Tài liệu Góp phần tìm hiểu một số lễ hội cổ truyền của người việt ở nghệ an

Môc lôc Trang Më ®Çu 1 Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi viÖt 1.1. LÔ héi lµ g× ?………………………………………………………………4 1.2. Nguån gèc cña lÔ héi……………………………………………………..6 1.3. C¬ cÊu tæ chøc lÔ héi……………………………………………………….9 1.4. Ph©n lo¹i lÔ héi…………………………………………………………….15 1.5. ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cña lÔ héi trong cuéc sèng tinh thÇn cña ngêi ViÖt……21 Ch¬ng 2: Mét sè lÔ héi cña ngêi ViÖt ë NghÖ An 2.1. §Æc ®iÓm m«i trêng tù nhiªn, x· héi, lÞch sö NghÖ An…………………..24 2.2. Mét sè lÔ héi tiªu biÓu ë NghÖ An…………. ……………………………..28 2.2.1. LÔ héi §Òn Cên………………………………………………………….29 2.2.2. LÔ héi §Òn Qu¶………………………………………………………….34 2.2.3. LÔ héi §Òn B¹ch M·……………………………………………………..42 2.2.4. LÔ héi §Òn Cu«ng………………………………………………………..48 1 2.2.5. LÔ héi Vua Mai………………..…………………………………………54 Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm, ý nghÜa lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. 3.1. NhËn xÐt vÒ lÔ héi cæ truyÒn ë NghÖ An ………………………………….63 3.2. ý nghÜa cña lÔ héi trong ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi NghÖ An.…………77 3.3. Mét sè ý kiÕn ®Ò xuÊt. …………………………………………………….79 KÕt luËn 82 Tµi liÖu tham kh¶o. 85 Phô lôc Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. 2 Ngay tõ xa xa, lÔ héi d©n d· lµ mét sinh ho¹t phæ biÕn trong c¸c céng ®ång d©n c trªn ®Êt níc ta, ë NghÖ An còng vËy. Tõ l©u lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An ®· trë thµnh mét ®Ò tµi nghiªn cøu hÊp dÉn, thu hót ®îc sù quan t©m cña nhiÒu nhµ khoa häc. Tuy nhiªn, mçi nhµ khoa häc, xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých cô thÓ chØ tËp trung vµo mét khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh nµo ®ã, do vËy hÇu nh cha cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng, toµn diÖn vÊn ®Ò lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. V× vËy chóng t«i chän ®Ò tµi nµy víi môc ®Ých lµ ®Ó gãp phÇn b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp mµ «ng cha ta ®· dµy c«ng x©y dùng vµ g×n gi÷ ®Ó lu truyÒn cho con ch¸u h«m nay . Lµ mét sinh viªn khoa LÞch sö, chuyªn ngµnh lÞch sö v¨n ho¸, chóng t«i t×m hiÓu ®Ò tµi nµy víi môc ®Ých ®i s©u vµo mét vÊn ®Ò v¨n ho¸ cô thÓ vµ bíc ®Çu mong muèn ®îc tËp nghiªn cøu khoa häc trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu cña m×nh. 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu. Liªn quan tíi ®Ò tµi nµy ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu nhng chØ míi tËp trung ë tõng lÔ héi cô thÓ hoÆc tËp hîp c¸c lÔ héi theo kiÓu liÖt kª. Ch¼ng h¹n nh: “ §Òn Cên víi LÞch sö v¨n ho¸ trong t©m thøc d©n gian”; “§Òn Qu¶ S¬n - Sù tÝch - §Òn miÕu - LÔ héi” ; 3 “Th©n thÕ vµ sù nghiÖp th¸i s C¬ng Quèc C«ng NguyÔn XÝ “ hay “LÔ héi NghÖ An” còng chØ lµ mét tµi liÖu thèng kª lÔ héi chø cha nghiªn cøu chuyªn s©u vµ cã hÖ thèng theo tõng lo¹i lÔ héi. Cho ®Õn nay vÉn cha cã t¸c phÈm nghiªn cøu nµo kh¸i qu¸t ®îc nh÷ng nÐt riªng biÖt cña lÔ héi cæ truyÒn ë NghÖ An mét c¸ch chung nhÊt, trän vÑn nhÊt. Chóng t«i kh«ng cã tham väng thùc hiÖn ®îc yªu cÇu to lín ®ã, song nh÷ng suy nghÜ, nh÷ng kiÕn gi¶i trong kho¸ luËn nµy hy väng gãp thªm phÇn nµo trong viÖc nghiªn cøu lÔ héi cæ truyÒn cña nguêi ViÖt ë NghÖ An. 3. Nguån t liÖu. §Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i sö dông c¸c nguån tµi liÖu chñ yÕu sau ®©y: - Nguån t liÖu thµnh v¨n: C¸c t¸c phÈm nghiªn cøu vÒ lÔ héi nãi chung vµ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An nãi riªng; C¸c b»ng s¾c, c©u ®èi, hoµnh phi trong c¸c ®Òn chïa. - Nguån t liÖu truyÒn miÖng: TruyÖn kÓ, th¬ ca, hß vÌ cña ngêi d©n xø NghÖ su tÇm ®îc qua c«ng t¸c ®iÒn d· t¹i c¸c ®Þa ph¬ng Nghi Léc, §« L¬ng, DiÔn Ch©u, Quúnh Lu… - Nh÷ng t liÖu vÒ h×nh ¶nh: Tranh ¶nh vÒ ®Òn chïa, ®×nh miÕu, nh÷ng nÐt ph¸c th¶o, ®å ho¹… 4. NhiÖm vô vµ ph¹m vi nghiªn cøu. 4.1. NhiÖm vô su tÇm t liÖu. 4 Phôc dùng l¹i c¸c lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. Tõ ®ã kh¸i qu¸t, ph©n tÝch, tæng hîp nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p b¶o tån, c¶i tiÕn, c¶i biªn. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu. T×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p lÞch sö: Nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña c¸c lÔ héi. Ph¬ng ph¸p l«gic: Sö dông c¸c thao t¸c t duy, kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸ ®Ó t×m hiÓu c¸c lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi vÞªt ë NghÖ An nãi chung. Ph¬ng ph¸p ®iÒn d·: Su tÇm tµi liÖu d©n gian, ghi chÐp vµ pháng vÊn nh÷ng ngêi tr«ng coi ®Òn chïa vµ nh÷ng ngêi d©n cã vèn sèng, hiÓu biÕt vÒ vÊn ®Ò cÇn t×m hiÓu. 6. Bè côc cña kho¸ luËn. Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, th môc tµi liÖu tham kh¶o, phô lôc, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt. Ch¬ng2: Mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. Ch¬ng 3: ý nghÜa lÔ héi trong cuéc sèng tinh thÇn cña ngêi d©n NghÖ An. 5 Nh÷ng néi dung ®îc tr×nh bµy trong kho¸ luËn míi chØ lµ kÕt qu¶ nghiªn bíc ®Çu. Do tr×nh ®é ngêi viÕt cßn h¹n chÕ, thêi gian nghiªn cøu kh«ng dµi, vÊn ®Ò nghiªn cøu l¹i qu¸ réng, qu¸ tr×nh ®iÒn d· vµ thu thËp tµi liÖu cha thËt ®Çy ®ñ nh mong muèn, kho¸ luËn kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. RÊt mong nhËn ®îc ý kiÕn ®ãng gãp x©y dùng cña c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c b¹n sinh viªn. Nh©n ®©y, t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa LÞch sö, c¸c thÇy c« gi¸o trong tæ bé m«n, th viÖn Trêng §¹i häc Vinh, Th viÖn Khoa LÞch sö, ViÖn nghiªn cøu V¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam, Së V¨n ho¸ Th«ng tin tØnh NghÖ An, B¶o tµng Tæng hîp NghÖ An. §Æc biÖt, t«i xin ®îc bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy gi¸o, TiÕn sü TrÇn ViÕt Thô – ngêi ®· tËn t×nh híng dÉn, gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn bµi kho¸ luËn nµy. 6 Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt 1.1. LÔ héi lµ g×? LÔ héi hay Héi lÔ – hai thuËt ng÷ nµy ®Òu biÓu hiÖn hai yÕu tè LÔ vµ Héi g¾n bã chÆt chÏ víi nhau, hoµ quyÖn vµo nhau, kh«ng thÓ bá ®i mét yÕu tè nµo. Ngêi ta thêng dïng cÆp ®«i lÔ héi hay héi lÔ víi mét hµm ý lµ mét lo¹i sinh ho¹t v¨n ho¸ mang tÝnh t«n gi¸o cña mét céng ®ång d©n c. 1.1.1. LÔ. Theo Tõ ®iÓn TiÕng viÖt, LÔ lµ kh¸i niÖm chØ nh÷ng nghi thøc tiÕn hµnh nh»m ®¸nh dÊu hoÆc kû niÖm mét sù viÖc, sù kiÖn cã ý nghÜa nµo ®ã. Trong lÞch sö, ngay tõ thÕ kû XII TCN thêi nhµ Chu, ch÷ LÔ ë ®©y ®ù¬c hiÓu lµ lÔ vËt cña c¸c gia ®×nh quý téc nhµ Chu dïng ®Ó cóng tÕ tæ t«ng. VÒ sau, ch÷ lÔ ®îc më réng ra nhiÒu nghÜa kh¸c: LÔ ë ®©y ®îc hiÓu lµ phÐp t¾c, cung c¸ch øng xö cña ngêi trªn, kÎ díi. LÔ trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy lµ mang ý nghÜa bao qu¸t vÒ nh÷ng nghi thøc øng xö cña con ngêi víi tù nhiªn vµ cña con ngêi víi x· héi. Cho nªn nã chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè thÇn bÝ, nh÷ng c©u hái kh«ng dÔ dµng g× ph¶i ®¸p ®îc bëi lÏ c¸c nghi 7 thøc cña lÔ lu«n to¸t lªn sù cÇu mong phï hé ®é tr× cña c¸c ®Êng thÇn linh. Nã ph¶ng phÊt yÕu tè t©m linh, huyÒn bÝ. ë ViÖt Nam chóng ta, c¸c nghi lÔ nãi chung tËp trung cÇu cho nh©n khang vËt thÞnh. Cho nªn lÔ lµ phÇn ®¹o, phÇn t©m linh cña mét céng ®ång, lµm tho¶ m·n nhu cÇu vÒ tÝn ngìng. 1.1.2. Héi. Theo Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt, Héi lµ cuéc vui tæ chøc chung cho ®«ng ®¶o ngêi dù, theo phong tôc hoÆc nh©n dÞp ®Æc biÖt. Nh vËy, ®Æc ®iÓm cña héi lµ ®«ng ngêi tËp trung trong mét ®Þa ®iÓm ®Ó vui ch¬i. ThÕ nhng theo quan niÖm D©n téc häc nh thÕ cha ph¶i lµ héi mµ héi ph¶i ®¶m b¶o 3 yÕu tè: Héi ph¶i tæ chøc nh©n dÞp kû niÖm mét sù kiÖn quan träng nµo ®ã liªn quan ®Õn céng ®ång, héi nh»m ®em l¹i lîi Ých tinh thÇn cho mäi thµnh viªn céng ®ång; Héi bao gåm nhiÒu trß ch¬i hçn ®én, v« sè, vui ch¬i cho ®Õn t¶ t¬i: “Vui xem h¸t Nh¹t xem b¬i T¶ t¬i xem héi”. Bëi v× ®©y lµ sù céng c¶m cÇn thiÕt vÒ ph¬ng diÖn t©m lý víi nh÷ng dån nÐn sau bao nhiªu th¸ng ngµy lao ®éng nay lÊy l¹i ®Ó gi¶i to¶ th¨ng b»ng. 8 Nh vËy, Héi lµ mét cuéc vui b»ng v« sè ho¹t ®éng gi¶i trÝ c«ng céng diÔn ra t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nh©n kû niÖm mét sù kiÖn x· héi hay tù nhiªn nh»m diÔn ®¹t sù ph©n tÝch, sù hoan hØ cña mét céng ®ång khi tham gia dù nã. NÕu LÔ lµ phÇn ®¹o th× Héi l¹i lµ phÇn ®êi rÊt thùc, lµ kh¸t väng cña mét thµnh viªn trong mét céng ®ång nh»m v¬n tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp. Nh÷ng kh¸t väng cña con ngêi ®îc kh¸i qu¸t hãa, nh©n c¸ch ho¸ hoÆc lý tëng ho¸ vµ nh÷ng ho¹t ®éng rÊt cô thÓ, rÊt ®¬ng thêi. Bëi vËy, phÇn Héi bao giê còng kÐo dµi h¬n phÇn LÔ, nã diÔn rÊt s«i ®éng cho nªn con ngêi muèn tham gia vµo Héi ®Ó quªn ®i nh÷ng nhäc nh»n vÊt v¶, nh÷ng tai ¬ng, nh÷ng bÊt c«ng nh»m híng tíi t¬ng lai cã cuéc sèng t¬i ®Ñp h¬n. 1.1.3. Mèi quan hÖ gi÷a LÔ vµ Héi: Cã thÓ nãi r»ng khã t¸ch rêi ®îc LÔ víi Héi bëi v× LÔ, Héi thêng xuyªn g¾n kÕt víi nhau. Mèi quan hÖ gi÷a LÔ vµ Héi lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a phÇn ®¹o vµ phÇn ®êi. §ã lµ mèi quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi, còng kh«ng thÓ t¸ch b¹ch ®îc ranh giíi cña c¸c yÕu tè t¹o nªn LÔ víi Héi. LÔ n»m trong Héi vµ Héi th× ph¶i cã LÔ. Víi tinh thÇn Êy c¶ phÇn LÔ vµ phÇn Héi, c¶ phÇn ®¹o vµ phÇn ®êi ®Òu lµ mét cuéc vui lín cña céng ®ång nh»m ®¸p øng nhu cÇu gi¶i trÝ, tÝn ngìng, thi thè tµi n¨ng, biÓu d¬ng søc m¹nh hoÆc t¸i hiÖn l¹i cuéc sèng trong c¸c thêi kú lÞch sö. 9 Nh vËy LÔ héi lµ mét lo¹i h×nh tæng hîp bao gåm nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ d©n gian t¬ng t¸c lÉn nhau. Ngêi n«ng d©n ViÖt Nam ®· s¸ng t¹o ra c¸c lÔ héi nh cuéc sèng thø hai cña m×nh cho nªn cã thÓ gäi lÔ héi lµ mét b¶o tµng D©n téc häc tù nhiªn. Còng vËy, lÔ héi truyÒn thèng lµ mét sinh ho¹t tæng hîp bao gåm c¸c mÆt: tinh thÇn vµ vËt chÊt, t«n gi¸o, tÝn ngìng; v¨n ho¸ nghÖ thuËt; linh thiªng vµ ®êi thêng. Tham dù lÔ héi, thùc ra con ngêi ®ang muèn t¸i sinh thêi gian, trong mét kh«ng gian phi trÇn tôc. Trong kho¶nh kh¾c nhÊt ®Þnh nhê cã nh÷ng thÓ thøc lÔ nghi qui ®Þnh cïng víi nh÷ng ®iÖu nh¹c, lêi ca, con ngêi bíc vµo mét thÕ giíi kh¸c, bång bÒnh víi tr¹ng th¸i nhËp thÇn kh«ng ph¶i lµ mª mµ thùc sù lóc Êy, hä ®ang tù vît m×nh, tù gi¶i phãng khái c¸i trËt tù hiÖn hµnh ®Ó hoµn thµnh ë tr¹ng th¸i tù do, phãng kho¸ng. Sù tù do nµy chÝnh ®¸ng. NhËn ra ®îc sù chÝnh ®¸ng Êy lµ t«n träng con ngêi vµ hiÓu ®óng b¶n chÊt cña x· héi . LiÖu sinh ho¹t lÔ héi cã thùc sù lµ nhu cÇu cña qu¶ng ®¹i quÇn chóng nh©n d©n hay kh«ng? C©u hái nµy kh«ng cÇn ®îc ®Æt ra víi lÞch sö, bëi v× trong lÞch sö, nÕu lÔ héi kh«ng ph¶i lµ nhu cÇu thùc sù cña nh©n d©n th× nã ®· kh«ng thÓ cã lÝ do tån t¹i hµng ngh×n n¨m. VËy phôc håi lÔ héi truyÒn thèng lµ tÊt yÕu. 1.2. Nguån gèc cña lÔ héi . 10 LÔ héi cæ truyÒn cña d©n téc ViÖt xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë ®©u, tõ bao giê, cho ®Õn nay vÉn cha cã mét tµi liÖu nµo x¸c minh ®îc râ rµng vµ x¸c ®¸ng song mét ®iÒu kh«ng ai cã thÓ chèi c·i ®îc lµ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt nãi chung, ë NghÖ An nãi riªng xuÊt hiÖn rÊt sím. B»ng chøng lµ trªn nh÷ng trèng ®ång, th¹p ®ång - nh÷ng hiÖn vËt ®· ®îc x¸c ®Þnh cã niªn ®¹i ba bèn ngh×n n¨m - cã kh¾c h×nh ¶nh tõng ®oµn ngêi ho¸ trang chim ®ang nh¶y móa, b¬i thuyÒn, s¨n b¾n mõng ®îc mïa. ChØ biÕt r»ng lÔ héi xuÊt hiÖn sím vµ trë thµnh mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi VÞªt chóng ta, thÓ hiÖn trong c©u: “Th¸ng giªng lµ th¸ng ¨n ch¬i Th¸ng hai cê b¹c, th¸ng ba héi hÌ”. Víi ®Æc tÝnh cña ngêi ViÖt Nam lµ l¹c quan, yªu ®êi vµ phãng kho¸ng, lÔ héi ®· trë thµnh “ m¶nh ®Êt” ®Ó chóng ta göi g¾m niÒm tin vµ còng lµ n¬i con ngêi cã thÓ sèng thùc víi lßng m×nh, n¬i con ngêi cã thÓ thi thè tµi n¨ng. NhiÒu lÔ héi g¾n liÒn víi lµng. Ngµy héi cã tÝnh chÊt ®éc lËp vµ duy nhÊt cña tõng lµng. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ mét tiÕn tr×nh tõ nh÷ng ngµy héi kh«ng ®Þnh kú, ®Õn nh÷ng ngµy héi t¬ng ®èi ®Þnh kú, cuèi cïng ®Õn ngµy héi ®Þnh kú mét c¸ch ch¾c ch¾n. §iÒu dÔ nhËn thÊy, héi lµng lµ lo¹i héi tiªu biÓu nhÊt cho lÔ héi ë níc 11 ta. Nã ®· ®îc h×nh thµnh trong hoµn c¶nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lóa níc vµ phï hîp víi lo¹i h×nh v¨n ho¸ nµy. Lµng ViÖt Nam, dï lµ miÒn Nam hay miÒn B¾c, dï miÒn xu«i hay miÒn ngîc th× vÉn ®îc phñ ®Òu mét mµu xanh cña sù sèng, cña niÒm tin. Lµng quª Êy, n¬i ¨n chèn ë ®· chøa ®ùng vµ ghi nhËn mét v¨n ho¸. V¨n ho¸ Êy lÊy con ngêi lµm chñ, lÊy §Êt – Trêi lµm khu«n, lµm mÉu. V¨n hãa Êy hµi hoµ nh n¾ng ma, ruéng ®ång nh con ngêi, nh ®Êt níc… V¨n ho¸ Êy mang t©m hån ViÖt Nam, mang nghÞ lùc r¾n rái mµ thanh cao, mang trÝ tuÖ gi¶n dÞ mµ s©u s¾c coi thêng b·o t¸p phong ba, coi khinh ®en b¹c vµ gian khæ. V¨n ho¸ Êy ®· ®îc h×nh thµnh, r¹ng rì, võa ®Þnh h×nh, võa biÕn ®éng, ph¸t triÓn qua nhiÒu thêi kú lÞch sö. Vµ ph¶i ch¨ng, v× c¸i ®øc ViÖt Nam hµi hoµ víi ®Êt trêi t¹o ra v¨n ho¸ lµng mang c¶m gi¸c ªm ®Òm, trÇm mÆc cña nh÷ng lµng quª?! Thùc ra trong xãm lµng Êy trµo d©ng bao ®ît sãng cån, sau luü tre xanh Êy, tõng giê tõng giê, ch¹y theo mÆt trêi, cuèn theo thêi vô, chuyÓn theo nhÞp ®iÖu cña thiªn nhiªn. Vµ còng tõng giê, tõng giê v¨n ho¸ Êy ph¸t triÓn. Tõ nh÷ng s¸ng t¹o hµng ngµy sÏ ®îc chung l¹i thµnh s¸ng t¹o c¶ th¸ng, råi tõ s¸ng t¹o cña c¶ th¸ng chung l¹i thµnh s¸ng t¹o n¨m, bung ra theo ngµy héi, ngµy lÔ. Ngêi ViÖt ngoµi thêi gian dµnh ®Ó ®¸p øng nhu cÇu sinh häc cña c¬ thÓ th× kh«ng cã giê nµo lµ giê ngêi n«ng d©n 12 kh«ng tham gia vµo c«ng viÖc “sinh ho¹t v¨n nghÖ” kh«ng tham gia vµo s¸ng t¹o v¨n ho¸ ®Ó ch¨m sãc cho t©m hån m×nh, ch¨m sãc cho thÕ hÖ t¬ng lai. Nhng ®ã lµ ph¬ng thøc s¸ng t¸c vµ rÌn luyÖn c¸ nh©n. §Ó tr¸nh c¸i riªng lÎ, ®Ó hoµ víi tËp thÓ céng ®ång, tõng th¸ng c¶ lµng rén theo tuÇn tr¨ng. Cø chu kú mång mêi, hai m¬i, kh«ng khÝ n«ng th«n bao giê còng rén r·. Ngoµi bÕn níc cã nh÷ng c¶nh h¸t ®èi ng¾n ngñi gi÷a trai ®ß däc vµ c¸c c« g¸i g¸nh níc, röa khoai. Bªn bê ao, tõng líp trai g¸i c¨ng d©y h¸t èng. Trong s©n ®×nh tæ chøc mét ®¸m trèng qu©n … Bän trÎ kÐo nhau ra nh÷ng b·i réng ch¬i ®ñ c¸c trß … Mïa tr¨ng, mïa ho¹t ®éng v¨n ho¸ tËp thÓ cña lµng. Song kh«ng ph¶i mïa tr¨ng nµo còng lÆp l¹i nh÷ng c¸ch ch¬i nh nhau. Mçi n¨m Xu©n Thu nhÞ kú lµng më héi. C¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ còng híng theo c¸i ho¹t ®éng trung t©m nµy. Héi lín ph¶i chuÈn bÞ tríc hµng th¸ng. ChuÈn bÞ c¶ v¨n ho¸ vËt chÊt, c¶ v¨n hãa tinh thÇn. Kh«ng khÝ chuÈn bÞ lµm n«ng th«n n¸o nøc h¼n lªn. Bëi ®ã lµ nh÷ng ngµy hµo høng nhÊt. Bëi ®ã lµ nh÷ng ngµy s¶ng kho¸i ca ngîi kú tÝch cña gièng nßi cña d©n téc… §ã lµ nh÷ng ngµy mang t×nh nhµ lµm nghÜa níc, ®em cuéc sèng c¸ nh©n vµo nghÜa vô c«ng d©n. §ã lµ nh÷ng ngµy phÊn chÊn, trai th× m¹nh, g¸i th× mÒm, giµ trÎ l¹i, trÎ trÎ 13 thªm. §ã lµ nh÷ng ngµy kh¼ng ®Þnh v¨n ho¸ ViÖt Nam, nh÷ng ngµy tÈy röa v¨n ho¸ n« dÞch, ngµy ®em l¹i thøc ¨n bæ nhÊt cho t©m hån trÎ, gieo vµo t©m hån ®ã kh¸t väng, niÒm tin vµ h×nh thµnh cho t©m hån ®ã nh÷ng lÏ sèng… Nh÷ng chu kú n¨m còng kh«ng lÆp l¹i vµ héi còng kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Nh÷ng ngµy héi xa xa ®îc trèng ®ång ghi nhËn, ®· diÔn ra kh«ng gièng nh nh÷ng ngµy héi mµ ta hiÓu biÕt, v× héi thêng vÉn lµ sù tæng hîp v¨n ho¸ thêi ®¹i. 1.3. C¬ cÊu tæ chøc LÔ héi: LÔ trong lÔ héi lµ mét hÖ thèng hµnh vi, ®éng t¸c nh»m biÓu hiÖn lßng t«n kÝnh cña d©n lµng ®èi víi c¸c thÇn linh, lùc lîng siªu nhiªn nãi chung, víi thÇn Thµnh Hoµng nãi riªng. §ång thêi lÔ còng ph¶n ¸nh nh÷ng nguyÖn väng íc m¬ chÝnh ®¸ng cña con ngêi tríc cuéc sèng ®Çy rÉy nh÷ng khã kh¨n mµ b¶n th©n hä cha cã kh¶ n¨ng c¶i t¹o. LÔ ë trong lÔ héi kh«ng ®¬n lÎ, nã lµ mét hÖ thèng liªn kÕt, cã trËt tù, cïng hç trî nhau, thêng gåm: 1. LÔ ríc níc 2. LÔ méc dôc 3. TÕ gia quan 4. Ríc. §¸m ríc 5. TÕ ®¹i tÕ 6. LÔ tóc trùc 7. LÔ HÌm 14 -LÔ ríc níc: Tríc khi vµo ®¸m mét ngµy, lµng cö hµnh lÔ lÊy níc tõ gi÷a s«ng, gi÷a giÕng ríc vÒ ®×nh (hoÆc ®Òn) níc thêng ®îc ®ùng vµo choÐ sø hay b×nh sø ®· lau chïi s¹ch sÏ. Níc ta móc níc b»ng g¸o ®ång, lóc ®æ níc ph¶i qua miÕng v¶i ®á ë miÖng b×nh, miÖng choÐ. Sau ®ã, b×nh níc ®a lªn kiÖu ríc vÒ n¬i thÇn linh an ngù. - LÔ méc dôc: Ngay sau lÔ ríc níc, lµng cö hµnh lu«n méc dôc (tøc lµ lÔ t¾m röa tîng thÇn). C«ng viÖc nµy thêng giao cho mét ngêi cã tÝn nhiÖm (do lµng chän) ®¶m ®ang. Hä th¾p h¬ng, d©ng lÔ råi tiÕn hµnh c«ng viÖc mét c¸ch thËn träng. Tîng thÇn ®îc t¾m hai lÇn trong níc: lÇn thø nhÊt b»ng níc lµng võa ®a vÒ, lÇn thø hai b»ng níc ngò vÞ (hoÆc trÇm h¬ng) ®· chuÈn bÞ tríc. Gäi lµ t¾m nhng kh«ng ph¶i giéi níc mµ lÊy mét tÊm v¶i ®á nhóng vµo mét chËu níc s¹ch råi lau chïi nhÑ nhµng, thËn träng. - TÕ gia quan: TÕ gia quan lµ lÔ kho¸ ¸o, mò cho tîng thÇn, bµi vÞ. Còng cã thÓ lµ ¸o mò ®¹i trµo ®îc triÒu ®×nh ban theo chøc tíc, phÈm hµm lóc d¬ng thêi hoÆc lµ ¸o mò hµng m· lµm ®Æt theo (s¾c phong) thê ë n¬i thÇn an ngù. §Õn ngµy héi, nh÷ng thø ®ã ®îc gãi l¹i cÈn thËn råi ®Æt lªn kiÖu ríc vÒ ®×nh. Cai kiÖu vµ c¸c ch©n kiÖu ®îc lµm viÖc nµy, nhng hä ph¶i sèng chay tÞnh tríc ®ã mét tuÇn vµ trong lóc hµnh sù ph¶i bÞt miÖng b»ng mét m¶nh v¶i ®iÒu ®Ó gi÷ ®îc sù thanh thiÕt n¬i cung th¸nh chÝ t«n. 15 - §¸m ruíc: “Lµng ta më héi tng bõng Chiªng khua trèng giãng vang lõng ®«i bªn Long ngai th¸nh ngù ë trªn T¶ v¨n, höu vò bèn bªn rång chÇu Sinh ra nam tö c«ng hÇu Sinh ra con g¸i vµo chÇu th¸nh qu©n” NÕu héi lµng lµ ®iÓm héi tô nh÷ng nÐt tinh hoa cña nÒn v¨n minh xãm lµng th× ®¸m ríc lµ h×nh ¶nh tËp trung nhÊt cña héi lµng, lµ biÓu trng cña søc m¹nh céng ®ång ®ang vËn ®éng tríc m¾t mäi ngêi mét c¸ch tr¸ng mµ vÉn th©n quen. §¸m ríc ®ãn thÇn vÞ tõ n¬i Ngµi ngù (®Òn, miÕu, nghÌ …) vÒ ®×nh (gäi lµ phông nghªnh håi ®×nh ®îc tæ chøc ®Ó Ngµi xem héi, dù hëng lÔ vËt (hiÖu qu¶ mét mïa trång cÊy) ®îc d©ng tõ tÊm lßng thµnh kÝnh rÊt mùc cña toµn thÓ d©n lµng. Còng cã khi d©n lµng tæ chøc ®¸m ríc diÔn l¹i sù tÝch, mét ®o¹n ®êi vÎ vang nhÊt, hoÆc tiªu biÓu nhÊt cña thÇn. - §¹i tÕ: §¹i tÕ lµ nghi thøc lÔ trang träng nhÊt (d©ng s¸u tuÇn rîu lµ tèi ®a) khi bµi vÞ võa ríc ra ®×nh. T¹i lÔ nµy, lµng thêng mæ tr©u, mæ bß lµm lÔ vËt d©ng cóng thÇn linh. §¹i tÕ do ban tÕ thùc hiÖn (nhiÒu nhÊt lµ 21 ngêi, võa ®ñ lµ 17 ngêi). Nh÷ng ngêi nµy thêng Ýt nhiÒu ®Òu biÕt hoÆc ph¶i ë héi t v¨n. H»ng n¨m tríc héi, lµng ph¶i bµn b¹c, chän lùa. §©y lµ 16 nh÷ng ngêi lµm viÖc th¸nh, ®¹i diÖn cho d©n, ph¶i cã ®øc ®é, Th¸nh míi tin, ph¶i trong s¹ch (kh«ng tang) míi ®em l¹i may m¾n cho lµng. Khi ®îc cö råi, hä ph¶i sèng chay tÞnh hµng tuÇn tríc ngµy lµng më ®¸m. - LÔ tóc trùc: LÔ tóc trùc tøc lµ lÔ tr«ng nom, canh gi÷ bµi vÞ hoÆc tîng thÇn lóc ríc tõ ®Òn, miÕu ra ®×nh, chïa,… Tuú theo thêi gian më héi dµi hay ng¾n mµ tîng thÇn sÏ ngù t¹i ®×nh l©u hay mau. Trong suèt thêi gian ®ã, c¸c vÞ h¬ng l·o, chøc s¾c, quan viªn ë lµng ph¶i ph©n c«ng nhau ®Ó lu«n cã mÆt t¹i ®×nh mµ phông sù thÇn linh cho chu ®¸o. TuyÖt ®èi kh«ng ®îc mét phót bá trèng, ®Ó thÇn linh khái quë tr¸ch, ®Ó tr¸nh nh÷ng “bÊt tr¾c” x¶y ra cã thÓ mang v¹ cho c¶ lµng. - LÔ hÌm: ë nh÷ng héi lµng cã thÇn tÝch kh«ng b×nh thêng th× trong héi thêng cã thªm héi HÌm. HÌm lµ mét hµnh ®éng nghi lÔ nh»m diÔn l¹i mét qu·ng ®êi “®Æc biÖt” cña thÇn lóc sinh thêi hoÆc mét chi tiÕt hµnh ®éng mang tÝnh c¸ biÖt rÊt tiªu biÓu. HÌm lµ viÖc kÝn thêng thùc hiÖn ë nh÷ng hËu cung cña ®×nh, kh«ng thÓ ®Ó cho ngêi ngoµi lµng biÕt. HÌm kh«ng phæ biÕn ë tÊt c¶ c¸c héi, nhng héi nµo ®· cã hÌm th× kh«ng thÓ bá hÌm bëi v× kh«ng quªn nh÷ng g× mµ thÇn ®· tr¶i qua 17 kÓ c¶ thuë hµn vi lµ mét biÓu hiÖn cña lßng t«n kÝnh ®èi víi thÇn thµnh hoµng. HÖ thèng lÔ trong lÔ héi cã tÝnh æn ®Þnh cao. Sù gia gi¶m, xª dÞch rÊt h¹n chÕ vµ cã ph¹m vi cña nã. Ch¼ng h¹n, tõng lµng cã thÓ cö hµnh lÔ ®¹i tÕ to hay nhá tuú theo kh¶ n¨ng cña lµng m×nh nhng kh«ng thÓ ®a lÔ ®¹i tÕ lªn tríc lÔ méc dôc, còng kh«ng thÓ ®äc kh¸nh chóc tríc ®¹i tÕ… §ã lµ quy ®Þnh kh¸ chÆt chÏ. NÕu nh lÔ lµ mét hÖ thèng tÜnh cã tÝnh quy ph¹m nghiªm ngÆt ®îc cö hµnh t¹i chèn ®×nh trung th× tr¸i l¹i, héi lµ mét sinh ho¹t d©n d· phãng kho¸ng diÔn ra trªn b·i s©n ®Ó d©n lµng cïng b×nh ®¼ng vui ch¬i víi hµng lo¹t trß tôc hÊp dÉn do m×nh chñ ®éng tham gia. Héi lµ mét hÖ thèng trß ch¬i, trß diÔn phong phó vµ ®a d¹ng. Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c lo¹i trß sau ®©y theo ®Æc trng t¬ng ®èi cña nã: + Trß ch¬i thîng vâ bao gåm: ®Êu vËt, ®ua thuyÒn, ®¸nh ®u, tung cÇu, hÊt phÕt, kÐo co… + Trß ch¬i thi tµi, bao gåm: thæi c¬m, ®å x«i, lµm b¸nh, dÖt v¶i, bÖn thõng… + Trß ch¬i nghÒ nghiÖp, bao gåm: tr×nh nghÒ, cíp kÐn, s¨n cuèc, ®¸nh c¸, ®èn cñi, ®èt ph¸o…. + Trß ch¬i luyÕn ¸i, bao gåm: b¾t ch¹ch, móa mo, chen nhau, h¸t ná nêng… 18 + Trß ch¬i gi¶i trÝ nh: cê ngêi, tæ t«m, ®¸o cäc, ®¸o ®Üa, thi th¬, ca h¸t… + Trß ch¬i chiÕn ®Êu nh: diÔn trËn, nÐm ®¸, móa cê lau, + Trß ch¬i phong tôc nh: «m cét, ch¹y håi loan, chÐm ch÷… Trong thùc tÕ, mét trß ch¬i kh«ng thuÇn tuý mang mét ý nghÜa nh ®· nãi. Nã cã sù ®an xen, th©m nhËp kh¸ phøc t¹p, nhiÒu ý nghÜa vµ chóng tuú theo hoµn c¶nh, m«i trêng mµ cã thÓ xuÊt hiÖn hoÆc kh«ng. Héi lµ ®Ó vui ch¬i, ch¬i tho¶ thÝch, tho¶ m¸i. Nã kh«ng bÞ rµng buéc bëi lÔ nghi, t«n gi¸o, ®¼ng cÊp vµ tuæi t¸c. Sau nh÷ng ngµy th¸ng lµm ¨n lam lò, d©n lµng chê ®ãn ngµy héi nh chê ®ãn mét niÒm tin vui céng ®ång. Hä ®Õn víi héi trong tinh thÇn céng c¶m, hå hëi, s¶ng kho¸i vµ hoµn toµn tù nguyÖn. Ngoµi vui ch¬i gi¶i trÝ, ngoµi gÆp gì b¹n bÇu mäi ngêi vÒ dù héi ®Òu c¶m thÊy h×nh nh m×nh cßn ®îc thªm mét c¸i g× n÷a. Ph¶i ch¨ng, ®ã lµ “may”, lµ “khíc”, lµ “léc Th¸nh”, “léc ThÇn” hay tÊt c¶ gäi chung lµ “léc héi”. Thø quyÒn lîi v« h×nh Êy chØ cã trong ngµy héi vµ ai muèn ®îc th× ph¶i ®Õn tËn n¬i mµ nhËn chø kh«ng ai cã thÓ nhËn thay cho ai. ChÝnh v× vËy mµ héi rÊt ®«ng, rÊt nhén nhÞp. Nh÷ng ngµy lµng vµo ®¸m, nhÞp sèng th«n d· tng bõng h¼n lªn. §ã lµ mét thùc tÕ mäi ngêi ®Òu thÊy vµ còng ®Òu c¶m nhËn ®îc. Héi tuy ån µo, n¸o nhiÖt, tuy giÉm ®¹p, chen chóc nhng héi kh«ng hÒ hçn ®én, 19 sa ®µ… Ph¶i ch¨ng v× trong Héi cã LÔ, cã sù ®iÒu tiÕt c©n b»ng ®ñ ®Ó vui lµ ®îc. Cã thÓ nãi, héi lµng lµ mét cÊu tróc t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ nhiÒu mÆt. ë ®Êy cã sù kÕt hîp uyÓn chuyÓn gi÷a LÔ vµ Héi, gi÷ ®ãng më, gi÷a tÜnh vµ ®éng ®Ó t¹o nªn mét hÖ thèng hµnh ®éng phøc hîp nhng vÉn hµi hoµ, tho¶ m·n nhu cÇu cho c¶ ®«i bªn ®îc hiÓu theo tõng cÆp tëng nh ®èi xøng: + Bªn linh thiªng / Bªn trÇn tôc +Bªn cung ®×nh / Bªn d©n d· +Bªn thê cóng / Bªn vui ch¬i +Bªn thÇm lÆng / Bªn ån µo +Bªn chøc s¾c / Bªn d©n thêng +Bªn giµ / Bªn trÎ +Bªn nam thanh / Bªn n÷ tó LÔ vµ héi lµ hai yÕu tè chÝnh t¹o nªn héi lµng. Sù ®Ëm nh¹t gi÷a chóng lµ tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm tõng n¬i vµ tÝnh chÊt tõng lo¹i héi. - VÒ tæ chøc lÔ héi: LÔ héi do lµng tæ chøc trªn c¬ së h¬ng íc, d©n lµng hÕt søc quan t©m, xem ®Êy lµ viÖc ®¹i sù ph¶i lµm thËt chu ®¸o. S¾p ®Õn ngµy héi, c¸c vÞ chøc s¾c cïng víi b« cña lµng sÏ tæ chøc mét cuéc héi häp quan träng t¹i ®×nh ®Ó bµn b¹c viÖc héi. T¹i cuéc héi häp nµy, c¸c thµnh viªn sÏ ph¸t biÓu ý kiÕn vÒ lÔ héi, vÒ viÖc bÇu cai ®¸m còng nh viÖc huy ®éng 20