Lêi c¶m ¬n
§Ó hoµn thµnh luËn v¨n nµy, t«i ®îc sù gióp ®ì nhiÖt
t×nh ®éng viªn khÝch ®éng cña c¸c thÇy c« vµ b¹n bÌ.
Nh©n dÞp nµy t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi
thÇy gi¸o híng dÉn Th¹c sü Mai V¨n Chung. §ång thêi, t«i xin
ch©n thµnh c¶m ¬n tíi c¸c thÊy gi¸o, c« gi¸o trong tæ bé
m«n Sinh lý – Sinh ho¸ thùc vËt, ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi
còng nh gãp ý kiÕn quý b¸u, gióp t«i hoµn thµnh luËn v¨n.
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn luËn v¨n, t«i cßn nhËn ®îc sù
gióp ®ì, ®éng viªn cña b¹n bÌ vµ ngêi th©n. T«i xin tr©n
träng c¶m ¬n.
Vinh, th¸ng 5 n¨m 2005
T¸c gi¶
Tr×nh ThÞ Hoa
1
môc lôc
Tr
ang
Lêi c¶m ¬n
§Æt vÊn ®Ò
Ch¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu
1.1. Vai trß sinh lý cña Nitrat – Nitrit
1.1.1.Nitrat, Nitrit vµ héi chøng trÎ xanh
1.1.2. Nitrat, Nitrit vµ ung th d¹ dµy
1.1.3. Nitrat trong níc vµ mét sè n«ng s¶n
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu Nitrat, Nitrit trªn thÕ giíi vµ ë
1
2
4
4
4
5
5
5
ViÖt Nam
1.2.1. Trªn thÕ giíi
1.2.2. ë ViÖt Nam
1.3. VÊn ®Ò rau s¹ch, rau an toµn
1.3.1. Kh¸i niÖm vÒ rau s¹ch rau an toµn
1.3.2. Thùc tr¹ng s¶n xuÊt vµ sö dông rau s¹ch ë ViÖt
5
7
8
8
9
Nam
Ch¬ng 2: §èi tîng, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn
16
cøu
2.1. §èi tîng, ®Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu
2.1.1. §èi tîng nghiªn cøu
2.1.2. §Þa ®iÓm nghiªn cøu
2.1.3. Thêi gian nghiªn cøu
2.2. Néi dung nghiªn cøu
2.3. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
2.3.1. Ph¬ng ph¸p thu mÉu
2.3.2. Ph¬ng ph¸p xö lý mÉu
2.3.3. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch
3.3.4. Ph¬ng ph¸p xö lý sè liÖu
Ch¬ng 3: KÕt qu¶ nghiªn cøu
3.1. T×nh h×nh « nhiÔm thùc phÈm ë NghÖ An
3.2. §éng th¸i biÕn ®æi NO3- vµ NO2- theo thêi gian
3.3. Hµm lîng NO3- trong mét sè lo¹i rau ®ang tiªu thô
16
16
16
16
16
16
16
17
17
18
19
19
21
2
trªn thÞ trêng thµnh phè Vinh vµ phô cËn
3.3.1. Hµm lîng NO3- trong rau trªn thÞ trêng thµnh phè
23
23
Vinh
3.3.2. Hµm lîng NO3- trong rau ë c¸c chî phô cËn thµnh phè
27
Vinh
3.4. Hµm lîng NO2- trong mét sè lo¹i rau trªn thÞ trêng
thµnh phè Vinh vµ phô cËn
3.4.1. Hµm lîng NO2- trong c¸c lo¹i rau trªn thÞ trêng thµnh
29
29
phè Vinh
3.4.2. Hµm lîng NO2- trong c¸c lo¹i rau ë c¸c chî phô cËn
thµnh phè Vinh
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
A. KÕt luËn
B. §Ò nghÞ
Tµi liÖu tham kh¶o
31
34
34
35
37
3
§Æt vÊn ®Ò
Tõ xa xa, rau ®· lµ mét lo¹i thøc phÈm kh«ng thÓ thiÕu
trong ®êi sèng cña ngêi ViÖt. Víi quan niÖm “c¬m kh«ng rau
nh ®au kh«ng thuèc”, rau trong b÷a ¨n hµng ngµy ®· ®i
vµo truyÒn thèng v¨n hãa cña mçi gia ®×nh [16]. Theo
nh÷ng nghiªn cøu khoa häc cho thÊy, rau xanh cung cÊp rÊt
nhiÒu lo¹i Vitamin mµ c¸c lo¹i thùc phÈm kh¸c kh«ng thÓ
thay thÕ ®îc. Ngoµi ra, rau xanh cßn bæ sung mét sè kho¸ng
chÊt vµ nguyªn tè thiÕt yÕu cho c¬ thÓ.
HiÖn nay, t×nh tr¹ng rau kh«ng s¹ch, tiÒm Èn nguy c¬
g©y ngé ®éc ®ang lµ mèi lo l¾ng hµng ngµy cña ngêi tiªu
dïng kh«ng thÓ bá rau khái b÷a ¨n mµ dïng rau th× gÆp cña
®éc. ChÝnh v× thÕ, s¶n xuÊt vµ tiªu thô rau s¹ch ®ang lµ
vÊn ®Ò x· héi cã t×nh cÊp thiÕt hiÖn nay.
C©y trång nãi chung, rau xanh nãi riªng, trong qu¸
tr×nh sinh trëng, ph¸t triÓn ®· lÊy tõ m«i trêng rÊt nhiÒu
lo¹i chÊt dinh dìng kh¸c nhau, trong ®ã c¸c hîp chÊt nit¬ v«
c¬ (NO3- , NO2- NH4+) lµ nh÷ng lo¹i kho¸ng chÊt kh«ng thÓ
thiÕu ®îc. Nguån nit¬ cung cÊp cho c©y lµ c¸c d¹ng muèi
hßa tan trong ®Êt, tõ x¸c ®éng thùc vËt bÞ ph©n hñy, tõ sù
cè ®Þnh nit¬ khÝ trêi cña Vi sinh vËt vµ tõ c¸c lo¹i ph©n bãn
cha nit¬ (ph©n urª, ph©n am«n…). Sau khi ®îc hÊp thô vµo
c¬ thÓ c¸c d¹ng NO3- vµ NH4+ cã sù chuyÓn hãa vµ tham gia
vµo qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt víi vai trß lµ nh÷ng nguån dinh
dìng nit¬ quan träng.
Hµm lîng c¸c muèi nitrat, nitrit trong rau qu¶ cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn søc khoÎ con ngêi. Khi cã mÆt NO3- trong
4
m¸u víi hµm lîng lín sÏ chuyÓn hãa Hemoglobin thµnh
Methaeglobin, kÕt qu¶ lµm gi¶m lîng hång cÇu, lµm gi¶m
qu¸ tr×nh vËn chuyÓn O2 trong m¸u. GÇn ®©y, ngêi ta ®·
chøng minh ®îc NO2- - s¶n phÈm chuyÓn hãa trung gian cña
qu¸ tr×nh am«n hãa NO3- NO2-
NH4+ vµ nitrat hãa:
NH4+ NO2- NO3- - lµ t¸c nh©n cho qu¸ tr×nh nitro hãa
mét sè chÊt h÷u c¬ trong c¬ thÓ ®éng vËt vµ ngêi g©y ®ét
biÕn gan, d¹ dµy dÉn ®Õn ung th. [12]
ViÖc x¸c ®Þnh ®¬n gi¶n, nhanh chãng c¸c chÊt ®éc
h¹i nãi chung NO3-, NO2- nãi riªng trong rau lµ mét vÊn ®Ò
quan träng. NhiÒu quèc gia tiªn tiÕn nh Mü, §øc, NhËt… ®·
s¶n xuÊt ra c¸c bé kÝt ®Ó kiÓm tra chÊt lîng thùc phÈm. C¸c
bé kÝt nµy ®îc phæ biÕn trong cuéc sèng gióp ngêi d©n cã
thÓ tù kiÓm tra chÊt lîng thùc phÈm ®Ó b¶o vÖ søc kháe cña
chÝnh m×nh.
ë níc ta hiÖn nay, ngêi d©n cha thÓ tù kiÓm tra rau
còng nh thùc phÈm hµng ngµy cã ®¶m b¶o an toµn vÖ sinh
thùc phÈm hay kh«ng? ViÖc ®¸nh gi¸ chÊt lîng c¸c lo¹i thùc
phÈm lµ do c¸c nhµ khoa häc, c¸c c¬ quan chøc n¨ng thùc
hiÖn vµ khuyÕn c¸o. Tuy nhiªn, c«ng viÖc nµy ®ang cßn
thùc hiÖn nhá lÎ ë tõng khu vùc, tõng ®Þa ph¬ng vµ cha thêng xuyªn, cha ®ång bé. ë NghÖ An, Lª V¨n ChiÕn (2004)
cïng c¸c ®ång nghiÖp trong ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp
Bé ®· ®¸nh gi¸ hµm lîng mét sè hîp nit¬ v« c¬ trong rau vµ
®Êt ë mét sè vïng trång rau cña NghÖ An. ViÖc ph©n tÝch
hµm lîng NO3- , NO2- còng nh ®¸nh gi¸ chÊt lîng rau xanh
trªn thÞ trêng thµnh phè Vinh cßn cha ®îc ®Ò cËp ®Õn
nhiÒu [2]. ChÝnh v× vËy, chóng t«i ®· chän vµ thùc hiÖn
5
®Ò tµi nghiªn cøu: “Hµm lîng nitrat, nitrit trong mét sè
lo¹i rau xanh trªn thÞ trêng thµnh phè Vinh vµ phô
cËn”.
Môc ®Ých cña ®Ò tµi nh»m:
- Ph©n tÝch hµm lîng nitrat, nitrit trong mét sè lo¹i rau
xanh ®îc sö dông phæ biÕn trªn thÞ trêng thµnh phè Vinh vµ
phô cËn.
- So s¸nh kÕt qu¶ thu ®îc víi c¸c Tiªu chuÈn cho phÐp
cña Quèc tÕ vÒ an toµn vÖ sinh thùc phÈm ®Ó cã ®îc
nh÷ng dÉn liÖu ®¸nh gi¸ bíc ®Çu vÒ chÊt lîng rau xanh
®ang ®îc tiªu thô trªn thÞ trêng thµnh phè Vinh vµ vïng phô
cËn.
Ch¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu
1.1. Vai trß sinh lý cña nitrat (NO3-), nitrit ( NO2-)
Nitrat lµ d¹ng muèi chøa nit¬ v« c¬ trong ®Êt ®îc c©y
trång hÊp thô chñ yÕu trong ®iÒu kiÖn hiÕu khÝ, hµm lîng
cña nã cã liªn quan chÆt chÏ ®Õn liÒu lîng ph©n ®¹m sö
dông. Sau khi ®îc hÊp thô, NO3- cã thÓ chuyÓn hãa mét
phÇn thµnh amoni (NH4+) vµ nitrit (NO2-). Hµm lîng NO36
trong c©y tïy thuéc vµo ®Æc tÝnh sinh häc cña c©y, khÝ
hËu vµ hµm lîng NO3- trong ®Êt.
Nitrat trong ®å ¨n, thøc uèng kh«ng ph¶i lµ mét vÊn
®Ò míi, c¸ch ®©y hµng tr¨m n¨m ngêi ta ®· ghi nhËn nång
®é cao cña nã trong c¸c giÕng níc ¨n ë níc Anh. Nhng ®iÒu
ph¸t hiÖn míi lµ NO3- cã liªn quan tíi søc kháe céng ®ång víi
hai lo¹i bÖnh:
- Methaemoglobinaemia: Héi chøng trÎ xanh ë trÎ s¬
sinh.
- Ung th d¹ dµy ë ngêi lín.
Thùc ra NO3- kh«ng ®éc, nhng khi nã bÞ khö
thµnh
nitrit (NO2-) trong c¬ thÓ trë nªn rÊt ®éc h¹i [9].
1.1.1. Nitrat, nitrit vµ héi chøng trÎ xanh.
Héi chøng trÎ xanh thêng x¶y ra khi trÎ díi 1 tuæi. C¸c vi
khuÈn trong d¹ dµy khö NO3- thµnh NO2- vµ khi NO2- x©m
nhËp vµo m¸u, nã ph¶n øng víi Haemoglobin chøa Fe 2+ lµ
phÇn tö lµm chøc n¨ng vËn chuyÓn «xy ®i kh¾p c¬ thÓ mét
ph©n tö «xy Haemoglobin b×nh thêng chøa Fe2+ sÏ biÕn ®æi
thµnh Methaemoglobinaemia chøa ion Fe 3+ cã rÊt Ýt n¨ng lùc
vËn chuyÓn «xy cña m¸u vµ do ®ã, g©y nªn sù t¾c nghÏn
hãa häc. TrÎ s¬ sinh thêng rÊt nh¹y bÐn víi bÖnh nµy, bëi v×
Haemoglobin cã ¸i lùc víi NO 2- m¹nh h¬n Haemoglobin th«ng
thêng ®îc xuÊt hiÖn trong kho¶nh kh¾c ë c¸c m¹ch m¸u. Vµ
do ®ã, d¹ dµy cña trÎ kh«ng ®ñ ®é axit ®Ó ng¨n chÆn c¸c vi
khuÈn biÕn ®æi NO3- thµnh NO2- lµm trÇm träng thªm bÖnh
viªm d¹ dµy vµ ®êng ruét.
ë Hung-ga-ri tõ n¨m 1976 ®Õn 1982 cã trªn 1.300 ngêi
bÞ chÕt, nguyªn nh©n lµ do nguån níc cã chøa NO3- .
7
ë Mü còng ®· xuÊt hiÖn bÖnh “Methaemoglobinaemia níc giÕng” v× 98% giÕng níc do t nh©n ®Çu t ®µo gÇn s¸t
víi c¸c nguån g©y « nhiÔm lµ ph©n ®éng vËt vµ ph©n ngêi,
lµm xuÊt hiÖn kh«ng nh÷ng NO3- mµ c¶ E.coli vµ nh÷ng vi
khuÈn kh¸c g©y bÖnh viªm d¹ dµy [9].
1.1.2. Nitrat, nitrit vµ ung th d¹ dµy.
Ung th d¹ dµy g©y suy nhîc c¬ thÓ, ®au ®ín vµ dÉn
®Õn tö vong sau mét thêi gian. BÖnh nµy còng liªn quan
®Õn hµm lîng NO3- trong ®å ¨n thøc uèng. Mèi liªn quan nµy
®îc gi¶i thÝch lµ nitrit (NO 2-) sinh ra tõ nitrat (NO 3-) ph¶n øng
víi mét lo¹i amin thø sinh xuÊt hiÖn khi ph©n hñy mì hoÆc
protein ë bªn trong d¹ dµy vµ t¹o ra hîp chÊt N- Nitroso (lµ
hîp chÊt g©y ung th) cã c«ng thøc: [9].
R1
R1
N – H + NO2- + H+
R2
N – N = 0 + H2O
R2
1.1.3. Nitrat trong níc vµ mét sè n«ng s¶n.
Tríc nh÷ng vÊn ®Ò søc kháe con ngêi vµ m«i trêng
sèng, céng ®ång Ch©u ¢u (EU) ®· nghiªn cøu vµ quy ®Þnh
nång ®é nitrat tèi ®a lµ 50mg/lÝt nghÜa lµ t¬ng ®¬ng víi
11,3mg N-NO3-/lÝt, ë Mü lµ 44mg/lÝt. Nh÷ng nghiªn cøu ®·
cho thÊy: Héi chøng trÎ xanh chØ xuÊt hiÖn khi nång ®é NO 3trong níc tõ 283 – 1200g/m3, cßn ë níc Anh th× khi nång ®é
NO3- > 100g/m3.
Trong sè l¬ng thùc, thùc phÈm, níc uèng ®îc con ngêi
sö dông hµng ngµy th× c¸c lo¹i rau lµ mét trong nh÷ng
8
nguån NO3- ®a vµo c¬ thÓ nhanh nhÊt. Hµm lîng NO3- trong
rau chÞu ¶nh hëng cña nhiÒu yÕu tè: lo¹i rau, ®iÒu kiÖn
canh t¸c nh ph©n bãn, thuèc trõ cá, tËp qu¸n ch¨m sãc…
trong ®ã ph©n bãn cã ¶nh hëng rÊt lín. Do ®ã, trång rau
kh«ng chØ chó träng ®Õn n¨ng suÊt mµ cÇn quan t©m ®Õn
hµm lîng NO3- trong rau th¬ng phÈm.
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu nitrat, nitrit trªn thÕ giíi vµ
ë ViÖt Nam.
1.2.1. Trªn thÕ giíi.
Tríc sù ¶nh hëng cña nitrat, nitrit ®èi víi søc kháe con
ngêi, Tæ chøc L¬ng thùc vµ n«ng nghiÖp thÕ giíi (FAO) vµ
tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) vµ nhiÒu quèc gia nh: Liªn bang
Nga, Anh, Mü… ®· nghiªn cøu vµ ®Ò ra ngìng an toµn vÒ
hµm lîng NO3- trong rau ®èi víi søc kháe con ngêi [9].
B¶ng 1: Ngìng hµm lîng NO3- cho phÐp trong mét
sè lo¹i rau qu¶ theo tiªu chuÈn cña FAO/WHO vµ Liªn
bang Nga.
(§¬n vÞ:mg/kg rau t¬i)
[9].
STT
Lo¹i rau
Liªn bang
FAO/WHO
Nga
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
§Ëu ¨n qu¶
B¾p c¶i
BÇu bÝ
Cµ chua
Cµ rèt
Cµ tÝm
Cñ c¶i
Da bë
150
500
400
150
400
90
150
500
400
100
250
400
1400
90
9
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Da chuét
Da hÊu
Hµnh l¸
Hµnh t©y
ít cay
ít ngät
Khoai t©y
M¨ng t©y
Ng« bao tö
Rau gia vÞ
Sóp l¬
Xu hµo
Tái
Xµ l¸ch
(-) sè liÖu cha ®Çy ®ñ.
150
60
100
80
400
200
250
150
300
400
500
500
100
1500
250
60
160
80
200
300
300
500
1500
1.2.2. ë ViÖt Nam.
TrÇn K«ng TÊu (1997), khi nghiªn cøu chÊt lîng nguån
níc ngÇm ë c¸ch ®ång lóa 2 vô cña x· Minh Khai, quËn Thanh
Xu©n – Hµ Néi, cho biÕt, hµm lîng NO3- trong níc ngÇm cã xu
híng t¨ng tõ mïa kh« sang mïa ma vµ dao ®éng tõ 111,2 –
116,9 mg/lÝt. Hµm lîng trung b×nh tõ 41,7 – 116,9 mg/lÝt.
NÕu so víi tiªu chuÈn cña Bé y tÕ quy ®Þnh th× hµm lîng
NO3- níc ngÇm ë khu vùc nghiªn cøu ®· vît qu¸ giíi h¹n cho
phÐp 8 – 11 lÇn (tiªu chuÈn cho phÐp lµ 10 mg/lÝt) [9].
Theo Lª V¨n TiÒm (1997), ®¹m trong níc ngÇm ë Thanh
Tr× ngo¹i thµnh Hµ Néi, chñ yÕu lµ d¹ng NH 4+ tÝch tô kh¸
cao. Hµm lîng ®¹t ®Õn kho¶ng 1 – 2 mg/lÝt vµ níc cÊt tõ
nguån níc nµy kh«ng thÓ dïng ®Ó ph©n tÝch ®¹m nÕu
kh«ng xö lý qua cét läc cationit ®Ó lo¹i trõ NH4+.
§ç Träng Sù, n¨m 1991 – 1993, ®· nghiªn cøu sù biÕn
®æi thµnh phÇn hãa häc cña níc ngÇm ë Hµ Néi theo c¸c mïa
trong n¨m tõ 1991 – 1993, nhËn thÊy hµm lîng cña c¸c hîp
10
chÊt chøa nit¬ nghiªn cøu ®Òu t¨ng theo thêi gian vµ mïa
kh« lín h¬n mïa ma. VÝ dô: hµm lîng NH4+ mïa ma n¨m 1991
lµ 2,9 mg/lÝt t¨ng lªn nhanh thµnh 4,9 mg/lÝt vµo mïa ma
n¨m 1992, cßn gi¸ trÞ trong mïa kh« n¨m 1992 lµ 5,13
mg/lÝt còng t¨ng lªn thµnh 6,07 mg/lÝt vµo mïa kh« n¨m
1993. HiÖn tîng nµy gÆp t¬ng tù ë c¸c chØ tiªu NO 2-, NO3,Hg vµ c¸c thµnh phÇn kh¸c. Tuy nhiªn, cha thÓ coi ®©y lµ
mét quy luËt diÔn biÕn cña thµnh phÇn hãa häc cña níc theo
thêi gian v× thêi gian theo dâi cßn qu¸ ng¾n [9].
ë c¸c vµnh ®ai rau thuéc c¸c thµnh phè lín, do ngêi s¶n
xuÊt muèn t¨ng sù hÊp dÉn cña rau ®èi víi ngêi mua nªn ®·
bãn ph©n ®¹m muén lµm t¨ng ®¸ng kÓ hµm lîng NO3- trong
rau, qu¶. Bïi Quang Xu©n, Bïi §×nh Dinh (1997), khi nghiªn
cøu vÒ ¶nh hëng cña ph©n bãn vµ bãn ph©n ®Õn n¨ng suÊt
vµ hµm lîng NO3- trong rau, qu¶ ®· kÕt luËn:
- Bãn t¨ng liÒu lîng ®¹m kh«ng chØ t¨ng n¨ng suÊt mµ
cßn lµm t¨ng hµm lîng NO3- trong rau. Hµm lîng NO3- trong
rau ë møc ®é « nhiÔm do bãn ph©n ®¹m qu¸ ngìng thÝch
hîp (200kg N/ha) vµ bãn kh«ng ®óng c¸ch.
- Trong c¸c lo¹i rau th× rau ¨n l¸ cã hµm lîng NO3- cao
h¬n c¶. §èi víi cµ chua lµ lo¹i rau ¨n qu¶, h¬n n÷a mïa thu
ho¹ch khi qu¶ giµ, chÝn hµm lîng NO3- trong qu¶ rÊt thÊp.
Rau ¨n qu¶ nh sóp l¬, ¨n cñ nh hµnh t©y, cñ ®îc thu ho¹ch
khi l¸ giµ, hÐo; hµm lîng NO3- trong rau th¬ng phÈm thÊp
h¬n rau ¨n l¸ [9].
N¨m 1996, Chi côc B¶o vÖ thùc vËt Hµ Néi ®· ®¸nh gi¸
hµm lîng NO3- trong mét sè rau trªn thÞ trêng, thÊy ë nhiÒu
11
lo¹i rau hµm lîng NO3- ®· vît qu¸ ngìng cho phÐp: b¾p c¶i lµ
1450 - 1680 mg/kg, hµnh t©y lµ 2000 mg/kg [4].
N¨m 1997, theo ®¸nh gi¸ cña Chi côc B¶o vÖ thùc vËt
NghÖ An, 06 mÉu trång rau trªn ruéng cña n«ng d©n vµ
trong ch¬ng tr×nh rau an toµn ®îc ph©n tÝch th× ph¸t hiÖn
thÊy NO3- trong rau c¶i trång trªn ruéng cña ngêi d©n ®· vît
qu¸ ngìng cho phÐp.
ë NghÖ An, Lª V¨n ChiÕn (2002, 2004) vµ c¸c céng sù
®· nghiªn cøu vÒ hµm lîng c¸c hîp chÊt nit¬ v« c¬ trong rau
vµ ®Êt ë mét sè ®Þa ph¬ng trång rau ë NghÖ An. KÕt qu¶
cho thÊy, cã sù t¬ng quan vÒ biÕn thiªn gi÷a d¹ng NO 3-,
NO2- vµ NH4+ trong rau vµ ®Êt trång theo thêi gian [2].
Nh vËy, hµm lîng NO3-, NO2- trong c¸c lo¹i rau vµ níc ®·
®îc quan t©m ®¸ng kÓ. Ngoµi mét sè chØ tiªu: kim lo¹i
nÆng, d lîng thuèc trõ s©u, vi sinh vËt th× NO 3-, NO2- lµ mét
trong nh÷ng chØ tiªu quan träng ®îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸
chÊt lîng rau nãi riªng vµ thùc phÈm nãi chung.
1.3. VÊn ®Ò rau s¹ch, rau an toµn.
1.3.1. Kh¸i niÖm vÒ rau s¹ch/rau an toµn.
Theo tµi liÖu “Do you know abou fresh vegetable” trong
website http://www.huantong.com [34], rau s¹ch (fresh
vegetable/unpolluted vegetable) lµ rau kh«ng chøa nh÷ng
chÊt ®éc h¹i nh : thuèc trõ s©u, nitrat, nitrit, kim lo¹i nÆng
vµ vi sinh vËt g©y bÖnh hoÆc cã nh÷ng chÊt nµy nhng hµm
lîng cha vît qu¸ giíi h¹n cho phÐp.
VÝ dô: §èi víi rau b¾p c¶i, giíi h¹n cho phÐp vÒ hµm lîng NO3- cña FAO/WHO lµ 500 mg/kg, ngìng d lîng cña thuèc
b¶o vÖ thùc vËt Fenvalerate lµ 2 mg/kg, cña Methylparathion
12
lµ 0,2 mg/kg, víi Padan lµ 0,2 mg/kg, Cypermethrin lµ 0,5
mg/kg; d lîng cho phÐp cña FAO/WHO ®èi víi Methylparathion
lµ 0,2 mg/kg; Methamidophos lµ 0,2 mg/kg cña Cypermethrin
lµ 0,5 mg/kg [9]. NÕu hµm lîng NO3-, vµ c¸c ho¸ chÊt b¶o vÖ
thùc vËt trong rau, qu¶ kh«ng vît qu¸ ngìng cho phÐp th× rau,
qu¶ ®îc coi lµ s¹ch, an toµn ®èi víi nh÷ng hîp chÊt, ho¸ chÊt
trªn.
Mçi quèc gia, tuú theo ®Æc ®iÓm thÓ träng, sinh lý,
søc khoÎ con ngêi ®· ®Ò ra nh÷ng tiªu chuÈn vÒ an toµn
thùc phÈm cho riªng m×nh. VÝ dô: Liªn bang Nga ®· ®Ò ra
tiªu chuÈn cho phÐp vÒ hµm lîng NO
-
3
ë c¸c lo¹i rau qu¶ nh:
ë ®Ëu ¨n qu¶: 150 mg/kg; b¾p c¶i: 500 mg/kg; cµ chua:
150 mg/kg; da chuét 150 mg/kg; hµnh l¸: 100 mg/kg.
Nh÷ng tiªu chuÈn ®ã cã thÓ gièng hoÆc kh¸c so víi tiªu
chuÈn cña FAO/WHO vÝ dô nh : ë ®Ëu ¨n qu¶ Tiªu chuÈn
cña Liªn bang Nga vµ FAO/WHO còng lµ: 150 mg/kg; nhng ë
cµ chua, Tiªu chuÈn cho phÐp cña Liªn bang Nga lµ 150
mg/kg trong khi FAO/WHO quy ®Þnh lµ 100 mg/kg; da chuét
150 mg/kg cña Liªn bang Nga; cßn FAO/WHO lµ 250 mg/kg;
hµnh l¸ 100 mg/kg cña Liªn bang Nga, cßn cña FAO/WHO lµ
160 mg/kg…
1.3.2. Thùc tr¹ng s¶n xuÊt vµ sö dông rau s¹ch ë ViÖt
Nam.
a. Thùc tr¹ng s¶n xuÊt rau s¹ch.
Rau xanh lµ thùc phÈm kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña con
ngêi, lµ nguån cung cÊp nhiÒu lo¹i vitamin mµ thùc phÈm
kh¸c kh«ng thÓ thay thÕ ®îc (TrÇn Kh¾c Thi, 1995) [20].
HiÖn nay, s¶n xuÊt vµ tiªu dïng rau s¹ch ®ang lµ vÊn ®Ò cã
13
tÝnh cÊp thiÕt v× sù ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi, m«i trêng vµ
søc khoÎ con ngêi.
ë Hµ Néi, n¨m 1996 míi cã trªn 400 ha trång rau s¹ch
th× n¨m 2000 lµ 2200 ha, s¶n lîng tõ 4800 t¨ng lªn 37.575
tÊn [24]. §Õn nay, Hµ Néi ®· triÓn khai s¶n xuÊt rau an toµn
ë mét sè n¬i nh: x· V©n Néi thuéc huyÖn §«ng Anh, x· Nam
Hång thuéc huyÖn Tõ Liªm c¸c x· V¨n §øc, LÖ Chi, §«ng Dù
thuéc huyÖn Gia L©m [22]. Gia L©m lµ vïng trång rau ë
®ång b»ng s«ng Hång ®ñ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt rau s¹ch. S¶n
lîng kho¶ng 7.000 tÊn/n¨m chñ yÕu lµ rau ¨n qu¶ vµ rau ¨n
l¸. S¶n lîng rau ë c¸c huyÖn ngo¹i thµnh Hµ Néi ®¹t trªn
13.000 tÊn/n¨m, víi nhiÒu chñng lo¹i kh¸c nhau. Quy tr×nh
s¶n xuÊt s¹ch cho c¸c lo¹i rau chÝnh ®· ®îc c¬ quan chuyªn
m«n cã thÈm quyÒn ban hµnh, cã ®é tin cËy ch¾c ch¾n vÒ
mÆt khoa häc vµ ph¸p lý. [22]
T¹i NghÖ An, n¨m 2001, x· Quúnh L¬ng huyÖn Quúnh
Lu thùc hiÖn chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp theo
híng s¶n xuÊt rau an toµn cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, phï hîp víi
lo¹i ®Êt ven biÓn, x· ®· t¹o ®îc nh÷ng c¸nh ®ång rau s¹ch
trªn c¸t. HiÖn nay, Quúnh L¬ng ®· s¶n xuÊt ®îc 20 - 25 tÊn
rau/ngµy (B¸o N«ng nghiÖp ViÖt Nam, ngµy 8/9/2003) [14].
ë Quúnh L¬ng, ®i ®Çu trong viÖc trång rau s¹ch lµ anh
Phan Duy §Ò bé ®éi phôc viªn, anh ®· c¶i t¹o 2 sµo ®Êt ®Ó
trång rau mµu víi c¸c lo¹i rau: B¾p c¶i NhËt, c¶ ngät, cµ
chua nhê ¸p dông ®óng quy tr×nh c«ng nghÖ, c¸c gièng rau
cña anh cã chÊt lîng tèt ®¶m b¶o c¸c th«ng sè an toµn víi
s¶n lîng lín. [13]
14
ë §µ N½ng, n¨m 2005 dù ¸n ®Çu t 28,5 tû ®ång x©y
dùng vïng chuyªn canh s¶n xuÊt rau s¹ch, rau an toµn võa
®îc Uû ban nh©n d©n thµnh phè §µ N½ng phª duyÖt, x·
Hoµ TiÕn, Hoµ Phong (huyÖn Hoµ Vang vµ phêng B¾c Mü
®îc chän lµm n¬i thÝ ®iÓm. [34]
ë B×nh §Þnh, mét sè ®Þa ph¬ng nh T©y Phíc vµ thµnh
phè Quy Nh¬n ®· tæ chøc s¶n xuÊt rau an toµn víi nh÷ng
quy tr×nh ®îc híng dÉn cô thÓ chi tiÕt. N¨m 2003, Së Khoa
häc vµ C«ng nghÖ tØnh ®· ®Çu t gÇn 250 triÖu ®ång ®Ó
phßng N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n thµnh phè Quy
Nh¬n tæ chøc triÓn khai m« h×nh s¶n xuÊt rau s¹ch, rau an
toµn t¹i hîp t¸c x· N«ng nghiÖp Nh¬n Phó 2 víi diÖn tÝch 1
ha. Nh÷ng hé n«ng d©n tham gia m« h×nh ®· s¶n xuÊt ®îc
57.195 kg rau cñ nh: c¶i xanh, c¶i tr¾ng, xµ l¸ch, ngß, da
leo, khæ qua (míp ®¾ng), ®Ëu t©y c¸c lo¹i. Hîp t¸c x· n«ng
nghiÖp Nh¬n Phó 2 ®· tæ chøc triÓn khai ®¹i trµ viÖc trång
rau víi tæng diÖn tÝch 25 ha. Hîp t¸c x· n«ng nghiÖp Nh¬n
Phó 1 còng ®· triÓn khi s¶n xuÊt rau s¹ch víi c¸c lo¹i rau m¸,
rau muèng, ram r¨m vµ nhiÒu lo¹i rau kh¸c. [17]
Bµ RÞa – Vòng Tµu hiÖn cã 51 hé s¶n xuÊt rau an toµn.
ë B×nh D¬ng cã 105 hé s¶n xuÊt víi 42 ha rau s¹ch.
ë Gia Lai, dù ¸n “rau an toµn” do Chi côc B¶o vÖ thùc
vËt tØnh trong hai n¨m (2003 – 2004) ®· thu hót h¬n 80 hé
n«ng d©n thuéc thµnh phè Pleiku vµ huyÖn An Khª tham gia.
[18]
ë L©m §ång, nhiÒu n«ng hé ngêi d©n téc thiÓu sè ®·
trång rau s¹ch, rau an toµn trong nhµ líi ®Ó cung cÊp cho
c¸c siªu thÞ, c¸c nhµ hµng, doanh thu ®¹t tíi 500 triÖu
15
®ång/ha/n¨m. Hä trång rau kh«ng ph¶i sö dông thuèc trõ
s©u, chñ yÕu bãn ph©n chuång, ph©n vi sinh, h¹n chÕ tèi
®a ph©n ho¸ häc, níc tíi lµ níc giÕng s¹ch khoan s©u tíi 50 60 m. Sau mét thêi gian canh t¸c nhÊt ®Þnh hä ®a mÉu ®Êt
®Õn ViÖn nghiªn cøu ®Ó ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ l¹i chÊt lîng
®Êt [32]. Hä cßn sö dông ong kÝ sinh ®Ó diÖt s©u bä h¹i
rau trong s¶n xuÊt rau s¹ch [35]. Cã nhiÒu hé, c¶ gia ®×nh
tham gia lµm rau s¹ch h×nh thµnh nh÷ng tæ hîp s¶n xuÊt víi
diÖn tÝch trång ®Õn c¶ chôc hÐc ta. N¬i tiªu thô rau chñ
yÕu lµ thµnh phè Hå ChÝ Minh. HiÖn nay, L©m §ång cã 300
ha ®Êt s¶n xuÊt rau s¹ch, cã 10 hé ®îc cÊp giÊy chøng nhËn
s¶n xuÊt rau an toµn [36]. ë §µ L¹t ®· cã mét quy tr×nh s¶n
xuÊt rau s¹ch ®Çu tiªn ®îc Héi ®ång khoa häc C«ng nghÖ
nghiÖm thu vµ lµ quy tr×nh s¶n xuÊt rau s¹ch ®Çu tiªn ë
ViÖt Nam ®îc tæ chøc L¬ng thùc vµ N«ng nghiÖp Liªn Hîp
Quèc (FAO) c«ng nhËn. [23]
ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh, hiÖn cã 1.636 ha diÖn tÝch
®Êt trång rau s¹ch. Dù kiÕn cuèi n¨m 2005, diÖn tÝch trång
rau cña thµnh phè lµ 8.300 ha [15]. C¸c c¬ së s¶n xuÊt rau
s¹ch, rau an toµn t¹i thµnh phå Hå ChÝ Minh nh: Êp §×nh,
BÕn §ß, C©y §a (x· T©n Phó Trung – huyÖn Cñ Chi); ng· Ba
Gißng – D©n Th¾ng (x· T©n Thíi Thîng); xãm §ång Cñ Chi
(x· T©n Thíi Trung); x· T©n Thíi Nh× thuéc huyÖn Hãc M«n.
[6]
ë VÜnh Long, bµ con x· viªn Hîp t¸c x· Phíc HËu huyÖn
Long Hå ®· s¶n xuÊt vµ cung øng ra thÞ trêng rau c¸c lo¹i
mçi ngµy. Theo Ban Chñ nhiÖm hîp t¸c x· nµy, rau c¶i ®îc
s¶n xuÊt theo tiªu chuÈn s¶n xuÊt rau an toµn. X· Phíc HËu
16
hiÖn s¶n xuÊt gÇn 50 ha rau mµu chuyªn canh theo ph¬ng
ph¸p s¶n xuÊt rau s¹ch, rau an toµn. [8]
b. T×nh h×nh sö dông rau s¹ch, rau an toµn ë níc ta hiÖn
nay.
Theo B¸o Lao ®éng ®iÖn tö [32], t©m lý sî ngé ®éc
thùc phÈm khiÕn ngêi d©n ®· trë thµnh kh¸ch hµng thêng
xuyªn cña thÞ trêng rau s¹ch. Tuy nhiªn, sè lîng rau s¹ch chñ
yÕu ®îc tiªu thô gi¸n tiÕp cho ngêi d©n th«ng qua c¸c siªu
thÞ, nhµ hµng cã rÊt Ýt ngêi mau rau s¹ch trùc tiÕp tõ c¸c tæ
hîp s¶n xuÊt. Theo t¸c gi¶ Ph¬ng Thanh [19], phiªn chî rau
an toµn ®Çu tiªn t¹i Hµ Néi ®îc tæ chøc, ®Õn víi phiªn chî lµ
nh©n d©n kh¾p vïng ngo¹i thµnh Hµ Néi, Hµ T©y, Hµ B¾c,
Gia L©m, §«ng Anh, Tõ Liªm, Thanh Tr×, Sãc S¬n… MÆt
hµng chñ yÕu lµ c¸c lo¹i rau vµ qu¶ s¹ch. Hîp t¸c x· §«ng Dù
(Gia L©m) mang ®Õn c¸c lo¹i rau gia vÞ, khÕ ngät, æi; x·
LÖ Chi víi khoai t©y ®iam¨ng, cµ chua gi¶i kh¸t; hîp t¸c x·
B¾c Hång (§«ng Anh) víi xµ l¸ch tÝm, mïi xo¾n, cñ rÒn, có
Lisa, hóng Minri ...[19]
Theo b¸o Nh©n d©n (sè ra ngµy19/4/2003), rau s¹ch
lóc ®Çu chØ xuÊt hiÖn ë c¸c siªu thÞ nhµ hµng b©y giê trªn
®Þa bµn Hµ Néi cã hµng tr¨m quÇy b¸n rau ®Ò biÓn “Rau
s¹ch” víi 200 ®iÓm. C¸c vïng trång rau s¹ch ë Hµ Néi víi
tæng diÖn tÝch lµ 776 ha ®· cung cÊp rau ®¸p øng 30% nhu
cÇu sau s¹ch cña thµnh phè. S¶n xuÊt rau s¹ch ®ang cßn lµ
Ýt do chi phÝ s¶n xuÊt cßn kh¸ cao gi¸ ®¾t h¬n 20 - 30%
so víi rau b×nh thêng nªn ngêi mua còng cã h¹n. S¸ng ngµy
17
9/8/2004, t¹i Hµ Néi, Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng
th«n vµ Chi côc B¶o vÖ thùc vËt Hµ Néi ®· triÓn khai c«ng
t¸c cÊp giÊy chøng nhËn ®ñ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt vµ x©y
dùng m« h×nh thÝ ®iÓm qu¶n lý s¶n xuÊt, ®¨ng kÝ th¬ng
hiÖu cã m· v¹ch cho s¶n phÈm rau ¨n. Bíc ®Çu ®· cã 6 vïng
s¶n xuÊt ®ñ ®iÒu kiÖn vµ thùc hiÖn tèt quy tr×nh s¶n xuÊt
rau an toµn ®îc cÊp giÊy chøng nhËn. Trong ®ã rau qu¶ cña
vïng s¶n xuÊt thuéc ®Þa bµn x· V©n Néi (§«ng Anh) ®îc
g¾n th¬ng hiÖu B¶o Hµ - th¬ng hiÖu ®· ®îc Chi côc b¶o vÖ
thùc vËt Hµ Néi phèi hîp víi c«ng ty cæ phÇn c«ng nghÖ n«ng
l©m ViÖt Nam ®¨ng ký t¹i Côc së h÷u trÝ tuÖ. [7]
ë thÞ Th¸i B×nh, c«ng ty cæ phÇn s¶n xuÊt rau s¹ch,
rau an toµn V¹n Xu©n trong dÞp tÕt Gi¸p Th©n võa qua ®·
chuÈn bÞ ®îc trªn 500 tói hµng rau an toµn, mçi tói cã träng
lîng 10kg bao gåm: B¾p c¶i xanh, c¶i tÝm, sóp l¬, cµ chua,
cµ rèt, xµ l¸ch tÝm, hµnh t©y, cÇn, tái t©y… mçi tói cã trÞ
gi¸ 50.000 ®ång. §iÒu ®¸ng quan t©m lµ rau s¹ch b¸n ra
víi gi¸ ®¾t gÊp 2,5 lÇn so víi rau b×nh thêng nhng vÉn ®îc
ngêi tiªu dïng chÊp nhËn. Tríc ®ã, c«ng ty V¹n Xu©n ®· x©y
dùng ®îc dù ¸n s¶n xuÊt rau an toµn vµ ®îc c¸c c¬ quan
chøc n¨ng xem xÐt chÊp thuËn. Môc tiªu cña dù ¸n lµ x©y
dùng m« h×nh s¶n xuÊt rau an toµn vµ tæ chøc dÞch vô
cung øng cho nh©n d©n Th¸i B×nh, më réng vïng s¶n xuÊt
rau an toµn ë c¸c x· ven ®« thÞ do ®Þa ph¬ng tù s¶n xuÊt,
tõng bíc ®a trång rau an toµn thµnh mét nghÒ s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp, ®¸p øng mét phÇn nhu cÇu rau cao cÊp cho
thÞ trêng Hµ Néi vµ xuÊt khÈu. [33]
18
ë B×nh §Þnh, hiÖn nay, rau s¹ch, rau an toµn ®· ®îc
bÇy b¸n ë cöa hµng rau s¹ch, rau an toµn t¹i chî Lín thµnh
phè Quy Nh¬n vµ siªu thÞ Coot Mart Quy Nh¬n. Tuy nhiªn, lîng rau s¹ch rau an toµn cßn kh¸ khiªm tèn, cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu cña c¸c bÕp ¨n tËp thÓ. V× vËy, Coot Mart Quy
Nh¬n vµ c¸c cöa hµng rau s¹ch thµnh phè Quy Nh¬n ®· hîp
®ång mua thªm rau qu¶ cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt rau s¹ch ë
thµnh phè §µ L¹t (L©m §ång). Toµn bé c¸c lo¹i rau qu¶ t¬i ë
§µ L¹t mµ Coot Mart Quy Nh¬n vµ cöa hµng rau s¹ch thµnh
phè Quy Nh¬n mua ®Òu ®· qua kiÓm nghiÖm vµ ®îc cÊp
giÊy chøng nhËn ®¹t yªu cÇu vÒ rau an toµn. [17]
ë Gia Lai, mÆc dï qua 2 n¨m thùc hiÖn song c¶ huyÖn
An Khª vµ thµnh phè Pleiku míi chØ më ®îc 7 quÇy b¸n rau
an toµn nhng s¶n phÈm tiªu thô chËm do gi¸ b¸n qu¸ cao.
Ban Qu¶n lý dù ¸n ®· ®Õn tÊt c¶ kh¸ch s¹n, nhµ hµng, bÕp
¨n tËp thÓ t¹i Pleiku tuyªn truyÒn vËn ®éng sö dông rau an
toµn nhng vÉn cha nhËn ®îc sù quan t©m ®¸ng kÓ. [35]
ë §µ L¹t, NguyÔn B¸ Hïng ë c«ng ty Golden Garden vµ
®îc mÖnh danh lµ “TiÕn sÜ rau s¹ch”. HiÖn nay, «ng ®· s¶n
xuÊt kho¶ng 80 chñng lo¹i rau cung cÊp ®Òu ®Æn cho c¸c
nhµ hµng lín ë Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh, §µ N¨ng, Nha
Trang, §µ L¹t, Phan ThiÕt vµ bíc ®Çu xuÊt khÈu qua §an
M¹ch. Tæ chøc rau qu¶ Eurepgap (céng ®ång c¸c níc Ch©u
¢u) ®ang lµm thñ tôc c«ng nhËn rau h÷u c¬ sinh häc cña
tiÕn sÜ NguyÔn B¸ Hïng ®¹t tiªu chuÈn “EU” vµ cã thÓ gia
nhËp thÞ trêng Ch©u ¢u. [23]
ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, lîng rau c¸c tæ hîp b¸n trùc
tiÕp cho ngêi d©n trung b×nh lµ 20 - 30kg/ngµy cho mçi cöa
19
hµng. Trong khi b¸n cho c¸c nhµ hµng, siªu thÞ, trêng häc lµ
300 - 400kg/ngµy. HiÖn nay, nhu cÇu tiªu thô rau s¹ch, rau
an toµn ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ®ang t¨ng m¹nh. Tæ hîp
s¶n xuÊt rau an toµn Êp §×nh huyÖn Cñ Chi tiªu thô kho¶ng
1 - 1,2 tÊn/ngµy t¨ng 500-700kg so víi tríc. Së N«ng nghiÖp
vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n thµnh phè cho biÕt, c¸c lo¹i rau an
toµn nh: c¶i ngät, c¶i bÑ xanh, xµ l¸ch, mång t¬i ®îc ngêi
tiªu dïng a chuéng. DiÖn tÝch s¶n xuÊt rau s¹ch, rau an toµn
t¹i nhµ líi thö nghiÖm Êp T©n Th¾ng, huyÖn Hãc M«n còng
sÏ t¨ng lªn 1000m2 ®¶m b¶o ®¸p øng nhu cÇu thÞ trêng.
HiÖn nay, lîi dông t×nh h×nh rau s¹ch vÉn cßn ®ang
khan hiÕm trªn thÞ trêng, nhiÒu hé n«ng d©n ®· b¸n rÎ l¬ng t©m cña m×nh, ®a ra tiªu thô rau cha ®¶m b¶o chÊt lîng s¹ch. Theo B¸o Phô n÷ ViÖt Nam, Tin nhanh ViÖt Nam
[26,30], mét sè lo¹i rau tríc ®ã ®îc coi lµ s¹ch hiÖn kh«ng
cßn an toµn n÷a. KÕt qu¶ c«ng bè cña Bé N«ng nghiÖp vµ
Ph¸t triÓn n«ng th«n [30] cho thÊy, 4 trong 6 mÉu rau ph©n
tÝch cã d lîng thuèc cÊm: gÇn 60% mÉu rau chøa kim lo¹i
nÆng, nhiÒu lo¹i thuèc trõ s©u ®îc khuyÕn c¸o kh«ng sö
dông: Monitos 50EC, 60SC, Filitox 70SC… ®îc ph¸t hiÖn cã
tån d trong rau qu¶ v¬i d lîng cao. ThËm chÝ ë mét sè vïng
thuéc huyÖn Gia L©m, bµ con sö dông c¶ thuèc ngoµi danh
môc ®· bÞ cÊm sö dông nh 558 cña Trung Quèc. Ngay trong
c¸c nhµ líi c¸ch ly cña x· V©n Néi, mÆc dï c¸c hé cã diÖn
tÝch trång rau s¹ch ®· ®îc phæ biÕn quy ®Þnh cô thÓ vÒ
viÖc ch¨m sãc vµ sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt nhng c¸c
mÉu rau c¶i, xµ l¸ch qua xÐt nghiÖm ®Òu thÊy cã chøa chÊt
®éc h¹i [22]. NhiÒu hé n«ng d©n ®· ®a vµo thÞ trêng
20
- Xem thêm -