Môc lôc
Trang
Më ®Çu
1
Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi viÖt
1.1. LÔ héi lµ g× ?………………………………………………………………4
1.2. Nguån gèc cña lÔ héi……………………………………………………..6
1.3. C¬ cÊu tæ chøc lÔ héi……………………………………………………….9
1.4. Ph©n lo¹i lÔ héi…………………………………………………………….15
1.5. ý nghÜa vµ gi¸ trÞ cña lÔ héi trong cuéc sèng tinh thÇn
cña ngêi ViÖt……21
Ch¬ng 2: Mét sè lÔ héi cña ngêi ViÖt ë NghÖ An
2.1. §Æc ®iÓm m«i trêng tù nhiªn, x· héi, lÞch sö NghÖ
An…………………..24
2.2. Mét sè lÔ héi tiªu biÓu ë NghÖ An………….
……………………………..28
2.2.1. LÔ héi §Òn Cên………………………………………………………….29
2.2.2. LÔ héi §Òn Qu¶………………………………………………………….34
2.2.3. LÔ héi §Òn B¹ch M·……………………………………………………..42
2.2.4. LÔ héi §Òn Cu«ng………………………………………………………..48
1
2.2.5. LÔ héi Vua Mai………………..…………………………………………54
Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm, ý nghÜa lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë
NghÖ An.
3.1. NhËn xÐt vÒ lÔ héi cæ truyÒn ë NghÖ An
………………………………….63
3.2. ý nghÜa cña lÔ héi trong ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi
NghÖ An.…………77
3.3. Mét sè ý kiÕn ®Ò xuÊt.
…………………………………………………….79
KÕt luËn
82
Tµi liÖu tham kh¶o.
85
Phô lôc
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
2
Ngay tõ xa xa, lÔ héi d©n d· lµ mét sinh ho¹t phæ biÕn
trong c¸c céng ®ång d©n c trªn ®Êt níc ta, ë NghÖ An còng
vËy. Tõ l©u lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An ®· trë
thµnh mét ®Ò tµi nghiªn cøu hÊp dÉn, thu hót ®îc sù quan
t©m cña nhiÒu nhµ khoa häc. Tuy nhiªn, mçi nhµ khoa häc,
xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých cô thÓ chØ tËp trung vµo mét khÝa
c¹nh nhÊt ®Þnh nµo ®ã, do vËy hÇu nh cha cã mét c«ng
tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng, toµn diÖn vÊn
®Ò lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An. V× vËy chóng
t«i chän ®Ò tµi nµy víi môc ®Ých lµ ®Ó gãp phÇn b¶o tån
nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp mµ «ng cha ta
®· dµy c«ng x©y dùng vµ g×n gi÷ ®Ó lu truyÒn cho con
ch¸u h«m nay .
Lµ mét sinh viªn khoa LÞch sö, chuyªn ngµnh lÞch sö v¨n
ho¸, chóng t«i t×m hiÓu ®Ò tµi nµy víi môc ®Ých ®i s©u
vµo mét vÊn ®Ò v¨n ho¸ cô thÓ vµ bíc ®Çu mong muèn ®îc
tËp nghiªn cøu khoa häc trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu
cña m×nh.
2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu.
Liªn quan tíi ®Ò tµi nµy ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn
cøu nhng chØ míi tËp trung ë tõng lÔ héi cô thÓ hoÆc tËp
hîp c¸c lÔ héi theo kiÓu liÖt kª. Ch¼ng h¹n nh: “ §Òn Cên
víi LÞch sö v¨n ho¸ trong t©m thøc d©n gian”; “§Òn Qu¶
S¬n - Sù tÝch - §Òn miÕu - LÔ héi” ;
3
“Th©n thÕ vµ sù
nghiÖp th¸i s C¬ng Quèc C«ng NguyÔn XÝ “
hay “LÔ héi
NghÖ An” còng chØ lµ mét tµi liÖu thèng kª lÔ héi chø cha
nghiªn cøu chuyªn s©u vµ cã hÖ thèng theo tõng lo¹i lÔ héi.
Cho ®Õn nay vÉn cha cã t¸c phÈm nghiªn cøu nµo kh¸i
qu¸t ®îc nh÷ng nÐt riªng biÖt cña lÔ héi cæ truyÒn ë NghÖ An
mét c¸ch chung nhÊt, trän vÑn nhÊt. Chóng t«i kh«ng cã tham
väng thùc hiÖn ®îc yªu cÇu to lín ®ã, song nh÷ng suy nghÜ,
nh÷ng kiÕn gi¶i trong kho¸ luËn nµy hy väng gãp thªm phÇn
nµo trong viÖc nghiªn cøu lÔ héi cæ truyÒn cña nguêi ViÖt ë
NghÖ An.
3. Nguån t liÖu.
§Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i sö dông c¸c nguån tµi
liÖu chñ yÕu sau ®©y:
- Nguån t liÖu thµnh v¨n: C¸c t¸c phÈm nghiªn cøu vÒ lÔ
héi nãi chung vµ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An
nãi riªng; C¸c b»ng s¾c, c©u ®èi, hoµnh phi trong c¸c ®Òn
chïa.
- Nguån t liÖu truyÒn miÖng: TruyÖn kÓ, th¬ ca, hß vÌ
cña ngêi d©n xø NghÖ su tÇm ®îc qua c«ng t¸c ®iÒn d· t¹i
c¸c ®Þa ph¬ng Nghi Léc, §« L¬ng, DiÔn Ch©u, Quúnh Lu…
- Nh÷ng t liÖu vÒ h×nh ¶nh: Tranh ¶nh vÒ ®Òn chïa,
®×nh miÕu, nh÷ng nÐt ph¸c th¶o, ®å ho¹…
4. NhiÖm vô vµ ph¹m vi nghiªn cøu.
4.1. NhiÖm vô su tÇm t liÖu.
4
Phôc dùng l¹i c¸c lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ
An. Tõ ®ã kh¸i qu¸t, ph©n tÝch, tæng hîp nghiªn cøu vµ ®Ò
xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p b¶o tån, c¶i tiÕn, c¶i biªn.
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu.
T×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ
An.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
Ph¬ng ph¸p lÞch sö: Nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh
cña c¸c lÔ héi.
Ph¬ng ph¸p l«gic: Sö dông c¸c thao t¸c t duy, kh¸i qu¸t
ho¸, trõu tîng ho¸ ®Ó t×m hiÓu c¸c lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi
vÞªt ë NghÖ An nãi chung.
Ph¬ng ph¸p ®iÒn d·: Su tÇm tµi liÖu d©n gian, ghi chÐp
vµ pháng vÊn nh÷ng ngêi tr«ng coi ®Òn chïa vµ nh÷ng ngêi
d©n cã vèn sèng, hiÓu biÕt vÒ vÊn ®Ò cÇn t×m hiÓu.
6. Bè côc cña kho¸ luËn.
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, th môc tµi liÖu tham kh¶o,
phô lôc, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn gåm 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi
ViÖt.
Ch¬ng2: Mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë NghÖ An.
Ch¬ng 3: ý nghÜa lÔ héi trong cuéc sèng tinh thÇn cña ngêi
d©n NghÖ An.
5
Nh÷ng néi dung ®îc tr×nh bµy trong kho¸ luËn míi chØ lµ
kÕt qu¶ nghiªn bíc ®Çu. Do tr×nh ®é ngêi viÕt cßn h¹n chÕ,
thêi gian nghiªn cøu kh«ng dµi, vÊn ®Ò nghiªn cøu l¹i qu¸
réng, qu¸ tr×nh ®iÒn d· vµ thu thËp tµi liÖu cha thËt ®Çy ®ñ
nh mong muèn, kho¸ luËn kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu
sãt nhÊt ®Þnh. RÊt mong nhËn ®îc ý kiÕn ®ãng gãp x©y dùng
cña c¸c thÇy c« gi¸o, c¸c b¹n sinh viªn.
Nh©n ®©y, t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o
trong khoa LÞch sö, c¸c thÇy c« gi¸o trong tæ bé m«n, th viÖn
Trêng §¹i häc Vinh, Th viÖn Khoa LÞch sö, ViÖn nghiªn cøu V¨n
ho¸ d©n gian ViÖt Nam, Së V¨n ho¸ Th«ng tin tØnh NghÖ An,
B¶o tµng Tæng hîp NghÖ An. §Æc biÖt, t«i xin ®îc bµy tá lßng
biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy gi¸o, TiÕn sü TrÇn ViÕt Thô – ngêi ®·
tËn t×nh híng dÉn, gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn
bµi kho¸ luËn nµy.
6
Ch¬ng 1:
Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña
ngêi ViÖt
1.1. LÔ héi lµ g×?
LÔ héi hay Héi lÔ – hai thuËt ng÷ nµy ®Òu biÓu hiÖn hai
yÕu tè LÔ vµ Héi g¾n bã chÆt chÏ víi nhau, hoµ quyÖn vµo
nhau, kh«ng thÓ bá ®i mét yÕu tè nµo. Ngêi ta thêng dïng cÆp
®«i lÔ héi hay héi lÔ víi mét hµm ý lµ mét lo¹i sinh ho¹t v¨n
ho¸ mang tÝnh t«n gi¸o cña mét céng ®ång d©n c.
1.1.1. LÔ.
Theo Tõ ®iÓn TiÕng viÖt, LÔ lµ kh¸i niÖm chØ nh÷ng nghi
thøc tiÕn hµnh nh»m ®¸nh dÊu hoÆc kû niÖm mét sù viÖc, sù
kiÖn cã ý nghÜa nµo ®ã.
Trong lÞch sö, ngay tõ thÕ kû XII TCN thêi nhµ Chu, ch÷ LÔ
ë ®©y ®ù¬c hiÓu lµ lÔ vËt cña c¸c gia ®×nh
quý téc nhµ
Chu dïng ®Ó cóng tÕ tæ t«ng.
VÒ sau, ch÷ lÔ ®îc më réng ra nhiÒu nghÜa kh¸c: LÔ ë
®©y ®îc hiÓu lµ phÐp t¾c, cung c¸ch øng xö cña ngêi trªn, kÎ
díi.
LÔ trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy lµ mang ý nghÜa bao qu¸t vÒ
nh÷ng nghi thøc øng xö cña con ngêi víi tù nhiªn vµ cña con
ngêi víi x· héi. Cho nªn nã chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè thÇn bÝ,
nh÷ng c©u hái kh«ng dÔ dµng g× ph¶i ®¸p ®îc bëi lÏ c¸c nghi
7
thøc cña lÔ lu«n to¸t lªn sù cÇu mong phï hé ®é tr× cña c¸c
®Êng thÇn linh. Nã ph¶ng phÊt yÕu tè t©m linh, huyÒn bÝ.
ë ViÖt Nam chóng ta, c¸c nghi lÔ nãi chung tËp trung cÇu
cho nh©n khang vËt thÞnh. Cho nªn lÔ lµ phÇn ®¹o, phÇn
t©m linh cña mét céng ®ång, lµm tho¶ m·n nhu cÇu vÒ tÝn
ngìng.
1.1.2. Héi.
Theo Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt, Héi lµ cuéc vui tæ chøc chung
cho ®«ng ®¶o ngêi dù, theo phong tôc hoÆc nh©n dÞp ®Æc
biÖt.
Nh vËy, ®Æc ®iÓm cña héi lµ ®«ng ngêi tËp trung trong
mét ®Þa ®iÓm ®Ó vui ch¬i. ThÕ nhng theo quan niÖm D©n
téc häc nh thÕ cha ph¶i lµ héi mµ héi ph¶i ®¶m b¶o 3 yÕu tè:
Héi ph¶i tæ chøc nh©n dÞp kû niÖm mét sù kiÖn quan
träng nµo ®ã liªn quan ®Õn céng ®ång, héi nh»m ®em l¹i lîi
Ých tinh thÇn cho mäi thµnh viªn céng ®ång; Héi bao gåm
nhiÒu trß ch¬i hçn ®én, v« sè, vui ch¬i cho ®Õn t¶ t¬i:
“Vui xem h¸t
Nh¹t xem b¬i
T¶ t¬i xem héi”.
Bëi v× ®©y lµ sù céng c¶m cÇn thiÕt vÒ ph¬ng diÖn t©m
lý víi nh÷ng dån nÐn sau bao nhiªu th¸ng ngµy lao ®éng nay
lÊy l¹i ®Ó gi¶i to¶ th¨ng b»ng.
8
Nh vËy, Héi lµ mét cuéc vui b»ng v« sè ho¹t ®éng gi¶i trÝ
c«ng céng diÔn ra t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nh©n kû niÖm
mét sù kiÖn x· héi hay tù nhiªn nh»m diÔn ®¹t sù ph©n tÝch,
sù hoan hØ cña mét céng ®ång khi tham gia dù nã.
NÕu LÔ lµ phÇn ®¹o th× Héi l¹i lµ phÇn ®êi rÊt thùc, lµ
kh¸t väng cña mét thµnh viªn trong mét céng ®ång nh»m v¬n
tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp. Nh÷ng kh¸t väng cña con ngêi ®îc
kh¸i qu¸t hãa, nh©n c¸ch ho¸ hoÆc lý tëng ho¸ vµ nh÷ng ho¹t
®éng rÊt cô thÓ, rÊt ®¬ng thêi. Bëi vËy, phÇn Héi bao giê
còng kÐo dµi h¬n phÇn LÔ, nã diÔn rÊt s«i ®éng cho nªn con
ngêi muèn tham gia vµo Héi ®Ó quªn ®i nh÷ng nhäc nh»n vÊt
v¶, nh÷ng tai ¬ng, nh÷ng bÊt c«ng nh»m híng tíi t¬ng lai cã
cuéc sèng t¬i ®Ñp h¬n.
1.1.3. Mèi quan hÖ gi÷a LÔ vµ Héi:
Cã thÓ nãi r»ng khã t¸ch rêi ®îc LÔ víi Héi bëi v× LÔ, Héi
thêng xuyªn g¾n kÕt víi nhau. Mèi quan hÖ gi÷a LÔ vµ Héi lµ
sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a phÇn ®¹o vµ phÇn ®êi. §ã lµ mèi quan
hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi, còng kh«ng thÓ t¸ch b¹ch ®îc ranh giíi
cña c¸c yÕu tè t¹o nªn LÔ víi Héi.
LÔ n»m trong Héi vµ Héi th× ph¶i cã LÔ. Víi tinh thÇn Êy c¶
phÇn LÔ vµ phÇn Héi, c¶ phÇn ®¹o vµ phÇn ®êi ®Òu lµ mét
cuéc vui lín cña céng ®ång nh»m ®¸p øng nhu cÇu gi¶i trÝ, tÝn
ngìng, thi thè tµi n¨ng, biÓu d¬ng søc m¹nh hoÆc t¸i hiÖn l¹i
cuéc sèng trong c¸c thêi kú lÞch sö.
9
Nh vËy LÔ héi lµ mét lo¹i h×nh tæng hîp bao gåm nhiÒu
yÕu tè v¨n ho¸ d©n gian t¬ng t¸c lÉn nhau. Ngêi n«ng d©n
ViÖt Nam ®· s¸ng t¹o ra c¸c lÔ héi nh cuéc sèng thø hai cña
m×nh cho nªn cã thÓ gäi lÔ héi lµ mét b¶o tµng D©n téc häc
tù nhiªn. Còng vËy, lÔ héi truyÒn thèng lµ mét sinh ho¹t tæng
hîp bao gåm c¸c mÆt: tinh thÇn vµ vËt chÊt, t«n gi¸o, tÝn ngìng; v¨n ho¸ nghÖ thuËt; linh thiªng vµ ®êi thêng. Tham dù lÔ
héi, thùc ra con ngêi ®ang muèn t¸i sinh thêi gian, trong mét
kh«ng gian phi trÇn tôc. Trong kho¶nh kh¾c nhÊt ®Þnh nhê cã
nh÷ng thÓ thøc lÔ nghi qui ®Þnh cïng víi nh÷ng ®iÖu nh¹c, lêi
ca, con ngêi bíc vµo mét thÕ giíi kh¸c, bång bÒnh víi tr¹ng th¸i
nhËp thÇn kh«ng ph¶i lµ mª mµ thùc sù lóc Êy, hä ®ang tù vît
m×nh, tù gi¶i phãng khái c¸i trËt tù hiÖn hµnh ®Ó hoµn thµnh
ë tr¹ng th¸i tù do, phãng kho¸ng.
Sù tù do nµy chÝnh ®¸ng. NhËn ra ®îc sù chÝnh ®¸ng Êy
lµ t«n träng con ngêi vµ hiÓu ®óng b¶n chÊt cña x· héi .
LiÖu sinh ho¹t lÔ héi cã thùc sù lµ nhu cÇu cña qu¶ng ®¹i
quÇn chóng nh©n d©n hay kh«ng? C©u hái nµy kh«ng cÇn ®îc ®Æt ra víi lÞch sö, bëi v× trong lÞch sö, nÕu lÔ héi kh«ng
ph¶i lµ nhu cÇu thùc sù cña nh©n d©n th× nã ®· kh«ng thÓ cã
lÝ do tån t¹i hµng ngh×n n¨m. VËy phôc håi lÔ héi truyÒn
thèng lµ tÊt yÕu.
1.2. Nguån gèc cña lÔ héi .
10
LÔ héi cæ truyÒn cña d©n téc ViÖt xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë
®©u, tõ bao giê, cho ®Õn nay vÉn cha cã mét tµi liÖu nµo x¸c
minh ®îc râ rµng vµ x¸c ®¸ng song mét ®iÒu kh«ng ai cã thÓ
chèi c·i ®îc lµ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt nãi chung, ë
NghÖ An nãi riªng xuÊt hiÖn rÊt sím. B»ng chøng lµ trªn nh÷ng
trèng ®ång, th¹p ®ång - nh÷ng hiÖn vËt ®· ®îc x¸c ®Þnh cã
niªn ®¹i ba bèn ngh×n n¨m - cã kh¾c h×nh ¶nh tõng ®oµn
ngêi ho¸ trang chim ®ang nh¶y móa, b¬i thuyÒn, s¨n b¾n
mõng ®îc mïa.
ChØ biÕt r»ng lÔ héi xuÊt hiÖn sím vµ trë thµnh mét nhu
cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi
VÞªt chóng ta, thÓ hiÖn trong c©u:
“Th¸ng giªng lµ th¸ng ¨n ch¬i
Th¸ng hai cê b¹c, th¸ng ba héi hÌ”.
Víi ®Æc tÝnh cña ngêi ViÖt Nam lµ l¹c quan, yªu ®êi vµ
phãng kho¸ng, lÔ héi ®· trë thµnh “ m¶nh ®Êt” ®Ó chóng ta
göi g¾m niÒm tin vµ còng lµ n¬i con ngêi cã thÓ sèng thùc víi
lßng m×nh, n¬i con ngêi cã thÓ thi thè tµi n¨ng. NhiÒu lÔ héi
g¾n liÒn víi lµng. Ngµy héi cã tÝnh chÊt ®éc lËp vµ duy nhÊt
cña tõng lµng. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ mét tiÕn tr×nh tõ nh÷ng ngµy
héi kh«ng ®Þnh kú, ®Õn nh÷ng ngµy héi t¬ng ®èi ®Þnh kú,
cuèi cïng ®Õn ngµy héi ®Þnh kú mét c¸ch ch¾c ch¾n. §iÒu
dÔ nhËn thÊy, héi lµng lµ lo¹i héi tiªu biÓu nhÊt cho lÔ héi ë níc
11
ta. Nã ®· ®îc h×nh thµnh trong hoµn c¶nh s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp lóa níc vµ phï hîp víi lo¹i h×nh v¨n ho¸ nµy.
Lµng ViÖt Nam, dï lµ miÒn Nam hay miÒn B¾c, dï miÒn
xu«i hay miÒn ngîc th× vÉn ®îc phñ ®Òu mét mµu xanh cña
sù sèng, cña niÒm tin. Lµng quª Êy, n¬i ¨n chèn ë ®· chøa
®ùng vµ ghi nhËn mét v¨n ho¸. V¨n ho¸ Êy lÊy con ngêi lµm
chñ, lÊy §Êt – Trêi lµm khu«n, lµm mÉu. V¨n hãa Êy hµi hoµ
nh n¾ng ma, ruéng ®ång nh con ngêi, nh ®Êt níc… V¨n ho¸ Êy
mang t©m hån ViÖt Nam, mang nghÞ lùc r¾n rái mµ thanh
cao, mang trÝ tuÖ gi¶n dÞ mµ s©u s¾c coi thêng b·o t¸p
phong ba, coi khinh ®en b¹c vµ gian khæ. V¨n ho¸ Êy ®· ®îc
h×nh thµnh, r¹ng rì, võa ®Þnh h×nh, võa biÕn ®éng, ph¸t
triÓn qua nhiÒu thêi kú lÞch sö. Vµ ph¶i ch¨ng, v× c¸i ®øc ViÖt
Nam hµi hoµ víi ®Êt trêi t¹o ra v¨n ho¸ lµng mang c¶m gi¸c ªm
®Òm, trÇm mÆc cña nh÷ng lµng quª?!
Thùc ra trong xãm lµng Êy trµo d©ng bao ®ît sãng cån, sau
luü tre xanh Êy, tõng giê tõng giê, ch¹y theo mÆt trêi, cuèn
theo thêi vô, chuyÓn theo nhÞp ®iÖu cña thiªn nhiªn. Vµ còng
tõng giê, tõng giê v¨n ho¸ Êy ph¸t triÓn. Tõ nh÷ng s¸ng t¹o
hµng ngµy sÏ ®îc chung l¹i thµnh s¸ng t¹o c¶ th¸ng, råi tõ s¸ng
t¹o cña c¶ th¸ng chung l¹i thµnh s¸ng t¹o n¨m, bung ra theo
ngµy héi, ngµy lÔ.
Ngêi ViÖt ngoµi thêi gian dµnh ®Ó ®¸p øng nhu cÇu sinh
häc cña c¬ thÓ th× kh«ng cã giê nµo lµ giê ngêi n«ng d©n
12
kh«ng tham gia vµo c«ng viÖc “sinh ho¹t v¨n nghÖ” kh«ng
tham gia vµo s¸ng t¹o v¨n ho¸ ®Ó ch¨m sãc cho t©m hån
m×nh, ch¨m sãc cho thÕ hÖ t¬ng lai. Nhng ®ã lµ ph¬ng thøc
s¸ng t¸c vµ rÌn luyÖn c¸ nh©n.
§Ó tr¸nh c¸i riªng lÎ, ®Ó hoµ víi tËp thÓ céng ®ång, tõng
th¸ng c¶ lµng rén theo tuÇn tr¨ng. Cø chu kú mång mêi, hai m¬i, kh«ng khÝ n«ng th«n bao giê còng rén r·. Ngoµi bÕn níc cã
nh÷ng c¶nh h¸t ®èi ng¾n ngñi gi÷a trai ®ß däc vµ c¸c c« g¸i
g¸nh níc, röa khoai.
Bªn bê ao, tõng líp trai g¸i c¨ng d©y h¸t èng. Trong s©n
®×nh tæ chøc mét ®¸m trèng qu©n … Bän trÎ kÐo nhau ra
nh÷ng b·i réng ch¬i ®ñ c¸c trß … Mïa tr¨ng, mïa ho¹t ®éng
v¨n ho¸ tËp thÓ cña lµng.
Song kh«ng ph¶i mïa tr¨ng nµo còng lÆp l¹i nh÷ng c¸ch
ch¬i nh nhau.
Mçi n¨m Xu©n Thu nhÞ kú lµng më héi. C¸c ho¹t ®éng v¨n
ho¸ còng híng theo c¸i ho¹t ®éng trung t©m nµy. Héi lín ph¶i
chuÈn bÞ tríc hµng th¸ng. ChuÈn bÞ c¶ v¨n ho¸ vËt chÊt, c¶
v¨n hãa tinh thÇn. Kh«ng khÝ chuÈn bÞ lµm n«ng th«n n¸o nøc
h¼n lªn. Bëi ®ã lµ nh÷ng ngµy hµo høng nhÊt. Bëi ®ã lµ
nh÷ng ngµy s¶ng kho¸i ca ngîi kú tÝch cña gièng nßi cña d©n
téc… §ã lµ nh÷ng ngµy mang t×nh nhµ lµm nghÜa níc, ®em
cuéc sèng c¸ nh©n vµo nghÜa vô c«ng d©n. §ã lµ nh÷ng ngµy
phÊn chÊn, trai th× m¹nh, g¸i th× mÒm, giµ trÎ l¹i, trÎ trÎ
13
thªm. §ã lµ nh÷ng ngµy kh¼ng ®Þnh v¨n ho¸ ViÖt Nam,
nh÷ng ngµy tÈy röa v¨n ho¸ n« dÞch, ngµy ®em l¹i thøc ¨n
bæ nhÊt cho t©m hån trÎ, gieo vµo t©m hån ®ã kh¸t väng,
niÒm tin vµ h×nh thµnh cho t©m hån ®ã nh÷ng lÏ sèng…
Nh÷ng chu kú n¨m còng kh«ng lÆp l¹i vµ héi còng kh«ng hoµn
toµn gièng nhau. Nh÷ng ngµy héi xa xa ®îc trèng ®ång ghi
nhËn, ®· diÔn ra kh«ng gièng nh nh÷ng ngµy héi mµ ta hiÓu
biÕt, v× héi thêng vÉn lµ sù tæng hîp v¨n ho¸ thêi ®¹i.
1.3. C¬ cÊu tæ chøc LÔ héi:
LÔ trong lÔ héi lµ mét hÖ thèng hµnh vi, ®éng t¸c nh»m
biÓu hiÖn lßng t«n kÝnh cña d©n lµng ®èi víi c¸c thÇn linh, lùc
lîng siªu nhiªn nãi chung, víi thÇn Thµnh Hoµng nãi riªng. §ång
thêi lÔ còng ph¶n ¸nh nh÷ng nguyÖn väng íc m¬ chÝnh ®¸ng
cña con ngêi tríc cuéc sèng ®Çy rÉy nh÷ng khã kh¨n mµ b¶n
th©n hä cha cã kh¶ n¨ng c¶i t¹o.
LÔ ë trong lÔ héi kh«ng ®¬n lÎ, nã lµ mét hÖ thèng liªn
kÕt, cã trËt tù, cïng hç trî nhau, thêng gåm:
1. LÔ ríc níc
2. LÔ méc dôc
3. TÕ gia quan
4. Ríc. §¸m ríc
5. TÕ ®¹i tÕ
6. LÔ tóc trùc
7. LÔ HÌm
14
-LÔ ríc níc: Tríc khi vµo ®¸m mét ngµy, lµng cö hµnh lÔ
lÊy níc tõ gi÷a s«ng, gi÷a giÕng ríc vÒ ®×nh (hoÆc ®Òn) níc
thêng ®îc ®ùng vµo choÐ sø hay b×nh sø ®· lau chïi s¹ch sÏ.
Níc ta móc níc b»ng g¸o ®ång, lóc ®æ níc ph¶i qua miÕng v¶i
®á ë miÖng b×nh, miÖng choÐ. Sau ®ã, b×nh níc ®a lªn kiÖu
ríc vÒ n¬i thÇn linh an ngù.
- LÔ méc dôc: Ngay sau lÔ ríc níc, lµng cö hµnh lu«n méc
dôc (tøc lµ lÔ t¾m röa tîng thÇn). C«ng viÖc nµy thêng giao
cho mét ngêi cã tÝn nhiÖm (do lµng chän) ®¶m ®ang. Hä
th¾p h¬ng, d©ng lÔ råi tiÕn hµnh c«ng viÖc mét c¸ch thËn
träng. Tîng thÇn ®îc t¾m hai lÇn trong níc: lÇn thø nhÊt b»ng
níc lµng võa ®a vÒ, lÇn thø hai b»ng níc ngò vÞ (hoÆc trÇm h¬ng) ®· chuÈn bÞ tríc. Gäi lµ t¾m nhng kh«ng ph¶i giéi níc mµ
lÊy mét tÊm v¶i ®á nhóng vµo mét chËu níc s¹ch råi lau chïi
nhÑ nhµng, thËn träng.
- TÕ gia quan: TÕ gia quan lµ lÔ kho¸ ¸o, mò cho tîng
thÇn, bµi vÞ. Còng cã thÓ lµ ¸o mò ®¹i trµo ®îc triÒu ®×nh
ban theo chøc tíc, phÈm hµm lóc d¬ng thêi hoÆc lµ ¸o mò
hµng m· lµm ®Æt theo (s¾c phong) thê ë n¬i thÇn an ngù.
§Õn ngµy héi, nh÷ng thø ®ã ®îc gãi l¹i cÈn thËn råi ®Æt lªn
kiÖu ríc vÒ ®×nh. Cai kiÖu vµ c¸c ch©n kiÖu ®îc lµm viÖc
nµy, nhng hä ph¶i sèng chay tÞnh tríc ®ã mét tuÇn vµ trong lóc
hµnh sù ph¶i bÞt miÖng b»ng mét m¶nh v¶i ®iÒu ®Ó gi÷ ®îc
sù thanh thiÕt n¬i cung th¸nh chÝ t«n.
15
- §¸m ruíc:
“Lµng ta më héi tng bõng
Chiªng khua trèng giãng vang lõng ®«i bªn
Long ngai th¸nh ngù ë trªn
T¶ v¨n, höu vò bèn bªn rång chÇu
Sinh ra nam tö c«ng hÇu
Sinh ra con g¸i vµo chÇu th¸nh qu©n”
NÕu héi lµng lµ ®iÓm héi tô nh÷ng nÐt tinh hoa cña nÒn
v¨n minh xãm lµng th× ®¸m ríc lµ h×nh ¶nh tËp trung nhÊt
cña héi lµng, lµ biÓu trng cña søc m¹nh céng ®ång ®ang vËn
®éng tríc m¾t mäi ngêi mét c¸ch tr¸ng mµ vÉn th©n quen.
§¸m ríc ®ãn thÇn vÞ tõ n¬i Ngµi ngù (®Òn, miÕu, nghÌ …) vÒ
®×nh (gäi lµ phông nghªnh håi ®×nh ®îc tæ chøc ®Ó Ngµi
xem héi, dù hëng lÔ vËt (hiÖu qu¶ mét mïa trång cÊy) ®îc
d©ng tõ tÊm lßng thµnh kÝnh rÊt mùc cña toµn thÓ d©n lµng.
Còng cã khi d©n lµng tæ chøc ®¸m ríc diÔn l¹i sù tÝch, mét
®o¹n ®êi vÎ vang nhÊt, hoÆc tiªu biÓu nhÊt cña thÇn.
- §¹i tÕ:
§¹i tÕ lµ nghi thøc lÔ trang träng nhÊt (d©ng s¸u tuÇn rîu
lµ tèi ®a) khi bµi vÞ võa ríc ra ®×nh. T¹i lÔ nµy, lµng thêng
mæ tr©u, mæ bß lµm lÔ vËt d©ng cóng thÇn linh. §¹i tÕ do
ban tÕ thùc hiÖn (nhiÒu nhÊt lµ 21 ngêi, võa ®ñ lµ 17 ngêi).
Nh÷ng ngêi nµy thêng Ýt nhiÒu ®Òu biÕt hoÆc ph¶i ë héi t
v¨n. H»ng n¨m tríc héi, lµng ph¶i bµn b¹c, chän lùa. §©y lµ
16
nh÷ng ngêi lµm viÖc th¸nh, ®¹i diÖn cho d©n, ph¶i cã ®øc
®é, Th¸nh míi tin, ph¶i trong s¹ch (kh«ng tang) míi ®em l¹i
may m¾n cho lµng. Khi ®îc cö råi, hä ph¶i sèng chay tÞnh
hµng tuÇn tríc ngµy lµng më ®¸m.
- LÔ tóc trùc:
LÔ tóc trùc tøc lµ lÔ tr«ng nom, canh gi÷ bµi vÞ hoÆc tîng thÇn lóc ríc tõ ®Òn, miÕu ra ®×nh, chïa,… Tuú theo thêi
gian më héi dµi hay ng¾n mµ tîng thÇn sÏ ngù t¹i ®×nh l©u
hay mau. Trong suèt thêi gian ®ã, c¸c vÞ h¬ng l·o, chøc
s¾c, quan viªn ë lµng ph¶i ph©n c«ng nhau ®Ó lu«n cã
mÆt t¹i ®×nh mµ phông sù thÇn linh cho chu ®¸o. TuyÖt
®èi kh«ng ®îc mét phót bá trèng, ®Ó thÇn linh khái quë
tr¸ch, ®Ó tr¸nh nh÷ng “bÊt tr¾c” x¶y ra cã thÓ mang v¹
cho c¶ lµng.
- LÔ hÌm:
ë
nh÷ng héi lµng cã thÇn tÝch kh«ng b×nh thêng th×
trong héi thêng cã thªm héi HÌm. HÌm lµ mét hµnh ®éng nghi
lÔ nh»m diÔn l¹i mét qu·ng ®êi “®Æc biÖt” cña thÇn lóc sinh
thêi hoÆc mét chi tiÕt hµnh ®éng mang tÝnh c¸ biÖt rÊt tiªu
biÓu. HÌm lµ viÖc kÝn thêng thùc hiÖn ë nh÷ng hËu cung cña
®×nh, kh«ng thÓ ®Ó cho ngêi ngoµi lµng biÕt. HÌm kh«ng
phæ biÕn ë tÊt c¶ c¸c héi, nhng héi nµo ®· cã hÌm th× kh«ng
thÓ bá hÌm bëi v× kh«ng quªn nh÷ng g× mµ thÇn ®· tr¶i qua
17
kÓ c¶ thuë hµn vi lµ mét biÓu hiÖn cña lßng t«n kÝnh ®èi víi
thÇn thµnh hoµng.
HÖ thèng lÔ trong lÔ héi cã tÝnh æn ®Þnh cao. Sù gia
gi¶m, xª dÞch rÊt h¹n chÕ vµ cã ph¹m vi cña nã. Ch¼ng h¹n,
tõng lµng cã thÓ cö hµnh lÔ ®¹i tÕ to hay nhá tuú theo kh¶
n¨ng cña lµng m×nh nhng kh«ng thÓ ®a lÔ ®¹i tÕ lªn tríc lÔ
méc dôc, còng kh«ng thÓ ®äc kh¸nh chóc tríc ®¹i tÕ… §ã lµ
quy ®Þnh kh¸ chÆt chÏ.
NÕu nh lÔ lµ mét hÖ thèng tÜnh cã tÝnh quy ph¹m nghiªm
ngÆt ®îc cö hµnh t¹i chèn ®×nh trung th× tr¸i l¹i, héi lµ mét
sinh ho¹t d©n d· phãng kho¸ng diÔn ra trªn b·i s©n ®Ó d©n
lµng cïng b×nh ®¼ng vui ch¬i víi hµng lo¹t trß tôc hÊp dÉn do
m×nh chñ ®éng tham gia.
Héi lµ mét hÖ thèng trß ch¬i, trß diÔn phong phó vµ ®a
d¹ng. Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c lo¹i trß sau ®©y theo ®Æc trng t¬ng ®èi cña nã:
+ Trß ch¬i thîng vâ bao gåm: ®Êu vËt, ®ua thuyÒn, ®¸nh
®u, tung cÇu, hÊt phÕt, kÐo co…
+ Trß ch¬i thi tµi, bao gåm: thæi c¬m, ®å x«i, lµm b¸nh,
dÖt v¶i, bÖn thõng…
+ Trß ch¬i nghÒ nghiÖp, bao gåm: tr×nh nghÒ, cíp kÐn,
s¨n cuèc, ®¸nh c¸, ®èn cñi, ®èt ph¸o….
+ Trß ch¬i luyÕn ¸i, bao gåm: b¾t ch¹ch, móa mo, chen
nhau, h¸t ná nêng…
18
+ Trß ch¬i gi¶i trÝ nh: cê ngêi, tæ t«m, ®¸o cäc, ®¸o
®Üa, thi th¬, ca h¸t…
+ Trß ch¬i chiÕn ®Êu nh: diÔn trËn, nÐm ®¸, móa cê lau,
+ Trß ch¬i phong tôc nh: «m cét, ch¹y håi loan, chÐm
ch÷…
Trong thùc tÕ, mét trß ch¬i kh«ng thuÇn tuý mang mét ý
nghÜa nh ®· nãi. Nã cã sù ®an xen, th©m nhËp kh¸ phøc t¹p,
nhiÒu ý nghÜa vµ chóng tuú theo hoµn c¶nh, m«i trêng mµ cã
thÓ xuÊt hiÖn hoÆc kh«ng.
Héi lµ ®Ó vui ch¬i, ch¬i tho¶ thÝch, tho¶ m¸i. Nã kh«ng bÞ
rµng buéc bëi lÔ nghi, t«n gi¸o, ®¼ng cÊp vµ tuæi t¸c. Sau
nh÷ng ngµy th¸ng lµm ¨n lam lò, d©n lµng chê ®ãn ngµy héi
nh chê ®ãn mét niÒm tin vui céng ®ång. Hä ®Õn víi héi trong
tinh thÇn céng c¶m, hå hëi, s¶ng kho¸i vµ hoµn toµn tù
nguyÖn. Ngoµi vui ch¬i gi¶i trÝ, ngoµi gÆp gì b¹n bÇu mäi ngêi
vÒ dù héi ®Òu c¶m thÊy h×nh nh m×nh cßn ®îc thªm mét c¸i
g× n÷a. Ph¶i ch¨ng, ®ã lµ “may”, lµ “khíc”, lµ “léc Th¸nh”, “léc
ThÇn” hay tÊt c¶ gäi chung lµ “léc héi”. Thø quyÒn lîi v« h×nh
Êy chØ cã trong ngµy héi vµ ai muèn ®îc th× ph¶i ®Õn tËn n¬i
mµ nhËn chø kh«ng ai cã thÓ nhËn thay cho ai. ChÝnh v× vËy
mµ héi rÊt ®«ng, rÊt nhén nhÞp. Nh÷ng ngµy lµng vµo ®¸m,
nhÞp sèng th«n d· tng bõng h¼n lªn. §ã lµ mét thùc tÕ mäi ngêi ®Òu thÊy vµ còng ®Òu c¶m nhËn ®îc. Héi tuy ån µo, n¸o
nhiÖt, tuy giÉm ®¹p, chen chóc nhng héi kh«ng hÒ hçn ®én,
19
sa ®µ… Ph¶i ch¨ng v× trong Héi cã LÔ, cã sù ®iÒu tiÕt c©n
b»ng ®ñ ®Ó vui lµ ®îc.
Cã thÓ nãi, héi lµng lµ mét cÊu tróc t¬ng ®èi hoµn chØnh
vÒ nhiÒu mÆt. ë ®Êy cã sù kÕt hîp uyÓn chuyÓn gi÷a LÔ vµ
Héi, gi÷ ®ãng më, gi÷a tÜnh vµ ®éng ®Ó t¹o nªn mét hÖ
thèng hµnh ®éng phøc hîp nhng vÉn hµi hoµ, tho¶ m·n nhu cÇu
cho c¶ ®«i bªn ®îc hiÓu theo tõng cÆp tëng nh ®èi xøng:
+ Bªn linh thiªng / Bªn trÇn tôc
+Bªn cung ®×nh / Bªn d©n d·
+Bªn thê cóng / Bªn vui ch¬i
+Bªn thÇm lÆng / Bªn ån µo
+Bªn chøc s¾c / Bªn d©n thêng
+Bªn giµ / Bªn trÎ
+Bªn nam thanh / Bªn n÷ tó
LÔ vµ héi lµ hai yÕu tè chÝnh t¹o nªn héi lµng. Sù ®Ëm
nh¹t gi÷a chóng lµ tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm tõng n¬i vµ tÝnh
chÊt tõng lo¹i héi.
- VÒ tæ chøc lÔ héi: LÔ héi do lµng tæ chøc trªn c¬ së h¬ng íc, d©n lµng hÕt søc quan t©m, xem ®Êy lµ viÖc ®¹i sù
ph¶i lµm thËt chu ®¸o.
S¾p ®Õn ngµy héi, c¸c vÞ chøc s¾c cïng víi b« cña lµng sÏ
tæ chøc mét cuéc héi häp quan träng t¹i ®×nh ®Ó bµn b¹c
viÖc héi. T¹i cuéc héi häp nµy, c¸c thµnh viªn sÏ ph¸t biÓu ý
kiÕn vÒ lÔ héi, vÒ viÖc bÇu cai ®¸m còng nh viÖc huy ®éng
20
- Xem thêm -