaên roài môùi trôû thaønh khoâng gian thôøi gian cuûa hình töôïng. Moät hình töôïng ngheä thuaät bao giôø cuõng toàn taïi theo moät khoâng gian, thôøi gian naøo ñoù. Do ñoù hình thöùc thôøi gian vaø khoâng gian trong taùc phaåm goùp phÇn theå hieän quan nieäm cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi vaø veà theá giôùi. Thôøi gian vaø khoâng gian nhö vaäy goïi laø thôøi gian – khoâng gian ngheä thuaät. Thôøi gian vaø khoâng gian ngheä thuaät laø nhöõng giaù trò nhaø vaên ñöa ra ñeå nhaän thöùc theá giôùi. Noù lieân quan ñeán söï ñaùnh giaù con ngöôøi vaø soá phaän con ngöôøi cuûa nhaø vaên. 1.2.2. Khoâng gian vaø thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp Hoäi thoaïi coù theå laø moät cuoäc thoaïi, ñoaïn thoaïi hay chæ caëp löôõng thoaïi giöõa hai nhaân vaät (hoaëc nhieàøu nhaân vaät). Maëc duø lôøi hoäi thoaïi cuûa nhaân vaät ñöôïc boá trí, saép xeáp theo yù ñoà chuû quan ngöôøi saùng taùc, nhöng chuùng bao giôø cuõng phaûi dieãn ra trong moät khoâng gian, moät thôøi gian nhaát ñònh (töùc dieãn ra trong moät ngöõ caûnh cuï theå, xaùc ñònh). Ngöõ caûnh toàn taïi ngoaøi caâu, khoâng toàn taïi treân hình thöùc beà maët cuûa caâu nhöng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán nghóa cuûa caâu. Ñeå khaûo saùt tìm hieåu nghóa haøm ngoân trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp moät caùch coù hieäu quaû, chuùng ta khoâng theå khoâng ñeà caäp tôùi yeáu toá ngöõ caûnh trong caùc truyeän ngaén cuûa oâng. 1.2.2.1. Khoâng gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät Theo Hoaøng Pheâ, khoâng gian laø: (1) Hình thöùc toàn taïi cô baûn cuûa vaät chaát (cuøng vôùi thôøi gian), trong ñoù caùc vaät theå coù ñoä daøi, ñoä lôùn khaùc nhau, caùi noï ôû caùch caùi kia. (2) Khoaûng khoâng gian bao truøm moïi vaät xung quanh con ngöôøi (19,511). Döïa treân khoâng gian treân ñaây, chuùng toâi ñi vaøo tìm hieåu bieåu hieän khoâng gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Khoâng gian ñeå caùc cuoäc thoaïi dieãn ra thöôøng laø khoâng gian ñeå sinh toàn gaén vôùi moãi thôøi ñaïi maø caù nhaân ñoù ñang soáng. Ñoù laø khoaûng khoâng gian roäng lôùn nhö vuøng thaønh thò, noâng thoân, vuøng bieån, röøng nuùi, vuøng ñoàng baèng… hay moät khoâng gian heïp: saân bay, nhaø haøng, lôùp hoïc, nhaø rieâng, maûnh saân, vöôøn caây, goùc beáp, chieác giöôøng caù nhaân… Nhöõng khoâng 11 gian naøy chi phoái nhaân vaät söû duïng voán töø ngöõ, caùch vaøo ñeà, caùch noùi chuyeän, noäi dung hoäi thoaïi, caùch giaûi quyeát söï vieäc. Trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp, khoâng gian roäng lôùn ñoù chính laø thôøi ñaïi maø oâng sinh soáng, oâng phaûn aùnh vaøo trong taùc phaåm cuûa mình. Coøn khoâng gian heïp, ñoù laø nhöõng ñòa ñieåm, boái caûnh cuï theå maø nhaân vaâït soáng, noùi naêng, giao tieáp. Khoâng gian heïp ôû ñaây bao goàm khoâng gian gia ñình, khoâng gian soâng nöôùc, khoâng gian röøng nuùi. a. Khoâng gian gia ñình Chieám tyû leä lôùn trong caùc truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp ñoù laø khoâng gian gia ñình laøm neàn cho ñoái thoaïi: Töôùng veà höu, Khoâng coù vua, Nhöõng baøi hoïc noâng thoân, Huyeàn thoaïi phoá phöôøng, Gioït maùu… Treân neàn khoâng gian aáy, con ngöôøi phaûi ñoái maët vôùi thöïc taïi cuoäc soáng bieát bao khoù khaên, phöùc taïp. Ñoù laø cuoäc soáng bon chen ñeå daønh giaät caùi aên, caùi maëc, laø söï tính toaùn, möu toan moät caùch laïnh luøng saéc saûo. Taát caû caùc cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät trong truyeän ngaén Khoâng coù vua ®Òu dieãn ra trong gia ñình laõo Kieàn. Vaø moãi cuoäc thoaïi cuûa cha con hoaëc anh em, baïn beø thaân thieát cuûa gia ñình laõo Kieàn ñeàu toaùt leân söï tính to¸n, bon chen, hoaëc laø söï maït saùt, haï nhuïc laãn nhau cuûa cha – con, anh – em. Ñieàu ñoù thÓ hieäïn söï baêng hoaïi xuoáng caáp cuûa ñaïo ñöùc gia ñình Vieät Nam trong thôøi ñ¹i kinh teá thò tröôøng. Chaúng haïn, ñoù laø cuoäc hoäi thoaïi cuûa gia ñình laõo Kieàn trong moät buoåi saùng sôùm (vaøo luùc moät giôø saùng) khi Khieâm thöùc daâïy ñeå chuaån bò ñi laøm: “Khieâm ñeå ñoàng hoà baùo thöùc moät giôø saùng. Khi chuoâng reo, Khieâm daäy ngay, ñaùnh raêng suùc mieäng roài daét xe ñi. Toán ra khoùa cöûa. Ñoaøi bò maát nguû caøu nhaøu: “Thaät laø giôø laøm vieäc cuûa quaân ñaïo taëc”. Ba giôø saùng, Laõo Kieàn daäy, caém beáp ®ieän ñun nöôùc pha cheø, caùi oå caém beáp ñieän laïi hôû, chöõa nhieàu laàn nhöng cöù ít hoâm laïi coù ngöôøi bò ñieän giaät ñeán thoùt, laõo Kieàn bò ñieän giaät, beøn chöûi: “Cha chuùng maøy, chuùng maøy aùm haïi oâng. Chuùng maøy mong oâng cheát, nhöng trôøi coù maét, oâng coøn soáng laâu”. Ñoaøi naèm trong giöôøng noùi voïng ra: “ÔÛ ñaâu khoâng bieát, chöù ôû nhaø naøy, thì laù vaøng coøn ôû treân caây, laù xanh ruïng xuoáng laø chuyeän thöôøng tình”. Laõo Kieàn chöûi: “Cha meï maøy, maøy aên noùi vôùi boá theá aø? Tao khoâng hieåu theá naøo maø ngöôøi ta laïi cho maøy laøm ôû Boä giaùo duïc?”. Ñoaøi cöôøi: “Hoï xeùt lyù lòch hoï thaáy nhaø mình truyeàn thoáng, ba ñôøi trong saùng nhö göông”. Laõo Kieàn laåm 12 baåm:“Chöù khoâng aø. Chuùng maøy thì tao khoâng bieát, nhöng töø tao ngöôïc leân, nhaø naøy chöa coù ai laøm gì thaát ñöùc”. Ñoaøi baûo: “Phaûi roài. Moät vieáng vaù xaêm ñaùng moät chuïc nhöng töông leân ba chuïc thì coù ñöùa ñaáy….” [24, tr.64-65] Trong Töôùng veà höu, taát caû caùc maøn ñoái thoaïi ñeàu dieãn ra trong gia ñình töôùng Thuaán. Moïi thaønh vieân trong gia ñình naøy: Cha - con, anh – em, vôï choàng, chuû – tôù... ñeàu goùp maët vaøo caùc cuoäc thoaïi. Khi ngöôøi chò daâu cheát, oâng Boång chæ xoay quanh ñoáng vaùn ñoùng quan taøi: OÂng Boång hoûi: “Vaùn maáy phaân?”. Toâi baûo: “Boán phaân”. OÂng Boång baûo: “Maát meï boä xa loâng – Ai laïi ñi ñoùng quan taøi baèng goã doåi bao giôø? Bao giôø boác moä, cho chuù boä vaùn.” [24, tr.32] Hay ñoù laø cuoäc hoäi thoaïi giöõa oâng Thuaán – Thuûy- Thuaàn ñöùng ôû giöõa daõy nhaø maø Thuûy nuoâi choù vaø gaø coâng nghieäp: “Toâi hoûi: “Coù chuyeän gì theá?” OÂng baûo: “OÂng Cô vaø coâ Laøi vaát vaû quaù. Hoï laøm khoâng heát vieäc, cha muoán giuùp hoï ñöôïc khoâng?”. Toâi baûo: “Ñeå con hoûi Thuûy”. Vôï toâi baûo: “Cha laø töôùng, veà höu cha vaãn laø töôùng. Cha laø chæ huy, cha maø laøm lính thì deã loaïn côø”. [24, tr.23] Trong Huyeàn thoaïi phoá phöôøng cuõng vaäy, cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät vôùi ñuû thöù quan heä ñeàu ñöôïc thöïc hieän trong gia ñình baø Thieàu. Chaúng haïn cuoäc thoaïi giöõa baø Thieàu vaø Haïnh khi Haïnh ñeán nhaø baø ñeå “thaû moài caâu” nhaèm ñoåi laïi caùi veù soá: - Coâ ñoäc ñaùo laém! –Haïnh thaû moài caâu – Nhöõng ngöôøi phuï nöõ ñoäc ñaùo baây giôø raát hieám! - Theá coâ ñoäc ñaùo choã naøo? – Baø Thieàu thuù vò vaø kheùp vaït aùo ra phía ñaèng tröôùc. - Coâ ñoäc ñaùo treân toaøn cô theå – Haïnh noùi vaø boãng döng ñoåi khaùc, ñoâi maét xoaùy vaøo bôø vai troøn laún cuûa ngöôøi ñaøn baø, hai beân cô haøm töï döng cöùng laïi – Troâng coâ haáp daãn nhö moät thieáu nöõ ñöông thì……” [24, tr.381] b. Khoâng gian röøng nuùi Khaùc vôùi nhöõng truyeän Töôùng veà höu, Khoâng coù vua... Khoâng gian trong Nhöõng ngöôøi thôï xeû khoâng bò boù heïp trong khoâng khí gia ñình chaät choäi, böùc boái maø caùc nhaân vaät ôû ñaây soáng giao hoøa vôùi thieân nhieân roäng 13 lôùn. Giöõa khung caûnh ñoù caùc nhaân vaät ôû ñaây ñoái thoaïi vôùi nhau cuõng töï nhieân, thoaûi maùi hôn. Ñoù laø cuoäc ñoái thoaïi cuûa anh Böôøng – nhaân vaät toâi khi maø oâng Thuyeát ñöa hoï ñeán moät nôi röøng raäm vaéng laïnh xeû goã, roài oâng ra veà, chæ coøn trô troïi laïi nhöõng keû ñi laøm thueâ. Tröôùc caùi caûnh röøng hoang vaéng aáy, anh Böôøng caûm thaáy moät noãi nhuïc, moät noãi khoå ñau vaát vaû vaø anh phaûi rít leân: “Anh Böôøng chöûi: “Tieân sö ñôøi, khoán naïn chöa! Caùc con ôi, caùc con, caùc con ñaõ bieát gì chöa? Toâi baûo: “Caùi oâng Thuyeát troâng kinh nhæ?”. Anh Böôøng hoûi: “Laøm vieäc ñi chuùng maøy! Thaèng Bieân thaèng Bieàn chuaån bò cöa! Tao vôùi thaèng Ngoïc laøm laùn. Dónh ôi, maøy ñi xung quanh ñaây xem choã naøo coù nöôùc khoâng?”. [24, tr.157 ] c. Khoâng gian soâng nöôùc Khoâng gian naøy gôïi leân trong ngöôøi ñoïc moät caùi gì ñoù troâi noåi, baáp beânh. Ñoái thoaïi cuûa caùc nhaân vaät trong boái caûnh naøy thöôøng ngaén gän ít khi daøi doøng lyù söï. Ñoù laø khoâng gian trong Chaûy ñi soâng ôi, Sang soâng. Caùc nhaân vaät ñoái thoaïi vôùi nhau ñeàu dieãn ra treân con thuyeàn troâi noåi treân doøng soâng. Ñoù laø cuoäc ñoái thoaïi cuûa laõo truøm Thònh vôùi “toâi” hay laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa “toâi” vôùi chò Thaém trong Chaûy ñi soâng ôi. Coøn trong Sang soâng thì cuoäc thoaïi cuûa caùc nhaân vaät laïi cöù lieân tieáp, noái tieáp nhau dieãn ra treân moät con ñoø sang soâng: Anh ngoài xích xa coâ gaùi: - Ñaøn bµ... quyû sø...Taát caû ñeàu chaúng ra g×... baån thæu. Coâ gaùi duoãi thaúng chaân. Veû thaát voïng cuûa coâ laøm cho thieáu phuï chuù yù. Thieáu phuï mæm cöôøi nuï, khoâng giaáu ñöôïc veû haû heâ trong maét. Nhaø thô xem xeùt chieác bình, thaùn phuïc: - Haøng nghìn naêm lòch söû... Kinh thaät! Ngaøy xöa coùù coâ coâng chuùa ñöïng nöôùc goäi ®aàu ôû bình naøy ñaáy! Teân cao gaày mæm cöôøi: - Toâi töôûng bình ñöïng röôïu? Nhaø thô gaät ñaàu: - Ñuùng roài! Theá kyû XIII, khi quaân Nguyeân Moâng sang, coù traùng só ñaõ duøng bình naøy ñöïng röôïu... theá kyû XV ngöôøi ta choân noù xuoáng ñaát. 14 - Thaät chòu thaày! – teân cao gaày thuù vò – chieác bình naøy chaéc nhieàu söï tích phaûi khoâng? [24, tr.263 ] Toùm laïi: Khoâng gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø khoâng gian sinh toàn. Ñoù laø nôi maø con ngöôøi soáng, sinh hoaït, noùi naêng, giao tieáp ngoaøi khoâng gian gia ñình, röøng nuùi vaø soâng nöôùc nhö ñaõ noùi ôû treân, khoâng gian coøn ñöôïc traûi roäng töø thaønh phoá (Huyeàn thoaïi phoá phöôøng) ñeán noâng thoân (Nhöõng baøi hoïc noâng thoân) töø mieàn nuùi röøng (Nhöõng ngoïn gioù hua taùt) ñeán mieàn bieån caû (Con gaùi thuûy thaàn) . 1.2.2.2. Thôøi gian gaén vôùi lôøi thoaïi nhaân vaät Theo Hoaøng Pheâ thì thôøi gian laø: (1) Hình thöùc cô baûn cuûa vaät chaát (cuøng vôùi khoâng gian) trong ñoù vaät chaát vaän ñoäng vaø phaùt trieån lieân tuïc, khoâng ngöøng. Thôøi gian vaø khoâng gian ñeàu laø voâ taän (2) Khoaûng thôøi gian nhaát ñònh xeùt veà maët daøi, ngaén nhanh chaäm cuûa noù. (3) Khoaûng thôøi gian trong ñoù dieãn ra söï vieäc töø ñaàu ñeán cuoái. Thôøi gian khi ñi vaøo taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät thì trôû thaønh thôøi gian ngheä thuaät vaø ñoù laø khoaûng thôøi gian trong ñoù dieãn ra söï vieäc töø ñaàu ñeán cuoái. Sau ñaây chuùng toâi ñi vaøo phaân tích bieåu hieän thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp chuû yeáu laø thôøi gian hieän taïi. Nguyeãn Huy Thieäp nhö Hoaøng Ngoïc Hieán ñaõ töøng nhaän xeùt: “Daãu laø keå truyeän coå tích Nguyeãn Huy Thieäp truôùc sau vieát veà cuoäc soáng ngaøy hoâm nay. Vaø taùc giaû ñaõ nhìn thaúng saøo söï thaät cuûa ñôøi soáng hieän taïi. Taùc giaû ñaõ khoâng ngaàn ngaïi neâu leân nhöõng beâ tha, nheách nhaùc trong cuoäc soáng keå caû nhöõng söï thaät ruøng rôïn, khuûng khieáp”. Do ñoù c¸c nhaân vaät giao tieáp suy nghó nhöõng vieäc trong hieän taïi thôøi gian cuûa baây giôø. Thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp ñöôïc cuï theå hoùa laø thôøi gian buoåi saùng, buoåi chieàu vaø buoåi toái. 15 Veà saùng laø thôøi gian con ngöôøi ñang ñaém chìm trong giaác nguû, vaø ñaây cuõng laø thôøi gian maø moïi tieáng ®oäng cuûa coân truøng cuûa hoaït ñoäng ñeàu yeân aéng, moïi hoaït ñoäng ñang ôû trong traïng thaùi “tónh laëng”. Song Nguyeãn Huy Thieäp ñaõ choïn caùi thôøi ñieåm “yeân aéng” naøy ñeå laøm neàn cho cuoäc hoäi thoaïi cuûa boá con laõo Kieàn. Thôøi ñieåm moät giôø saùng laø luùc maø Khieâm phaûi baét ñaàu moät ngaøy laøm vieäc cuûa mình. Chính söï thöùc daäy sôùm cuûa Khieâm ñaõ laøm neân söï xaùo ñoäng caùi tónh laëng cuûa khoâng gian canh khuya vaø chính ñieàu ñoù ñaõ daãn ñeán nhöõng ñoái thoaïi chì chieát ñay nghieán, mæa mai cuûa anh em boá con trong gia ñình: “Ñoaøi bò maát nguû caøu nhaøu : “Thaät laø giôø laøm vieäc cuûa quaân ñaïo taëc” [24, tr.64]. Ñoaøi vaø Khieâm laø anh em ruoät leõ ra phaûi coù söï chia seû vaø caûm thoâng trong coâng vieäc cuõng nhö trong cuoäc soáng, nhöng trong gia caûnh Khoâng coù vua, anh em ruoät laïi luoân tìm cô hoäi ñeå chì chieát, mæa mai laãn nhau. Trong ngöõ caûnh treân, caâu noùi cuûa Ñoaøi treân beà maët chæ laø lôøi chöûi buaâng quô, song nghóa thöïc maø Ñoaøi muoán noùi laø nghóa haøm ngoân- ñoù laø Ñoaøi ngaàm aån mæa mai Khieâm, Ñoaøi chöûi Khieâm laø ñaïo taëc chöù chaúng ai khaùc. Töø luùc Khieâm daäy ñi laøm ñeán ba giôø saùng laõo Kieàn daäy thì cuoäc thoaïi laïi tieáp tuïc dieãn ra: Laõo Kieàn bò ñieän giaät, beøn chöûi: “Cha chuùng maøy, chuùng maøy aùm haïi oâng. Chuùng maøy mong oâng cheát, nhöng trôøi coù maét, oâng coøn soáng laâu”. Ñoaøi naèm trong giöôøng noùi voïng ra: “ÔÛ ñaâu khoâng bieát, chöù ôû nhaø naøy, thì laù vaøng coøn ôû treân caây, laù xanh ruïng xuoáng laø chuyeän thöôøng tình”. Laõo Kieàn chöûi: “Cha meï maøy, maøy aên noùi vôùi boá theá aø? Tao khoâng hieåu theá naøo maø ngöôøi ta laïi cho maøy laøm ôû Boä giaùo duïc?”. Ñoaøi cöôøi: “Hoï xeùt lyù lòch hoï thaáy nhaø mình truyeàn thoáng, ba ñôøi trong saùng nhö göông”. Laõo Kieàn laåm baåm: “Chöù khoâng aø. Chuùng maøy thì tao khoâng bieát, nhöng töø tao ngöôïc leân, nhaø naøy chöa coù ai laøm gì thaát ñöùc”. Ñoaøi baûo: “Phaûi roài. Moät vieáng vaù xaêm ñaùng moät chuïc nhöng töông leân ba chuïc thì coù ñöùa ñaáy….” [24, tr.64-65] Trong gia ñình, ngöôøi cha laø ngöôøi maãu möïc ñeå laøm göông cho con caùi noi theo. Song laõo Kieàn trong Khoâng coù vua cuõng laø moät ngöôøi cha nhng oâng luoân tìm caùch ñeå chöûi ruûa ñay nghieán con caùi. ÔÛ cuoäc thoaïi treân, laõo Kieàn thì chöûi thaúng vaøo nhöõng ñöùa con cuûa mình. Ñaùp laïi lôøi chöûi cuûa 16 laõo laø nhöõng caâu mæa mai ngaàm aån cuûa Ñoaøi. Nhöõng caâu noùi boùng gioù xa xoâi cuûa Ñoaøi töôûng chöøng nhö nheï nhaøng nhöng ñaèng sau ñoù laïi laø nhöõng lôøi chöûi thaâm thuùy saâu xa vaøo ngay ngöôøi boá ñeû ra mình. Buoåi saùng thöùc daäy laø luùc taâm hoàn con ngöôøi ñöôïc thö thaùi nhaát. Thôøi gian aáy ñaõ laøm neàn cho cuoäc thoaïi chöùa ñaày tình nghóa cuûa nhaân vaät “toâi” vaø chò Thaém. Söï cöùu vôùt nhaân vaät toâi khoûi caùi cheát cuûa chò Thaéêm ñaõ laøm cho nhaân vaät “toâi” khoâng theå khoâng caûm ñoäng. Söï chaêm soùc chu ñaùo, dòu daøng, chaân tình cuûa chò ñaõ ñeå laïi trong loøng nhaân vaät toâi moät kyû nieäm ñeïp maø ñeán sau naøy “toâi” vaãn khoâng theå naøo queân ñöôïc. Vaø chính caùi buoåi saùng aáy “trôøi ñeïp tuyeät vôøi” hôn baát cöù buoåi saùng naøo. Buoåi chieàu laø thôøi gian thöôøng tröïc trong caùc cuoäc thoaïi cuûa Nguyeãn Huy Thieäp. Duø laø trong moái quan heä gia ñình hay xaõ hoäi thì qua lôøi thoaïi cuûa caùc nhaân vaät, ta thaáy noåi leân treân laø söï chì chieát, ñay nghieán, söï tính to¸n vaø nhöõng maùnh khoùe, truïc lôïi trong thôøi hieän ñaïi cuûa nhöõng con ngöôøi hieän ñaïi. Ñoù laø moät buoåi chieàu dieãn ra cuoäc thoaïi trong gia ñình laõo Kieàn xoay quanh vieäc Sinh maát chieác nhaãn, hay laø vieäc laõo Kieàn nhìn troäm naøng daâu taém: Ñoaøi ñang lim dim nguû, thaáy Toán giaät aùo ngoài daäy hoûi: “Caùi gì?” Toán xua tay, daét Ñoaøi xuoáng beáp, chæ laõo Kieàn ñang ñöùng kieãng chaân ôû treân gheá ñaåu. Ñoaøi cau maët taùt Toán raát ñau. Toáân ngaõ vaäp maët xuoáng caùi xoâ ñöïng nöôùc, treân coù taám gheû lau, laõo Kieàn voäi tuït xuoáng gheá, neùp ôû caùnh cöûa, laùt sau chaïy ra hoûi: “Sao ñaùnh noù?”. Ñoaøi baûo: “Noù voâ giaùo duïc thì ñaùnh”. Laõo Kieàn chöûi: “Theá maøy coù giaùo duïc aø?”. Ñoaøi nghieán raêng noùi kheõ: “Toâi cuõng voâ giaùo duïc nhöng khoâng nhìn troäm phuï nöõ côûi truoàng”. Laõo Kieàn im. [21, tr.74-75] Thôøi gian buoåi chieàu vaø khoâng gian gia ñình ñaõ laøm neàn cho cuoäc thoaïi giöõa hai cha con laõo Kieàn. Chính luùc naøy ñaây Ñoaøi ñaõ baét gaëp laõo Kieàn nhìn troäm naøng daâu taém. Vieäc laøm ñoù cuûa laõo Kieàn ñaõ daãn ñeán nhöõng xung ñoät giöõa oâng vaø con trai. Caâu noùi cuûa laõo Kieàn: “Theá maøy coù giaùo giuïc aø?” hình thöùc laø moät caâu hoûi nhöng thöïc chaát laø ñeå khaúng ñònh, lµ ®Ó chöi haønh vi Ñoaøi theo doõi laõo Kieàn. Song ñaùp laïi caâu hoûi cuûa laõo Kieàn, Ñoaøi traû lôøi vôùi ngaàm yù saâu cay hôn: “Toâi cuõng voâ giaùo giuïc nhöng khoâng nhìn troäm phuï nöõ côûi truoàng”. Ñoaøi thöøa nhaän caùi haønh vi voâ giaùo 17 duïc cuûa mình nhöng ñoàng thôøi anh giaùn tieáp chöûi cha mình. Vì caùi haønh vi cuûa anh coù voâ giaùo duïc cuõng khoâng toài teä baèng caùi haønh ñoäng: “baéc gheá ñöùng nhìn troäm naøng daâu taém” cuûa laõo Kieàn. Buoåi chieàu cuõng laø luùc dieãn ra cuoäc ñoái thoaïi ñeå tính to¸n, trao traû lôïi nhuaän cho nhau ñuùng kieåu tieàn trao chaùo muùc cuûa anh coâng nhaân noâng tröôøng teân laø Traàn Quang Haïnh vôùi anh Böôøng trong truyeän ngaén Nhöõng ngöôøi thôï xeû. Chieàu veà cuõng laø luùc sau moät ngaøy laøm vieäc meät nhoïc, con ngöôøi caàn ñöôïc nghæ ngôi. Song chính luùc naøy laïi laø luùc dieãn ra nhöõng haønh ñoäng bæ oåi, voâ nhaân ñaïo cuûa anh Böôøng. Anh ñaõ khoâng kìm neùn ñöôïc caùi thuù tính duïc voïng cuûa mình ñaõ cöôõng hieáp coâ beù môùi 17 tuoåi ñaàu. Chính haønh ñoäng bæ oåi naøy cuûa anh ñaõ daãn ñeán moät traän ñaùnh nhau quyeát lieät giöõa anh Böôøng vaø nhaân vaät “toâi”. Coù söï xung ñoät naøy laø do söï traùi ngöôïc nhau veà quan nieäm soáng vaø quan nieäm ñaïo ñöùc cuûa hai ngöôøi. Vì vaäy anh Böôøng môùi mæa mai cöôøi côït nhaân vaät toâi: Toâi nhaûy theo anh. Anh Böôøng vöøa luøi vöøa baûo Quy, gioïng buoàn haún: “Con ranh con, maëc quaàn vaøo! Coù thích xem ñaùnh nhau thì ñöùng maø nhìn - chuùng oâng ñaùnh nhau vì maøy ñaáy”. Noùi roài anh Böôøng thaûn nhieân ñöùng ngoaùy loã muõi, töïa hoà nhö vieäc chuùng toâi ñaùnh nhau laø vieâïc taát nhieân, ñieàu aáy hoaøn toaøn voâ nghóa vaø khoâng coù giaù trò gì. Thuù thöïc laø toâi boái roái. Anh Böôøng mæm cöôøi khuyeán khích: “Theá naøo? Tieán leân ñi chöù, coâng töû boät! Haõy mang chieán thaéng veà noäp döôùi chaân naøng Ñuynxineâ ôû laøng Toâboâdoâ!”. [24, tr.176-177] Chính söï khaùc nhau veà quan nieäm soáng neân giöõa khoâng gian röøng nuùi hoang vu, roäng lôùn ñoù ñaõ xaûy ra cuoäc giao tranh giöõa anh Böôøng vµ nhaân vaät “toâi”. Anh Böôøng cho r»ng viÖc anh cöôõng hieáp coâ beù 17 tuoåi (chæ ñaùng tuoåi con anh) laø moät vieäc laøm bình thöôøng, ñoù laø sinh hoaït tình duïc baûn naêng caàn coù ôû moãi ngöôøi. Vì quan nieäm nhö vaäy neân vieäc nhaân vaät “toâi” phaûn ñoái vieäc laøm ñoù cuûa anh ñaõ laøm cho anh xem thöôøng vaø mæa mai nhaân vaât “toâi”: “ Theá naøo? Tieán lªn ñi chöù, coâng töû boät! Haõy mang chieán thaéng veà noäp döôùi chaân naøng Ñuynxinª ôû laøng Toâ boâ doâ!”. Caâu noùi cuûa anh Böôøng coù haøm ngoân laø mæa mai nhaân vaät “toâi”. Anh cho raèng vieäc 18 laøm cuûa nhaân vaät “toâi” laø vieãn voâng, khoâng thöïc teá gioáng nhö Ñoâânkihoâteâ trong tieåu thuyeát cuøng teân cuûa Xeùcvaêngteùt. Buoåi toái laø luùc moïi thaønh vieân trong gia ñình coù theå xum vaày beân nhau ñeå taâm söï, trao ñoåi nhöõng vieäc ñang xaåy ra vaø caàn baøn ñeán. Ñoù laø buoåi toái dieãn ra cuoäc thoaïi giöõa töôùng Thuaán vaø con trai mình (Thuaàn): OÂng baûo: “Cha muoán noùi chuyeän vôùi con”. Toâi pha caø pheâ, cha toâi khoâng uoáng. OÂng hoûi: “Con coù ñeå yù coâng vieäc cuûa Thuûy khoâng con? Cha cöù rôøn rôïn” [24, tr. 277] Töôùng Thuaán töø chieán tröôøng trôû vÒ víi cuoäc soáng ñôøi thöôøng, oâng ñaõ bò laïc loõng ngay trong gia ñình thaân yeâu cuûa mình. Chöùng kieán caûnh kieám tieàn baát nhaân cuûa coâ con daâu oâng khoâng theå khoâng suy nghó. Vaø buoåi toái naøy ñaây, ngoài beân con trai mình ñeå taâm söï giaûi baøy: “Con coù ñeå yù coâng vieäc cuûa Thuûy khoâng con? Cha cöù rôøn rôïn”.OÂng hoûi con trai ñeå mµ gi·i baøy loøng mình. Song ñaèng sau caâu hoûi nheï nhaøng cuûa oâng laø haøm yù cheâ traùch vieäc laøm cuûa coâ con daâu ñoàng thôøi cuõng laø traùch moùc con trai mình, traùch söï thôø ô cuûa anh tröôùc nhöõng vieäc laøm baát nhaân cuûa vôï. Chính ñieàu aáy ñaõ laøm cho oâng caûm thaáy ñau xoùt vµ laïc loõng. Ñoù laø moät buoåi toái trong gia ñình laõo Kieàn, xoay quanh vieäc laõo Kieàn oám, maáy anh em phaûi hoïp baøn tính toaùn nhöõng chi tieâu bò huït trong gia ñình vaø ñoàng thôøi cuõng laáy bieåu quyeát veà vieäc “soáng” hay “cheát” cuûa boá: Caán baûo: “Laøm theá naøo? Töø khi boá oám nhaø mình tieâu nhieàu tieàn laém”. Ñoaøi baûo: “Toâi nghó boá giaø roài, moå cuõng theá, cöù ñeå cheát laø hôn”. Toán khoùc hu hu. Caán hoûi: “YÙ chuù Khaûm theá naøo?”. Khaûm baûo: “Caùc anh theá naøo thì em theá”. Caán hoûi: “Chuù Khieâm sao im theá?”. Khieâm hoûi: “Anh ñònh theá naøo?”. Caán baûo: “Toâi ñang nghó”. Ñoaøi baûo: “Maát thì giôø boû meï. Ai ñoàng yù boá cheát giô tay, toâi bieåu quyeát nheù” [24, tr.83-84] Leõ thöôøng trong gia ñình Vieät Nam khi cha meï laâm beänh naëng thì con caùi phaûi hoïp baøn ñeå tìm phöông cöùu chöõa. Song trong gia caûnh Khoâng coù vua, vaøo buoåi toái naøy ñaây, caùc con trong gia ñình laõo Kieàn cuõng hoïp baøn nhöng khoâng phaûi ñeå tìm phöông cöùu chöõa, maø hoïp ñeå tính caùi hôn vaø thieät veà vieäc soáng hay cheát cuûa boá. Trong ngöõ caûnh ñoù Ñoaøi ñöa ra yù kieán: “Maát 19 thì giôø boû meï. Ai ñoàng yù boá cheát giô tay, toâi bieåu quyeát nheù!”. YÙ kieán naøy cuûa Ñoaøi ñöa ra nhö laø moät keát luaän cho buoåi hoïp baøn cuûa anh em trong gia ñình laõo Kieàn. Töùc laø boá neân cheát ñi ñeå ñôõ gaây toán keùm vaø phieàn haø cho con caùi. Thaät laø oaùi oaêm, chua xoùt. Ban ñeâm laø luùc con ngöôøi ñang ñaém chìm trong giaác nguû, khoâng gian yeân tónh cuûa caûnh vaät cuõng ñang hoøa nhòp cuøng söï nghæ ngôi cuûa con ngöôøi. Song chính luùc naøy cuõng laø luùc maø con ngöôøi thöôøng ñoái dieän vôùi chính mình hay laø con ngöôøi coù theå tính to¸n, suy nghó ñeå tìm moät möu keá naøo ñoù coù lôïi cho cuoäc soáng cuûa mình. Luùc naøy laø luùc Haïnh (Huyeàn thoaïi phoá phöôøng) ñang tính toaùn, suy nghó ñeå tìm möu keá ñoåi laïi chieác veù soá cho baø Thieàu: Haïnh naèm traèn troïc, y coá gaéng nguû maø khoâng nguû ñöôïc Chuyeán ñi leã raèøm cuøng vôùi meï con baø Thieàu ñeå laïi moät aán töôïng khaù maïnh. “Meï kieáp…Haïnh nghó - Boïn ngöôøi naøy hoï coi ñoàng tieàn nhö raùc. Moãi kyø soùc voïng tieâu pha ñeán maáy chuïc nghìn...” Haïnh nghó ñeán soá tieàn ít oûi maø mình phaûi coá gaéng chi tieâu deø xeûn haøng ngaøy maø roái caû loøng... [24, tr.376-377] Ngoaøi thôøi gian hieän taïi – thôøi gian chuû yeáu trong truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, thì coøn coù thôøi gian hoài töôûng – laø thôøi gian maø nhaân vaät taùi hieän qua hoài öùc hay söï hoài töôûng. Coù theå ñoù laø hoài öùc veà moät kyû nieäm “vui gheâ laém” mang ñaày veû haøi höôùc cuûa chò Hieân khi keå cho Hieáu nghe veà moät buoåi ñi xem cheøo tuoàng ôû nhaø queâ: Chò Hieân ngöøng moät laùt roài boãng baät cöôøi: “Coù maáy tay thanh nieân ôû Dueä Ñoâng ñöùng sau chuùng toâi. Moät tay dí chim vaøo ñít caùi Löôïc. Caùi Löôïc baûo: “Laøm gì theá?”. Tay naøy cuõng dô, thaûn nhieân: “Laøm chuû nhiÖm hîp t¸c xaõ”. Caùi Löôïc maéng: “Thoâi ñi chöù”. Tay naøy laïi baûo: “Nhaân daân tín nhieäm thì toâi coøn laøm”. [24, tr.194-195] Coù theå laø moät hoài öùc ñaày ñaày ruøng rôïn cuûa laõo Taûo keå cho nhaân vaät “toâi” nghe veà chuyeän laõo keùo leân moät caùi ñaàu laâu ngöôøi cheát: “Toùc xoõa ruõ röôïi vöông nhöõng sôïi rong daøi nhö giun ñuõa. Caùi ñaàu ngaâm nöôùc tröông phình, moõm nhö quaû thò. Maùu beát ôû hai loã muõi nhôm nhôùp nhö nöôùc daõi ngöôøi …” [24, tr.8] 20 Toùm laïi, khoâng gian – thôøi gian hoäi thoaïi trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp ñöôïc xem xeùt, nhìn nhaän döôùi khoâng gian, thôøi gian toång theå cuûa taùc phaåm. Khoâng gian sinh toàn vaø thôøi gian hieän taïi, hieän thöïc, gaén bã kh¨ng khÝt vôùi nhau taïo neân moät chænh theå thoáng nhaát, hoaøn chænh. Khoâng gian – thôøi gian trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø khoâng gian – thôøi gian gaén vôùi cuoäc soáng hieän taïi, thöôøng nhaät, khoâng phaûi laø khoâng gian, thôøi gian caùch ñieäu, coù tính bieåu tröng. 1.3. Nhaân vaät vaø ngoân ngöõ nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp 1.3.1. Nhaân vaät Nhaân vaät vaên hoïc laø con ngöôøi cuï theå ñöôïc mieâu taû trong taùc phaåm vaên hoïc. “Nhaân vaät laø hình töôïng ngheä thuaät veà con ngöôøi, moät trong nhöõng daáu hieäu veà söï toàn taïi toaøn veïn cuûa con ngöôøi trong ngheäï thuaät ngoân töø. Beân caïnh con ngöôøi, nhaân vaät vaên hoïc coù khi coøn laø caùc con vaät, caùc loaøi caây, caùc sinh theå hoang ñöôøng ñöôïc gaùn cho nhöõng ñaëc ñieåm gioáng vôùi con ngöôøi.”[2, tr.249]. “Nhaân vaät vaên hoïc laø moät ñôn vò ngheä thuaät, noù mang tính öôùc leä, khoâng theå bò ñoàng nhaát vôùi con ngöôøi coù thaät, ngay khi taùc giaû xaây döïng nhaân vaät vôùi nhöõng neùt raát gaàn vôùi nguyeân maãu coù thaät. Nhaân vaät vaên hoïc laø söï theå hieän quan nieäm, ngheä thuaät cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi” [2, tr.250]. “Nhaân vaät vaên hoïc laø moät trong nhöõng khaùi nieäm trung taâm ñeå xem xeùt saùng taùc cuûa moät nhaø vaên, moät khuynh höôùng, tröôøng phaùi hoaëc doøng phong caùch.”[2, tr.251]. Theá giôùi nhaân vaät trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp laø moät theá giôùi sinh ñoäng, ña daïng vaø phöùc taïp. Khaûo saùt 37 truyeän ngaén trong Tuyeån taäp truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp , do Anh Truùc tuyeån choïn, NXB Phuï nöõ, naêm 2002, chuùng toâi thoáng keâ ñöôïc 240 nhaân vaät. Heä thoáng nhaân vaät naøy coù ñuû haïng ngöôøi: trí thöùc, löu manh, noâng daân, nhaø thô, trai coù, gaùi cã... Noù ñan caøi vaøo nhau taïo neân moät maïng löôùi nhaân vaät sinh ñoäng vµ ña daïng trong truyeän ngaén Nguyeãn Huy Thieäp. Chuùng toâi chia thaønh nhöõng nhoùm chính sau:
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan