Tài liệu Góp phần tìm hiểu một số lễ hội cổ truyền của người việt ở hải phòng

Trêng ®¹i häc vinh Khoa lÞch sö ----------š œ ---------- TrÇn thÞ thu hiÒn Kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Gãp phÇn t×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi viÖt ë h¶i phßng chuyªn ngµnh: lÞch sö v¨n ho¸ líp: 44B3 - LÞch sö Gi¸o viªn híng dÉn: ThS. 0 NguyÔn ThÞ Hµ Môc lôc Trang Më ®Çu 2 Néi dung Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt 6 1.1 LÔ héi lµ g×. 6 1.2 Nguån gèc cña lÔ héi. 9 1.3 C¬ cÊu tæ chøc lÔ héi. 11 1.4 Ph©n lo¹i lÔ héi. 16 1.5 ý nghÜa, gi¸ trÞ lÔ héi trong ®êi sèng v¨n ho¸, tinh thÇn ngêi ViÖt. 20 Ch¬ng 2. Mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 23 2.1 §iÒu kiÖn tù nhiªn, x· héi, con ngêi H¶i Phßng. 24 2.2 Mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi viÖt ë H¶i Phßng. 29 2.2.1 LÔ héi ®Òn NghÌ (LÔ héi lµng An Biªn) ë Lª Ch©n. 30 2.2.2 LÔ héi mïa xu©n ®×nh Tri YÕu ë An D¬ng. 40 1 2.2.3 LÔ héi chäi tr©u ë §å S¬n. ë VÜnh B¶o. 52 2.2.4 LÔ héi miÕu Cùu §iÖn 64 Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm, ý nghÜa lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt 70 ë H¶i Phßng. 3.l NhËn xÐt lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 70 3.2 §Æc ®iÓm lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 75 3.3 Nh÷ng mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ cña lÔ héi cæ truyÒn cña 79 ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 3.4 ý nghÜa cña lÔ héi ®èi víi ®êi sèng v¨n ho¸, tinh thÇn 81 cña ngêi d©n H¶i Phßng. 3.5 Mét sè ý kiÕn ®Ò xuÊt. 82 KÕt luËn. 86 Tµi liÖu tham kh¶o. 89 Phô lôc 92 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi: 2 Ngay tõ thêi xa xa lÔ héi d©n gian ®· lµ h×nh thøc sinh ho¹t phæ biÕn cña céng ®ång d©n c trªn ®Êt nuíc ta. LÔ héi lµ nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña ngêi ViÖt Nam, trong ®ã thÓ hiÖn t×nh c¶m tÊm lßng ngìng mé cña m×nh ®èi víi nh÷ng ngêi cã c«ng víi níc víi d©n, ®îc nh©n d©n ®óc tîng dùng ®×nh lËp miÕu t«n thê. H¬n thÕ lÔ héi cßn ®îc xem lµ mét lo¹i di s¶n v¨n ho¸ d©n téc phi vËt thÓ, lÔ héi ®Ò cao, khuyÕn khÝch nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña céng ®ång, ®Ò cao nh÷ng danh nh©n lÞch sö, v¨n ho¸, do ®ã cÇn ph¶i ®îc b¶o tån, g×n gi÷, truyÒn l¹i cho ®êi sau ®Ó con ch¸u häc tËp vµ noi theo. H¬n thÕ n÷a, lÔ héi cßn lµ n¬i thÓ hiÖn khiÕu thÈm mü cña céng ®ång, khuyÕn khÝch tµi n¨ng lao ®éng, s¶n xuÊt vµ vui ch¬i v¨n ho¸, v¨n nghÖ víi ý nghÜa cÇu mïa. H¶i Phßng còng nh c¸c vïng quª kh¸c cña ViÖt Nam cã ®a sè ngêi d©n sèng b»ng nghÒ n«ng nghiÖp nªn viÖc tæ chøc lÔ héi cho c d©n H¶i Phßng lµ ®iÒu hÕt søc cÇn thiÕt. Nã ®¸p øng nhu cÇu, nguyÖn väng cña ngêi d©n mong muèn mïa mµng tèt t¬i, ma thuËn giã hoµ vµ tho¶ m·n nhu cÇu gi¶i trÝ cña ngêi d©n trong nh÷ng ngµy th¸ng n«ng nhµn. Ngµy nay trong thêi kú ®Êt níc më cöa, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, thùc hiÖn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. H¶i Phßng víi t c¸ch lµ trung t©m ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt níc, nÒn kinh tÕ thÞ trêng x©m nhËp lµm cho lÔ héi cæ truyÒn cña H¶i Phßng bÞ mai mét dÇn. Th× vÊn ®Ò ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña d©n téc bªn c¹nh viÖc tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ thÕ giíi 3 trë nªn cÇn thiÕt. V× vËy viÖc b¶o tån, g×n gi÷ nh÷ng lÔ héi cæ truyÒn ë H¶i Phßng lµ viÖc lµm cÊp thiÕt cña nh÷ng ngêi d©n H¶i Phßng nãi riªng vµ cña ngêi d©n ViÖt Nam nãi chung. Muèn g×n gi÷, ph¸t huy nh÷ng b¶n s¾c v¨n ho¸ cña quª h¬ng cÇn ®i s©u, t×m hiÓu vÒ néi dung, h×nh thøc c¸c lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng ®Ó thÊy ®îc nh÷ng c¸i hay, c¸i ®Ñp, c¸i cÇn g×n gi÷, ph¸t huy, c¸i cÇn ph¶i thay thÕ, cã nh vËy míi lµnh m¹nh ho¸ c¸c h×nh thøc lÔ héi truyÒn thèng. Cã thÓ nãi lÔ héi lµ h×nh ¶nh v¨n ho¸ kÕt tinh cña c d©n n«ng nghiÖp, lµ ®éng lùc cña v¨n ho¸ lµng x· víi t c¸ch lµ sù tho¶ m·n mét nhu cÇu v¨n ho¸ toµn diÖn. ViÖc n©ng cao sù s¸ng t¹o vµ t¸i s¸ng t¹o thêng xuyªn tõ n¨m nµy sang n¨m kh¸c, tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c, t¹o lÔ héi truyÒn thèng nh÷ng thay ®æi phï hîp víi thêi kú lÞch sö, chø kh«ng hoµn toµn gi÷ nguyªn xi h×nh hµi tõ thuë nguyªn thuû. §Ó lÔ héi lu«n lu«n ®îc mäi ngêi chê ®ãn víi tÊm lßng h¸o høc, chê mong. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn chóng t«i chän nghiªn cøu ®Ò tµi “Gãp phÇn t×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng” víi môc ®Ých gãp phÇn b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña «ng cha ta ®· dµy c«ng x©y dùng, g×n gi÷ ®Ó lu truyÒn ®Õn ngµy nay. Lµ mét sinh viªn khoa LÞch sö, chuyªn ngµnh v¨n ho¸, t«i mong muèn ®îc thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, mét mÆt ®Ó tËp dît nh÷ng bíc ®i ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc. 4 MÆt kh¸c qua ®Ò tµi mong muèn t×m hiÓu mét c¸ch cô thÓ, cã hÖ thèng lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng, ®Ó gãp phÇn vµo viÖc g×n gi÷ nh÷ng b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu. Liªn quan ®Õn ®Ò tµi “Gãp phÇn t×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng” ®· cã mét sè c«ng tr×nh, t¸c phÈm nghiªn cøu nhng chØ míi tËp trung ë tõng lÔ héi cô thÓ hoÆc tËp hîp lÔ héi theo kiÓu liÖt kª, rÊt Ýt cã c«ng tr×nh, t¸c phÈm nghiªn cøu nµo m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt, ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. Ch¼ng h¹n trong cuèn s¸ch “H¶i Phßng di tÝch lÞch söv¨n ho¸” (Nhµ xuÊt b¶n H¶i Phßng(1993) cña t¸c gi¶ TrÞnh Minh Hiªn) tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ lÔ héi cña c¸c di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ tiªu biÓu cña H¶i Phßng. Hay trong cuèn s¸ch Nh÷ng lÔ héi ViÖt Nam tiªu biÓu- Nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ th«ng tin Hµ Néi cña t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Kim Doan cã m« t¶ mét c¸ch s¬ qua vÒ héi chäi tr©u §å S¬n. Råi trong cuèn s¸ch “Du lÞch H¶i Phßng”(Nhµ xuÊt b¶n H¶i Phßng n¨m 1994) cña t¸c gi¶ TrÞnh Duy Hinh cã ®Ò cËp ®Õn phÇn lÔ vËt cña lÔ héi chäi tr©u vïng biÓn §å S¬n nµy. Chø c¶ hai t¸c phÈm nµy cha m« t¶ kü vÒ lÔ héi chäi tr©u §å S¬n. Ph¶i ®Õn n¨m 2006, trong mét cuèn s¸ch míi xuÊt b¶n “LÔ héi truyÒn thèng tiªu biÓu cña H¶i Phßng” cña t¸c gi¶ TrÞnh Minh Hiªn(chñ biªn) cïng hai t¸c gi¶ NhuËn Hµ vµ Ph¹m Xu©n ThÈm ®· cho b¹n ®äc mét c¸ch nh×n kh¸i qu¸t 5 vÒ lÔ héi truyÒn thèng ë H¶i Phßng nhng cha thËt ®Çy ®ñ vµ cô thÓ. T¸c phÈm “H¶i Phßng di tÝch danh th¾ng xÕp h¹ng quèc gia” cña Së v¨n ho¸ th«ng tin- B¶o tµng H¶i Phßng lµ t¸c phÈm giíi thiÖu vÒ nh÷ng di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ ë H¶i Phßng vµ liÖt kª c¸c lÔ héi ë ®©y. Bªn c¹nh ®ã cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· cã nh÷ng tµi liÖu thèng kª vÒ lÔ héi ë H¶i Phßng, chø cha nghiªn cøu s©u vµ cã cã hÖ thèng theo tõng lo¹i lÔ héi. Tãm l¹i cho ®Õn nay, cha cã t¸c phÈm nµo nghiªn cøu mét c¸ch kh¸i qu¸t, ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng lÔ héi cæ truyÒn ë H¶i Phßng. Chóng t«i chØ cã mong muèn th«ng qua ®Ò tµi kho¸ luËn nµy sÏ gãp thªm trong viÖc nghiªn cøu mét sè lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt ë H¶i Phßng mét c¸ch cã hÖ thèng, ®ång thêi nªu lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, ®Æc s¾c cña lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 3. Nguån t liÖu: §Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông c¸c nguån tµi liÖu sau: - Nguån t liÖu thµnh v¨n, c¸c t¸c phÈm nghiªn cøu lÔ héi nãi chung, lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt ë H¶i Phßng nãi riªng. C¸c b»ng s¾c, c©u ®èi, hoµnh phi trong c¸c ®×nh, ®Òn… - Nguån t liÖu truyÒn miÖng : TruyÖn kÓ, th¬ ca… cña ngêi d©n H¶i Phßng. Su tÇm qua c«ng t¸c ®iÒn d· vÒ c¸c ®Þa ph¬ng: §å S¬n, VÜnh B¶o, Lª Ch©n, An D¬ng, An H¶i. - Nh÷ng t liÖu vÒ h×nh ¶nh: tranh ¶nh ®×nh ®Òn, miÕu, c¸c trß ch¬i trong lÔ héi. . . 6 4. NhiÖm vô vµ ph¹m vi nghiªn cøu 4.1. NhiÖm vô su tÇm tµi liÖu. Phôc dùng miªu t¶ lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. Tõ ®ã kh¸i qu¸t, ph©n tÝch, tæng hîp, nghiªn cøu ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p, b¶o tån, g×n gi÷ vµ c¶i biªn lÔ héi. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: T×m hiÓu mét sè lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: - Ph¬ng ph¸p lÞch sö: Nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c lÔ héi. - Ph¬ng ph¸p l«gic: Sö dông thao t¸c t duy, kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸ ®Ó t×m hiÓu lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. - Ph¬ng ph¸p ®iÒn d·: Su tÇm tµi liÖu d©n gian, ghi chÐp, pháng vÊn nh÷ng ngêi tr«ng coi ®×nh, ®Òn, miÕu, nh÷ng ngêi tæ chøc lÔ héi, ngêi d©n tham gia lÔ héi.Vµ trùc tiÕp tham gia lÔ héi. 6. Bè côc kho¸ luËn Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o, Phô lôc, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn gåm ba ch¬ng: Ch¬ng 1: Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt. Ch¬ng 2: Mét sè lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. 7 Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm, ý nghÜa lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ë H¶i Phßng. Nh÷ng néi dung ®îc tr×nh bµy trong kho¸ luËn míi chØ lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu bíc ®Çu. Do tr×nh ®é ngêi viÕt cßn h¹n chÕ, thêi gian nghiªn cøu cha dµi, vÊn ®Ò nghiªn cøu l¹i qu¸ réng, qu¸ tr×nh ®iÒn d· thu thËp tµi liÖu cha thËt ®Çy ®ñ nh mong muèn, kho¸ luËn kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. RÊt mong nhËn ®îc nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp x©y dùng cña thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n sinh viªn. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa LÞch sö, c¸c thÇy c« gi¸o trong tæ bé m«n, th viÖn trêng ®¹i häc Vinh, th viÖn H¶i Phßng, së v¨n ho¸ th«ng tin H¶i Phßng. §Æc biÖt t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c GVC.ThS. NguyÔn ThÞ Hµ ngêi ®· tËn t×nh híng dÉn, gióp ®ì t«i trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn kho¸ luËn nµy. Ch¬ng 1 Vµi nÐt tæng quan vÒ lÔ héi cæ truyÒn cña ngêi viÖt 1.1. LÔ héi lµ g× ? LÔ héi lµ mét sinh ho¹t v¨n ho¸ d©n gian nguyªn hîp mang tÝnh céng ®ång cña ngêi n«ng d©n hay thÞ d©n, diÔn ra ë nh÷ng chu kú kh«ng gian, thêi gian nhÊt ®Þnh, ®Ó lµm nh÷ng nghi thøc vÒ nh©n vËt ®îc sïng b¸i, ®Ó tá râ nh÷ng íc väng, ®Ó vui ch¬i trong tinh thÇn céng mÖnh vµ céng c¶m. Gi¸o s §×nh Gia Kh¸nh coi lÔ héi cæ truyÒn nh lµ “Thêi ®iÓm m¹nh” trong cuéc sèng. Lµ c¸i “mèc” cña mét chu tr×nh “KÕt thóc vµ t¸i sinh”, “Lµ cuéc ®êi thø hai” bªn c¹nh 8 cuéc ®êi thùc, lµ tr¹ng th¸i th¨ng hoa tõ ®êi sèng thùc tÕ, lµ h×nh thøc tæng hoµ v¨n ho¸ nghÖ thuËt, lµ mét hiÖn tîng v¨n ho¸ mang tÝnh tréi ... Hay lÔ héi lµ sinh ho¹t v¨n ho¸, t«n gi¸o, nghÖ thuËt truyÒn thèng céng ®ång. LÔ héi hay héi lÔ hai thuËt ng÷ ®Òu biÓu hiÖn hai yÕu tè lÔ vµ héi g¾n bã chÆt chÏ víi nhau, hoµ quyÖn víi nhau, kh«ng thÓ bá ®i mét yÕu tè nµo. Ngêi ta thêng dïng cÆp ®«i lÔ héi hay héi lÔ víi mét hµm ý lµ lo¹i sinh ho¹t v¨n ho¸ mang tÝnh t«n gi¸o cña mét céng ®ång d©n c. 1.1.1. LÔ Cã nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ lÔ v× nã thêng kh«ng ®øng mét m×nh mµ nã thêng ®i liÒn víi kh¸i niÖm kh¸c: lÔhéi, héi -lÔ, tÕ lÔ, lÔ tÕt, lÔ tiÕt, hay héi hÌ - ®×nh ®¸m (bao gåm lÔ). Theo "Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt", lÔ lµ kh¸i niÖm chØ “nh÷ng nghi thøc tiÕn hµnh nh»m ®¸nh dÊu hoÆc kØ niÖm mét sù viÖc, sù kiÖn cã ý nghÜa nµo ®ã.”[31,540]. Trong lÞch sö, ngay tõ thÕ kû XII TCN thêi nhµ Chu, ch÷ lÔ ë ®©y hiÓu lµ lÔ vËt cña quý téc nhµ Chu dïng ®Ó cóng tÕ tæ t«ng. VÒ sau ch÷ lÔ ®îc më réng ra nhiÒu nghÜa lµ “h×nh thøc phÐp t¾c ®Ó ph©n biÖt trªn díi, hÌn sang thø bËc lín nhá, th©n s¬ trong xa héi khi ®· ph©n ho¸ thµnh ®¼ng cÊp”. [2,127] cuèi cïng khi x· héi cµng ph¸t triÓn th× ý nghÜa cña lÔ cµng më réng nh: lÔ thµnh hoµng, lÔ gia tiªn, lÔ khao väng, lÔ cÇu ma… 9 LÔ trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy mang ý nghÜa vÒ nh÷ng nghi thøc øng xö cña con ngêi tríc tù nhiªn ®Çy bÝ hiÓm th¸ch ®è, mµ n¨ng lùc con ngêi kh«ng khèng chÕ ®îc, vµ nghi thøc øng xö gi÷a con ngêi víi con ngêi trong x· héi, øng xö víi con ngêi ®· khuÊt (vong linh, vong hån) hay nh÷ng ngêi ®ang sèng. Nh vËy lÔ ë ®©y thuéc vµo phÇn t©m linh, phÇn ®¹o cho nªn bao giê nã còng mang tÝnh chÊt huyÒn bÝ vµ thiªng liªng. ViÖt Nam chóng ta, chñ yÕu c d©n sèng b»ng nghÒ n«ng nghiÖp, nªn c¸c nghi lÔ nãi chung chñ yÕu cÇu cho “D©n khang vËt thÞnh”, mïa mµng tèt t¬i. V× vËy lÔ héi lµ phÇn ®¹o, phÇn t©m linh cña céng ®ång, lµm tho¶ m·n nhu cÇu vÒ tÝn ngìng. 1.1.2. Héi NÕu lÔ lµ phÇn ®¹o, th× héi lµ phÇn ®êi. Nãi ®Õn héi lµ nãi ®Õn cuéc ch¬i vui vÎ cña nhiÒu ngêi cïng tham gia, nh©n mét dÞp nµo ®ã. Theo “Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt”: "Héi lµ cuéc vui tæ chøc chung cho ®«ng ®¶o ngêi dù, theo phong tôc, hoÆc nh©n dÞp ®Æc biÖt".[31,433]. Cho nªn Héi cã ®Æc ®iÓm: Héi ph¶i tËp trung ®«ng ngêi trªn mét ®Þa ®iÓm ®Ó cïng vui ch¬i víi nhau. Héi ph¶i ®îc tæ chøc nh©n mét sù kiÖn nµo ®ã cã liªn quan ®Õn c¶ céng ®ång. Héi ph¶i ®em l¹i lîi Ých tinh thÇn cho mäi thµnh viªn khi tham gia vµo héi víi hai t c¸ch lµ ngêi tæ chøc, ngêi tham gia. 10 §· lµ héi th× ph¶i cã nhiÒu trß ch¬i, nh÷ng ho¹t ®éng mµ con ngêi ®îc ch¬i ®Õn tËn cïng kh«ng bÞ h¹n chÕ, ch¬i ®Õn khi nµo “t¶ t¬i” th× th«i. V× thÕ míi cã c©u: “Vui xem h¸t Nh¹t xem b¬i T¶ t¬i xem héi” Héi lµ mét sù céng c¶m cÇn thiÕt vÒ ph¬ng diÖn t©m lý, sau nh÷ng ngµy th¸ng lao ®éng vÊt v¶ ®Õn víi héi mäi sù dån nÐn míi ®îc gi¶i to¶ vµ con ngêi míi ®îc sèng th¨ng b»ng trë l¹i. ë ®©y héi lµ phÇn ®êi rÊt thùc, lµ kh¸t väng cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång nh»m v¬n tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp. Nh÷ng kh¸t väng cña con ngêi ®îc kh¸i qu¸t ho¸ hoÆc lý tëng ho¸ nh÷ng ho¹t ®éng rÊt cô thÓ cña con ngêi trong ®êi sèng thùc. V× vËy phÇn héi bao giê còng dµi h¬n phÇn lÔ, ë ®Êy ngêi ta cßn thÓ hiÖn viÖc ®ua tµi khoe s¾c t×m hiÓu h¹nh phóc løa ®«i … 1.1.3. Mèi quan hÖ gi÷a lÔ vµ héi Cã thÓ nãi r»ng trong thùc tÕ rÊt khã cã thÓ t¸ch rêi hai kh¸i niÖm lÔ vµ héi, bëi v× lÔ vµ héi thêng xuyªn g¾n kÕt víi nhau. Mèi quan hÖ gi÷a lÔ vµ héi lµ sù g¾n kÕt hµi hoµ gi÷a phÇn ®¹o vµ phÇn ®êi. §ã lµ mèi quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi, còng kh«ng thÓ t¸ch b¹ch ®îc ranh giíi cña c¸c yÕu tè t¹o lªn lÔ vµ héi. LÔ n»m trong héi vµ héi th× ph¶i cã lÔ. Víi tinh thÇn Êy c¶ phÇn lÔ, phÇn héi, phÇn ®¹o, phÇn ®êi lµ mét cuéc vui lín cña céng ®ång nh»m ®¸p øng nhu cÇu gi¶i trÝ thi thè tµi 11 n¨ng, biÓu d¬ng søc m¹nh hoÆc t¸i hiÖn l¹i cuéc sèng trong c¸c thêi kú lÞch sö. ë ViÖt Nam chóng ta lµ mét x· héi n«ng nghiÖp cho nªn c¸c nhÞp ®iÖu s¶n xuÊt còng nh cuéc sèng lu«n lu«n g¾n liÒn víi chu kú thêi tiÕt, cho nªn lÔ héi kh«ng chØ cã cÆp ®«i mµ cßn cã c¶ tiÕt n÷a. §iÒu ®ã ®îc c©u KiÒu NguyÔn Du x¸c ®Þnh kh¸ râ: “Thanh minh trong tiÕt th¸ng Ba, lÔ lµ t¶o mé, héi lµ ®¹p thanh”. Nhng dï cÆp ®«i hay cÆp ba th× lÔ vÉn lµ phÇn néi dung, héi lµ phÇn h×nh thøc. PhÇn lÔ dµnh cho t©m linh cßn phÇn héi lµ phÇn dµnh cho ngêi sèng. Nh vËy cã thÓ nãi r»ng lÔ héi lµ lo¹i h×nh tæng hîp v¨n ho¸ bao gåm nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ d©n gian t¬ng t¸c lÉn nhau. Ngêi n«ng d©n ViÖt Nam ®· s¸ng t¹o ra lÔ héi nh cuéc sèng thø hai cña m×nh, cho nªn cã thÓ gäi lÔ héi lµ b¶o tµng sèng, d©n téc häc tù nhiªn. Còng nh vËy lÔ héi truyÒn thèng lµ mét sinh ho¹t tæng hîp bao gåm c¸c mÆt tinh thÇn, vËt chÊt, t«n gi¸o, tÝn ngìng, v¨n ho¸ nghÖ thuËt linh thiªng vµ ®êi thêng. Nã nh»m ®¸p øng nhu cÇu tÝn ngìng gi¶i trÝ, béc lé tµi n¨ng s¸ng t¹o vËt chÊt, tinh thÇn cña ngêi d©n, gióp con ngêi t¸i hiÖn ®îc lÞch sö, t¸i hiÖn truyÒn thèng d©n téc. Tham dù lÔ héi thùc ra con ngêi ®ang muèn t¸i sinh thêi gian, trong mét kh«ng gian phi trÇn tôc. Trong nh÷ng kho¶nh kh¾c nhÊt ®Þnh nhê cã nh÷ng thÓ thøc nghi lÔ, cïng víi nh÷ng ®iÖu nh¹c, lêi ca, con ngêi bíc vµo thÕ giíi kh¸c, bång bÒnh víi tr¹ng th¸i nhËp thÇn kh«ng ph¶i lµ mª mµ thùc sù lóc ®ã hä ®ang tù vît m×nh, tù gi¶i phãng khái trËt tù hiÖn hµnh ®Ó hoµn thµnh ë tr¹ng th¸i tù do, phãng 12 kho¸ng. Tham gia vµo lÔ héi cho phÐp con ngêi thùc hiÖn íc m¬ kh¸t väng vÒ c¸i ®Ñp, c¸i hay ®Æc biÖt cho thÊy sù hoµ hîp gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn, trÇn tôc víi th¸nh thÇn, mang l¹i cho con ngêi niÒm tin, t¹o ®éng lùc trong cuéc sèng, mµ chØ cã trong lÔ héi phÇn ®¹o, phÇn ®êi míi ®îc béc lé mét c¸ch hiÖn thùc. 1.2 . nguån gèc cña lÔ héi LÔ héi cæ truyÒn cña d©n téc ViÖt Nam xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë ®©u, tõ bao giê, cho ®Õn nay vÉn cha cã tµi liÖu nµo x¸c minh ®îc râ rµng vµ x¸c ®¸ng, xong cã mét ®iÒu kh«ng ai cã thÓ chèi c·i ®îc lµ lÔ héi cæ truyÒn ngêi ViÖt nãi chung vµ ë H¶i Phßng nãi riªng xuÊt hiÖn tõ sím. B»ng chøng trªn c¸c trèng ®ång, th¹p ®ång, nh÷ng hiÖn vËt ®îc x¸c ®Þnh cã niªn ®¹i 3000- 4000 n¨m cã kh¾c h×nh ¶nh nh÷ng ®oµn ngêi ho¸ trang chim ®ang nh¶y móa, b¬i thuyÒn, s¨n b¾t mõng ®îc mïa. Cho nªn ta hiÓu lÔ héi xuÊt hiÖn tõ l©u vµ trë thµnh nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng tinh thÇn ngêi ViÖt ®îc d©n gian thÓ hiÖn qua c©u: “ Th¸ng giªng lµ th¸ng ¨n ch¬i Th¸ng hai cê b¹c, th¸ng ba héi hÌ” D©n téc ViÖt Nam víi truyÒn thèng yªu níc, uèng níc nhí nguån tõ xa xa, mäi ngêi d©nViÖt Nam ®Òu muèn thÓ hiÖn sù t«n kÝnh cña m×nh víi c¸c nh©n vËt lÞch sö cã c«ng víi lµng, víi níc. Hä tæ chøc lÔ héi v× “Khi lÔ héi biÓu hiÖn gi¸ trÞ nh©n vËt ®îc cö lÔ th× ®Êy còng chÝnh lµ gi¸ trÞ cña céng ®ång”.[2,133]. Nhng ®»ng sau c¸i linh thiªng, huyÒn 13 bÝ vèn bao phñ lÔ héi ®ã, ta thÊy lÔ héi cã tÝnh cøu c¸nh trÇn tôc cña nã. Nhng c¸i trÇn tôc ®ã chØ trë nªn toµn vÑn, hiÖn thùc khi nh÷ng nghi thøc ¨n uèng vui ch¬i h¸t hß cña céng ®ång trong lÔ héi ®îc thÓ hiÖn, chØ nh÷ng khi ®ã tÊt c¶ nh÷ng gian khæ vÊt v¶ ®êi thêng míi lÊy l¹i th¨ng b»ng, “Sù cè kÕt x· héi ®îc t¸i x¸c ®Þnh nh÷ng r¹n nøt, ®è kþ, cã khi c¶ nh÷ng hËn thï, diÔn ra trong quan hÖ hµng ngµy ®îc l¾ng dÞu mét phÇn, còng cã khi ®îc xãa bá” .[12,186] . V× vËy lÔ héi ®îc diÔn ra ë nhiÒu lµng quª ViÖt Nam, trë thµnh mét ngµy héi ®Þnh k× theo tõng n¨m. Víi ®Æc tÝnh ngêi ViÖt Nam, l¹c quan, yªu ®êi lÔ héi trë thµnh kho¶ng thêi gian “t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng” sau mét n¨m lao ®éng vÊt v¶ lam lò khã nhäc trªn c¸nh ®ång. nÕu kh«ng cã kho¶ng thêi gian gi¶i trÝ vui ch¬i thùc sù sÏ lµm cho con ngêi ta mßn mái giµ cçi ®i mµ th«i. V× thÕ lÔ héi ngêi ViÖt Nam thêng tæ chøc vµo lóc n«ng nhµn , chøng tá tæ tiªn ta biÕt ®Õn “nghÖ thuËt sèng” lµm cho cuéc sèng trë nªn bæ Ých, tho¶i m¸i h¬n. Lµng ViÖt Nam víi biÓu tîng lµ luü tre lµng bao bäc, che chë cho con ngêi, n¬i nh÷ng ngêi d©n g¾n bã víi ruéng vên c©y tr¸i, nh÷ng g× quen thuéc víi cuéc sèng con ngêi, nªn hä rÊt yªu thiªn nhiªn vµ t«n thê trêi ®Êt, ®Ó göi vµo ®ã niÒm tin, íc väng ma thuËn giã hoµ ®Ó cho cuéc sèng cña hä Êm no h¬n. H¬n thÕ lÔ héi cßn lµ dÞp ngêi d©n béc lé hÕt tinh hoa cña m×nh vÒ nhiÒu mÆt nhÊt lµ nh÷ng trß ch¬i liªn quan ®Õn nghÒ nghiÖp hµng ngµy cña hä, ngoµi ra 14 nh÷ng hoat ®éng v¨n ho¸ v¨n nghÖ còng ®îc ngêi d©n thÓ hiÖn trong lÔ héi. Nãi chung nguån gèc cña nh÷ng lÔ héi lµ tuú thuéc vµo íc mong, kh¸t väng cña nh÷ng ngêi d©n ë lµng quª ViÖt Nam. Hä cÇu mïa mµng tèt t¬i th× cã lÔ héi n«ng nghiÖp, mong muèn sù sinh s«i, n¶y në cña con ngêi vËt nu«i vµ c©y trång th× cã lÔ héi phån thùc giao duyªn. Hay cã lÔ héi tëng nhí c¸c anh hïng d©n téc, danh nh©n v¨n ho¸, thê phông c¸c vÞ thµnh hoµng ch vÞ th¸nh, ch vÞ phËt v× hä mong muèn ®îc c¸c vÞ thÇn th¸nh nµy che chë cho cuéc sèng, vµ ®¸p øng nguyÖn väng cña hä. Tõ nh÷ng mong muèn riªng lÎ cña mçi c¸ nh©n dÇn dÇn hoµ víi tËp thÓ céng ®ång. V× thÕ cø ®Õn dÞp “Xu©n thu nhÞ kú” d©n lµng l¹i n« nøc më lÔ héi. §ã lµ nh÷ng ngµy mang t×nh lµng nghÜa níc, ®em cuéc sèng c¸ nh©n hoµ nhËp vµo cuéc sèng céng ®ång. §©y lµ nh÷ng ngµy phÊn chÊn nhÊt vui vÎ nhÊt, trai th× m¹nh, g¸i th× mÒm, giµ trÎ l¹i, trÎ th× trÎ thªm. TÊt c¶ ®Òu ®Ñp h¬n ngµy thêng, ®Ñp tõ trong t©m hån ®Ñp ra, ngêi lªn trªn khu«n mÆt rùc rì, dung dÞ h¬n ngµy thêng. §èi víi c¸c d©n téc trªn ®Êt níc ta, lÔ héi chÝnh lµ “miÒn ®Êt th¸nh” ®· mang l¹i søc m¹nh cho con ngêi ®Ó chèng chäi vît qua gian khæ ®Ó v¬n tíi nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp cña ®êi. Hä tin tëng vµo ®iÒu ®ã, cã thÓ ®êi hä cha thùc hiÖn ®îc, nhng ch¾c ch¾n ®êi con ch¸u hä sÏ ®¹t ®îc. Vµ hä lÊy ®ã lµm niÒm an ñi cho m×nh. §iÒu ®ã nãi lªn t¹i sao lÔ héi sÏ kh«ng bao giê mÊt ®i, nã sÏ tån t¹i theo n¨m th¸ng, 15 vµ cã mét vÞ trÝ quan träng trong cuéc sèng tinh thÇn mçi ngêi d©n ViÖt Nam. 1.3. C¬ cÊu tæ chøc lÔ héi. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng lÔ héi ë ®Þa ph¬ng ®Òu thùc hiÖn c¸c nghi thøc cña phÇn lÔ gièng nhau, tuú theo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña t×nh h×nh kinh tÕ x· héi cña tõng n¨m, tõng n¬i vµ tuú thuéc vµo b¶n th©n c¸c vÞ ®îc thê cóng trong tõng lÔ héi mµ cã c¸c nghi thøc kh¸c nhau. Khi tr×nh bµy c¸c nghi thøc trong phÇn môc nµy, chóng t«i chØ giíi thiÖu nh÷ng ®iÓm chung nhÊt mang tÝnh chÊt phæ biÕn nhÊt trong hµng lo¹t c¸c nghi thøc diÔn ra trong lÔ héi níc ta. LÔ trong lÔ héi lµ hÖ thèng hµnh vi, nghi thøc nh»m biÓu hiÖn lßng t«n kÝnh cña céng ®ång lµng x·, gia ®×nh, dßng hä ®èi víi thÇn linh. §ång thêi phÇn lÔ ph¶n ¸nh nh÷ng íc m¬ chÝnh ®¸ng cña con ngêi tríc nh÷ng khã kh¨n gian khæ cña cuéc sèng mµ b¶n th©n hä kh«ng cã kh¶ n¨ng kh¾c phôc vµ cÇn sù gióp ®ì cña thÇn linh. LÔ trong lÔ héi kh«ng ®¬n lÎ, lµ hÖ thèng liªn kÕt, cã trËt tù, cïng hç trî nhau gåm: 1. LÔ ríc níc. 2. LÔ méc dôc. 3. TÕ gia quan. 4. LÔ ríc kiÖu. 5. §¹i tÕ. 6. LÔ tóc trùc. 7. LÔ hÌm. 16 Tríc khi tæ chøc c¸c lÔ trªn c¸c vÞ chøc s¾c, b« l·o trong lµng tæ chøc mét cuéc häp quan träng t¹i ®×nh, ®Ó thùc hiÖn c«ng t¸c chuÈn bÞ cho lÔ héi. V× lÔ héi lµ n¬i bµy tá lßng kh¸t khao vÒ sù no ®ñ, hoµn thiÖn, kh¸t väng ®ã ®îc thÓ hiÖn ë c¶ viÖc chän ngêi lµm cai ®¸m hay chñ tÕ, ngêi ®iÒu hµnh toµn bé c«ng viÖc tÕ tù cña lÔ héi. Sù thµnh c«ng hoµn h¶o cña lÔ héi hay kh«ng lµ do tµi trÝ cña cai ®¸m, chñ tÕ quyÕt ®Þnh mét phÇn quan träng. V× sù thµnh c«ng hay kh«ng sÏ ¶nh hëng ®Õn sù yªn æn, may m¾n cña c¶ d©n lµng trong n¨m ®ã, do ®ã d©n lµng thêng chän cai ®¸m vµ chñ tÕ cÈn thËn tríc khi më héi víi c¸c tiªu chuÈn nh sau: VÒ th©n thÓ: nam giíi khoÎ m¹nh, ngo¹i h×nh c©n ®èi, dung m¹o nghiªm trang, s¸ng sña, kh«ng cã khuyÕt tËt. VÒ gia ®×nh: lµ d©n chÝnh c, thuéc dßng hä cã quyÒn thÕ vµ ®øc ®é. B¶n th©n ngêi cai ®¸m cã ®ñ mÆt vî chång, con c¸i ®«ng ®ñ, gia ®×nh ªm Êm hoµ thuËn. VÒ ®¹o ®øc: hiÒn lµnh, ch©n thùc, ®øc ®é ®îc d©n lµng quý mÕn. VÒ kinh tÕ: ph¶i thuéc gia ®×nh kh¸ gi¶, biÕt tÝnh to¸n, lµm ¨n. VÞ thÕ x· héi: ngêi cã chøc cã quyÒn cao trong lµng, vµ cã phÈm hµm, b»ng s¾c, kh«ng cã tang trë. Cai ®¸m lµ ngêi thay mÆt d©n lµng hÇu h¹ trùc tiÕp thÇn th¸nh trong lÔ héi, cho nªn nhiÒu ngêi nµy cµng hoµn h¶o th× d©n lµng cµng ®îc thÇn th¸nh phï hé. 17 Ngoµi cai ®¸m ra ®Ó tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng lÔ héi, d©n lµng cßn ph¶i chän ra c¶ mét ®éi ngò nh÷ng ngêi phôc vô nh tÕ lÔ, ríc x¸ch. Tuy nh÷ng ngêi nµy kh«ng cÇn ®¹t tiªu chuÈn cao nh cai ®¸m, nhng còng cÇn ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng yªu cÇu: gia ®×nh kh«ng cã tang trë, b¶n th©n ph¶i khoÎ m¹nh, nhanh nhÑn, vî chång song toµn, ®îc d©n lµng quý mÕn, ®èi víi nh÷ng ngêi khªnh kiÖu ph¶i lµ nam thanh n÷ tó trÎ trung, xinh ®Ñp. TÊt c¶ nh÷ng ngêi phuc vô trong nghi thøc nµy ®Òu ®îc luyÖn tËp ë s©n ®×nh tríc ngµy më héi nöa th¸ng, diÔn tËp mét h«m tríc ngµy lÔ “H«m vµo nghiÔm”, xem thö ®· tÒ chØnh ®éi ngò cha, kÎo bÞ thiªn h¹ chª cêi. Qua sù chuÈn bÞ ®éi ngò phôc vô lÔ héi trªn ®©y thÓ hiÖn ®îc gi¸ trÞ cña céng ®ång trong ngµy lÔ. H¬n n÷a ®ã lµ c¸i ®Ých phÊn ®Êu ®Ó hoµn thiÖn cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång. Hä mong muèn trë thµnh nh÷ng con ngêi hoµn mü vÒ mäi mÆt Ýt ra lµ tríc mÆt c¸c vÞ thÇn th¸nh cña lµng v× thÕ c¸c thµnh viªn ®îc lùa chän phôc vô thÇn th¸nh ®Òu vui vÎ, tù gi¸c hoµn thµnh c«ng viÖc víi lßng tù hµo ch©n thËt. Sau khi c¶ lµng ®· chuÈn bÞ xong xu«i, c¸c gia ®×nh còng ®· söa sang quÐt dän nhµ cöa, may s¾m quÇn ¸o, s¾m hoa. . .Tõ ngêi giµ ®Õn trÎ em ai còng h¸o høc chê ®ãn ngµy vµo lÔ héi. Theo phong tôc, mét lÔ héi quy cñ thêng tr¶i qua b¶y lÔ (tuú tõng n¬i cã thÓ gi¶n lîc hay gép l¹i cho ®¬n gi¶n). + LÔ ríc níc: 18 Lµ nghi lÔ tiÕn hµnh tríc héi chÝnh mét ngµy, cã thÓ ríc níc vµo buæi s¸ng hay buæi chiÒu, cã n¬i l¹i lµ ban ®ªm. Lµng cö mét sè ngêi cïng nh÷ng ®å nghi trîng ®i ríc níc, thêng lÊy níc tõ giÕng trong s¹ch, g¾n víi sù tÝch nµo ®ã liªn quan ®Õn nh©n vËt ®îc thê, hay b¬i ra gi÷a hå s«ng lÊy níc cho trong s¹ch råi ®em vÒ ®×nh miÕu.. n¬i tæ chøc lÔ héi. + LÔ môc dôc: Lµ lÔ t¾m thÇn tîng hay thÇn vÞ. C«ng viÖc nµy thêng giao cho nh÷ng ngêi giµ cÈn thËn, cã ®øc ®é ®¶m nhËn. Tîng ®îc t¾m qua níc s¹ch råi tr¸ng qua níc ngò vÞ h¬ng hoÆc trÇm h¬ng cho th¬m. Gäi lµ t¾m nhng kh«ng ph¶i lµ déi níc mµ lÊy mét tÊm v¶i ®á nhóng níc s¹ch råi lau chïi nhÑ nhµng. + TÕ gia quan: Lµ lÔ thay quÇn ¸o cho thÇn tîng hay thÇn vÞ. Bé trang phôc nµy cã thÓ lµ ¸o mò ®îc triÒu ®×nh ban theo chøc tíc, phÈm hµm lóc sinh thêi hoÆc lµ ¸o mò hµng m·. C¸c bé quÇn ¸o nµy ®îc chuÈn bÞ tríc råi ®a lªn kiÖu ríc vÒ n¬i cã tîng ngù trÞ. Sau ®ã tiÕn hµnh mÆc quÇn ¸o cho c¸c vÞ thÇn linh, gäi lµ lÔ gia quan. LÔ nµy chØ cã cai ®¸m, ®å tuú ®îc tham dù, mçi ngêi ph¶i dïng kh¨n tay bÞt miÖng ®Ó tr¸nh h¬i trÇn tôc x«ng tíi thÇn linh lµ bÊt kÝnh. TÊt c¶ nh÷ng ngêi tham gia lÔ nµy ph¶i trai giíi tríc ngµy diÔn ra lÔ héi. + LÔ ríc kiÖu th¸nh: Th«ng thêng kiÖu ®îc ríc tõ ®Òn, miÕu, chïa... ra ®×nh, cho ®Õn khi ra ®¸m th× ríc hoµn cung. KiÖu lµ biÓu 19