Tài liệu Giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học giáo dục công dân lớp 12 ở các trường trung học phổ thông thị xã đông triều, tỉnh quảng ninh​

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN HỒNG UYÊN GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––––– NGUYỄN HỒNG UYÊN GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU, TỈNH QUẢNG NINH Ngành: LL&PPDH Bộ môn Lý luận Chính trị Mã ngành: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hoàng Lan THÁI NGUYÊN - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hoàng Lan và các tài liệu sử dụng trong đề tài là có thật. Thái nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Hồng Uyên i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thiện luận văn “Giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học giáo dục công dân lớp 12 ở các trường trung học phổ thông thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh” trước hết tôi bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với TS Nguyễn Thị Hoàng Lan, người đã tận tình hướng dẫn giúp tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn thầy, cô giáo Khoa Giáo dục Chính trị, phòng Đào tạo và đặc biệt là các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy các chuyên đề của toàn khoá học đã tạo điều kiện, đóng góp ý kiến cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn tới Khoa Giáo dục Chính trị, phòng Đào tạo trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện, giúp đỡ, góp ý cho tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Tôi xin cảm ơn anh em, bạn bè đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Hồng Uyên ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các bảng............................................................................................. iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................ iv 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài .................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 4 5. Cơ sở lí luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài ...................................... 4 6. Ý nghĩa thực tiễn và đóng góp của đề tài ........................................................ 5 7. Kết cấu của đề tài............................................................................................. 5 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 .................................................................... 6 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 6 1.1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở trong nước................... 6 1.1.2. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở nước ngoài .................. 7 1.2. Các khái niệm cơ bản của đề tài ................................................................... 8 1.2.1. Khái niệm “giáo dục” ................................................................................ 8 1.2.2. Khái niệm “giáo dục pháp luật” ................................................................ 8 1.2.3. Giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học ............................... 12 1.3. Giáo dục pháp luật cho học sinh trung học phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học .................................................................................... 14 1.3.1. Các quan điểm về giáo dục pháp luật trong trường THPT ..................... 14 iii 1.3.2. Các hình thức giáo dục pháp luật cho học sinh THPT theo hướng phát triển năng lực người học ............................................................................ 20 1.3.3. Các phương pháp giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học .............................................. 22 1.4. Giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực người học trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 12 ................................................................... 24 1.4.1. Cấu trúc và đặc điểm chương trình môn Giáo dục công dân lớp 12 ....... 24 1.4.2. Vai trò của môn Giáo dục công dân lớp 12 trong việc hình thành các năng lực pháp lý cho học sinh Trung học phổ thông ........................................ 25 1.4.3. Nội dung giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 12................................................... 26 1.4.4. Phương pháp và hình thức giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 ............................. 28 Kết luận chương 1.............................................................................................. 31 Chương 2: THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT QUY TRÌNH GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 .............................. 32 2.1. Thực trạng công tác giáo dục pháp luật trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường Trung học phổ thông thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh ................................................ 32 2.1.1. Khái quát về các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh ............................................................................ 32 2.1.2. Những kết quả đạt được của việc giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh ....................................................................... 37 2.1.3. Những hạn chế của việc giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh........................................................................................ 43 iv 2.2. Đề xuất quy trình thực hiện giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực người học trong dạy học môn Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường Trung học phổ thông, thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh .................. 45 2.2.1. Quy trình thiết kế bài giảng trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 ... 45 2.2.2. Quy trình thực hiện bài giảng trên lớp .................................................... 48 2.2.3. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh ..................................... 49 2.3. Đề xuất một số biện pháp cơ bản nhằm thực hiện giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường Trung học phổ thông, thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh ............... 56 2.3.1. Nâng cao nhận thức cho các lực lượng giáo dục pháp luật ..................... 56 2.3.2. Đổi mới phương pháp giáo dục pháp luật ............................................... 58 2.3.3. Đa dạng hóa các hình thức giáo dục pháp luật ........................................ 59 2.3.4. Giáo dục pháp luật thông qua các hoạt động ngoài giờ lên lớp .............. 60 Kết luận chương 2.............................................................................................. 61 Chương 3: THỰC NGHIỆM QUY TRÌNH GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRÊN ĐỊA BÀN THỊ XÃ ĐÔNG TRIỀU, TỈNH QUẢNG NINH ....................................................................... 62 3.1. Mục đích, nguyên tắc thực nghiệm ............................................................ 62 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 62 3.1.2. Nguyên tắc thực nghiệm .......................................................................... 62 3.2. Đối tượng, địa bàn thực nghiệm ................................................................. 62 3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 62 3.3.1. Điều tra kết quả đầu vào của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ............ 62 3.3.2. Những nội dung khoa học cần thực nghiệm............................................ 64 3.3.3. Thiết kế bài giảng thực nghiệm ............................................................... 65 3.4. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 88 v 3.5. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 88 3.5.1. Thực nghiệm và những kết quả rút ra từ thực nghiệm ............................ 88 3.5.2. Những kết luận rút ra từ quá trình thực nghiệm ...................................... 91 Kết luận chương 3.............................................................................................. 92 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 96 vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Đánh giá mức độ hiểu biết pháp luật của học sinh ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều ........................ 37 Bảng 2.2. Bảng đánh giá mức độ vi phạm pháp luật của học sinh các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều............. 38 Bảng 3.1. Nhận thức của học sinh về mục đích giáo dục pháp luật................... 88 Bảng 3.2. Năng lực được hình thành sau mỗi tiết giáo dục pháp luật ............... 90 iv MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong đời sống xã hội, pháp luật giữ vai trò đặc biệt quan trọng, là yếu tố không thể thiếu để bảo đảm cho sự tồn tại, phát triển của xã hội. Giáo dục ý thức pháp luật, giáo dục ý thức trách nhiệm, nghĩa vụ đối với bản thân, gia đình, xã hội là nhiệm vụ cơ bản, thường xuyên của giáo dục con người. Tuy nhiên, trong những năm gần đây tình trạng vi phạm pháp luật trong học sinh có chiều hướng gia tăng cả về số vụ việc và tính chất nghiêm trọng, hành vi phạm pháp của các em trở nên thường xuyên hơn, đa dạng hơn, tạo nên những bức xúc trong dư luận và nhân dân..., nguyên nhân không chỉ là do thiếu hiểu biết pháp luật, mà còn là thái độ bất chấp pháp luật,.. Thực trạng đó đang đặt ra những yêu cầu, nhiệm vụ mới đòi hỏi những người làm công tác tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật cần có những thay đổi về quan điểm, cách làm; đổi mới mạnh mẽ nội dung và phương pháp giáo dục cho phù hợp với những thay đổi nhanh chóng của xã hội và tâm sinh lý học sinh. Trong nhiều năm qua, công tác giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông đã được ngành giáo dục rất coi trọng; các hình thức giáo dục, truyên truyền, phổ biến được thực hiện đa dạng, phong phú bằng nhiều hình thức như đưa vào chương trình dạy học chính khóa, ngoại khóa, giáo dục lồng ghép, tổ chức tọa đàm, sân khấu hóa… đem lại những hiệu quả nhất định góp phần nâng cao nhận thức của đa số học sinh về các quy định của pháp luật, về quyền và nghĩa vụ của mỗi học sinh trong đời sống xã hội. Môn Giáo dục công dân ở bậc học Trung học phổ thông có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành ý thức, hành vi đạo đức, pháp luật và lối sống cho học sinh. Đây là môn học có đặc điểm nổi bật là gần gũi với con người và xã hội, gắn bó mật thiết với đời sống thực tiễn sinh động của gia đình, nhà trường và xã hội. Đặc điểm này tạo cho môn Giáo dục công dân có những lợi thế để có thể tích hợp nhiều nội dung giáo dục cần thiết cho học sinh như giáo dục môi trường, giáo dục pháp luật, giáo dục an toàn giao thông, giáo dục kĩ năng sống, giáo dục phòng, chống tệ nạn xã hội,…Trong những nội dung tích 1 hợp này, tích hợp giáo dục pháp luật giữ vị trí quan trọng và cần thiết đối với học sinh trước thực trạng chấp hành pháp luật hiện nay ở nước ta. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [15, tr.32]. Để thực hiện tốt mục tiêu về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, cần có nhận thức đúng về bản chất của đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học và một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học theo hướng này. Cũng như các địa phương khác trong cả nước, thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh đã tích cực nhằm tìm ra những biện pháp hữu hiệu để giáo dục ý thức pháp luật cho học sinh nói chung và học sinh THPT nói riêng. Thực hiện chương trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo về nâng cao ý thức pháp luật cho học sinh - sinh viên, Sở Giáo dục và Đào tạo Quảng Ninh đã phối hợp với các ban ngành thực hiện thông qua giáo dục pháp luật bằng các hình thức như: dạy học chính khóa, tổ chức các hoạt động ngoại khóa về pháp luật. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân, việc giáo dục ý thức pháp luật cho học sinh còn nhiều hạn chế. Qua kết quả điều tra xã hội học cho thấy: vẫn còn một số học sinh vi phạm pháp luật (chủ yếu là vi phạm hành chính và vi phạm kỷ luật), mức độ hiểu biết pháp luật của một số học sinh còn nhiều hạn chế,… Vì vậy, một vấn đề cấp bách được đặt ra là cần thiết phải thực hiện những biện pháp thiết thực nhằm giáo dục nâng cao ý thức pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh, đặc biệt là học sinh lớp 12. Nhằm góp phần giải quyết vấn đề này, tác giả lựa chọn đề tài “Giáo dục pháp luật theo 2 hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường Trung học phổ thông thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh” làm đề tài luận văn thạc sỹ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Lý luận Chính trị. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu của đề tài Trên cơ sở nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân 12 cho học sinh Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh theo hướng phát triển năng lực học sinh, đề tài đề xuất quy trình và điều kiện thực hiện giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân cho học sinh Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh theo hướng phát triển năng lực người học. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Đề tài luận giải cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân lớp 12 cho học sinh Trung học phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học, trên cơ sở đó làm sáng tỏ các hình thức cụ thể của việc giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học môn Giáo dục công dân. - Đề tài tiến hành nghiên cứu thực trạng công tác giáo dục pháp luật cho học sinh và tiến hành thực nghiệm giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực người học qua môn Giáo dục công dân lớp 12 ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. - Đề tài đề xuất quy trình giáo dục pháp luật theo hướng phát triển năng lực học sinh qua môn Giáo dục công dân lớp 12. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân lớp 12 cho học sinh Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu việc giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân lớp 12 cho học sinh theo hướng phát triển năng lực người học ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh trong năm học 2017- 2018, gồm các trường Trung học phổ thông sau: Trường THPT Lê Chân; Trường THPT Đông Triều; Trường THPT Hoàng Quốc Việt. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thực hiện đúng quy trình giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân theo hướng phát triển năng lực người học thì sẽ đem lại hiệu quả cao trong dạy học; nâng cao sự hiểu biết pháp luật và ý thức chấp hành pháp luật của học sinh trong các trường Trung học phổ thông. 5. Cơ sở lí luận và phương pháp nghiên cứu của đề tài 5.1. Cơ sở lí luận của đề tài Đề tài dựa trên: - Vận dụng những quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam về giáo dục pháp luật nói chung và giáo dục pháp luật cho học sinh trung học phổ thông nói riêng. - Lí luận về phương pháp dạy học hiện đại. - Kế thừa các công trình nghiên cứu về giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học nói chung và dạy học môn Giáo dục công dân nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Trên cơ sở xác định mục đích, đối tượng nghiên cứu của đề tài, tác giả đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: + Phân tích và tổng hợp tài liệu. + Phân tích số liệu thống kê. + Phương pháp lịch sử và lôgíc. + Phương pháp điều tra xã hội học. 4 - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Phương pháp thực nghiệm sư phạm. + Phương pháp trao đổi kinh nghiệm. + Phương pháp điều tra cơ bản. 6. Ý nghĩa thực tiễn và đóng góp của đề tài - Đề tài góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của công tác giáo dục pháp luật qua môn Giáo dục công dân lớp 12 cho học sinh Trung học phổ thông trên địa bàn thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh theo hướng phát triển năng lực người học. - Đề tài là tài liệu tham khảo cho các học viên cao học, sinh viên các ngành, giáo viên giảng dạy môn Giáo dục công dân ở thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh quan tâm đến giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông trong bộ môn Giáo dục công dân theo hướng phát triển năng lực người học, nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy và đổi mới phương pháp dạy học. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương, 12 tiết. 5 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 12 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở trong nước Trước yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, phát huy quyền dân chủ trong điều kiện hội nhập và phát triển bền vững, giáo dục pháp luật trở thành hoạt động mang tính chiến lược. Nhằm xây dựng cơ sở lý luận, định hướng hoạt động thực tiễn, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến giáo dục pháp luật. Cụ thể: - Các sách xuất bản: “Giáo dục pháp luật trong nhà trường” của .Nguyễn Đình Đặng Lục (NXB Giáo dục, Hà Nội, 2004); “Sống và làm việc theo pháp luật” do GS.TS Đặng Cảnh Khanh làm chủ biên (NXB Thanh niên, Hà Nội, 2008); “Công tác phổ biến, giáo dục pháp luật trong nhà trường” của Đặng Thị Thu Huyền (NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2008). - Về đề tài khoa học có thể kể đến các công trình sau: Đề tài NCKH cấp bộ “Giáo dục pháp luật trong các trường không chuyên về luật” (2000) của Viện nghiên cứu khoa học pháp lý thuộc Bộ Tư pháp; đề tài “Đổi mới giáo dục pháp luật trong hệ thống các nhà trường chính trị ở nước ta hiện nay” (1999) của Khoa Nhà nước và Pháp luật - Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh do Trần Ngọc Đường làm chủ nhiệm. - Về các luận án, luận văn: luận án phó tiến sĩ của tác giả Đinh Xuân Thảo (1996) nghiên cứu “Giáo dục pháp luật trong trường đại học, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề (không chuyên luật) ở nước ta hiện nay”; luận án tiến sĩ giáo dục học của tác giả Nguyễn Khắc Hùng (2009) nghiên cứu “Các biện pháp tổ chức giáo dục pháp luật cho học sinh Trung học phổ thông (tại thành phố Hồ Chí Minh)”. Luận văn Thạc sĩ Khoa học Giáo dục của tác giả Lê Thị Thu Hạnh, Trường Đại học Vinh (2009), nghiên cứu 6 “Giáo dục ý thức pháp luật cho học sinh thông qua dạy học phần “công dân với pháp luật” chương trình GDCD lớp 12 ở các trường THPT dân lập trên địa bàn thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An hiện nay”. - Bài viết trên các tạp chí khoa học có bài “Đẩy mạnh việc dạy và học pháp luật trong các trường theo tinh thần Chỉ thị 32-CT/TW của Ban Bí thư” của Nguyễn Tất Viễn (dân chủ và pháp luật, số chuyên đề về thực hiện chỉ thị 32-CT/CT của Ban Bí thư Trung Ương Đảng khóa IX, tháng 4/2004); bài viết “Giáo dục pháp luật trong nhà trường- những vấn đề đặt ra hiện nay” của tác giả Phạm Kim Dung (Dân chủ và pháp luật, số chuyên đề Phổ biến, giáo dục pháp luật, 2006). Bài viết “Giáo dục pháp luật cho học sinh phổ thông hiện nay là vấn đề cấp bách” của tác giả Nguyễn Khắc Hùng (Tạp chí Tuyên giáo số 9/2008). Bài viết “Tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật cho học sinh: Đổi mới về nội dung, hình thức.” của tác giả Minh Hà (đăng trên báo Quảng Ninh, ngày 16/12/2016). Bài viết “Giáo dục ý thức pháp luật cho học sinh vùng cao” của tác giả Nguyễn Văn Hải (đăng trên báo nhân dân số ra ngày 12/5/2010). Các công trình nghiên cứu và bài viết đều chú trọng đến việc nghiên cứu và đưa ra các biện pháp giáo dục pháp luật cho học sinh, nhằm hình thành ở học sinh những tri thức, tình cảm, kĩ năng và những hiểu biết về pháp luật, từ đó điều chỉnh hành vi của mình sao cho phù hợp. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ở nước ngoài Các công trình nghiên cứu về giáo dục pháp luật cho học sinh phổ thông ở nước ngoài phải kể đến luận án Phó tiến sĩ của bà Khaxanova X.A. “Giáo dục pháp luật cho học sinh lớp lớn của hệ thống phổ thông” (2007); Luận án Phó tiến sĩ của tác giả Matvienco L.M. với đề tài “Hoạt động giáo dục pháp luật cho học sinh phổ thông” Đại học tổng hợp Kaliningrad (2001); cuốn sách “Vấn đề giáo dục pháp luật cho học sinh phổ thông” của tác giả N.Kixileva, Maxcova (2004); cuốn sách “Giáo dục đạo đức và pháp luật cho học sinh phổ thông ” của tác giả E.D. Xarkixova và A.F.Trerenichenko, Minsk (1993)… đều nghiên cứu GDPL trong trường phổ thông, trong đó nhấn mạnh đến học sinh lớp lớn (tương đương với bậc trung học phổ thông ở Việt Nam), ở nước Nga và Belorus 7 sau thời kỳ Liên bang Xô Viết tan rã. Ở Oxtraylia, nghiên cứu về GDPL cho hoc sinh các nhà giáo dục chú trọng xây dựng các biện pháp GDPL cho học sinh và được thể hiện trong bộ tài liệu của Trung tâm hỗ trợ kĩ thuật về nhân quyền Oxtraylia. 1.2. Các khái niệm cơ bản của đề tài 1.2.1. Khái niệm “giáo dục” Giáo dục được hiểu theo nghĩa rộng nhất là giáo dục xã hội, được coi là lĩnh vực hoạt động của xã hội nhằm truyền đạt những kinh nghiệm xã hội, lịch sử, chuẩn bị cho thế hệ trẻ trở thành lực lượng tiếp nối sự phát triển của xã hội; kế thừa và phát triển nền văn hóa của loài người và của dân tộc. Giáo dục được hiểu theo nghĩa hẹp hơn là giáo dục nhà trường. Đó là quá trình tác động có tổ chức, có kế hoạch, có quy trình chặt chẽ nhằm mục đích cung cấp kiến thức, kỹ năng, hình thành thái độ, hành vi cho người học, xây dựng và phát triển ở họ theo mô hình xã hội đương thời mong muốn. Giáo dục theo nghĩa hẹp còn được xem là một trong năm mặt của giáo dục nhà trường. Theo cách này, thì hoạt động giáo dục tác động đến hệ thống giá trị, tư tưởng, tình cảm, đạo đức của đối tượng giáo dục. 1.2.2. Khái niệm “giáo dục pháp luật” 1.2.2.2.1. Khái niệm “pháp luật” Cũng như nhà nước, pháp luật là một hiện tượng xã hội có vị trí đặc biệt quan trọng trong đời sống chính trị của xã hội có giai cấp. Pháp luật là công cụ sắc bén để thực hiện quyền lực Nhà nước, duy trì địa vị và bảo vệ lợi ích của giai cấp cầm quyền. Theo học thuyết Mác - Lênin, pháp luật chỉ phát sinh, tồn tại và phát triển trong xã hội có giai cấp. Trong lịch sử phát triển của xã hội loài người, thời kỳ cộng sản nguyên thủy là thời kỳ không có nhà nước và do vậy cũng không có pháp luật. Ở thời kỳ này, con người sống chung và hưởng chung thành quả lao động nên xã hội không có sự phân hóa giàu nghèo, không có sự phân biệt giai cấp. Hoạt động quản lý cũng không mang tính giai cấp. Hành vi con người và các thành viên trong xã hội được điều chỉnh bởi các quy phạm đạo đức, phong tục, tập quán, tín ngưỡng. 8 Khi nhà nước ra đời, pháp luật cũng xuất hiện, giai cấp nắm quyền đã sử dụng công cụ pháp luật để quản lý xã hội, bên cạnh việc sử dụng các quy phạm đạo đức, tín ngưỡng, tôn giáo, phong tục, tập quán để duy trì trật tự xã hội. Cũng như nhà nước, bản chất của pháp luật thể hiện rõ tính giai cấp của nó, vì pháp luật phản ánh ý chí của nhà nước, của giai cấp cầm quyền. Trong xã hội có giai cấp, pháp luật chính là yếu tố điều chỉnh giai cấp về các quan hệ xã hội, nhằm hướng các quan hệ xã hội phát triển theo một mục tiêu, một trật tự phù hợp với ý chí của giai cấp cầm quyền, bảo vệ và củng cố địa vị của giai cấp thống trị trong xã hội. Bên cạnh tính giai cấp pháp luật còn mang tính xã hội và có giá trị xã hội to lớn. Bởi vậy, các quy phạm pháp luật là kết quả của sự chọn lọc tự nhiên trong xã hội. Xã hội thông qua nhà nước ghi nhận những cách xử sự hợp lý, khách quan phù hợp với lợi ích của số đông trong xã hội và được nhà nước thể chế hóa thành những quy phạm pháp luật. Giá trị xã hội của pháp luật thể hiện ở chỗ một quy phạm pháp luật vừa là thước đo của hành vi con người, vừa là công cụ kiểm nghiệm các quá trình, các hiện tượng xã hội, là công cụ để nhận thức xã hội và điều hành các quan hệ xã hội. Như vậy, pháp luật là một hiện tượng vừa mang tính giai cấp lại vừa thể hiện tính xã hội. Hai thuộc tính này có mối quan hệ mật thiết với nhau. Xét theo quan điểm hệ thống, không có pháp luật chỉ thể hiện duy nhất tính giai cấp, ngược lại cũng không có pháp luật chỉ thể hiện tính xã hội. Pháp luật của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là hệ thống các quy tắc xử sự do Nhà nước Việt Nam, đại diện cho quyền lực của giai cấp công nhân liên minh với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức đặt ra thể hiện ý chí, nguyện vọng và lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, có tính chất bắt buộc chung đối với toàn xã hội, nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội trong quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. 1.2.2.2. Khái niệm “giáo dục pháp luật” Khái niệm giáo dục pháp luật cho đến nay vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Có quan niệm cho rằng giáo dục pháp luật không phải là một bộ phận độc lập của hệ thống giáo dục ở trường trung học phổ thông, nó là một bộ phận giáo 9 dục chính trị tư tưởng và giáo dục đạo đức. Một khi giáo dục chính trị tư tưởng và giáo dục đạo đức được tiến hành tốt thì hiển nhiên sẽ có sự tôn trọng pháp luật ở mỗi công dân. Tuyên truyền, phổ biến hay giải thích pháp luật là công việc, nhiệm vụ của cơ quan chuyên trách, của các phương tiện thông tin đại chúng của bộ máy tuyên truyền. Bên cạnh đó, có ý kiến cho rằng giáo dục pháp luật đồng nghĩa với việc dạy và học pháp luật ở trong các trường, còn việc tuyên truyền, phổ biến về pháp luật ở ngoài xã hội không phải là giáo dục pháp luật. Có quan niệm cho rằng không có khái niệm giáo dục pháp luật. Bởi vì pháp luật là quy tắc có tính bắt buộc chung, mọi người phải có nghĩa vụ tuân theo, dù muốn hay không muốn cũng phải làm theo. Do đó, không cần phải đề cập đến khái niệm giáo dục pháp luật mà chỉ cần phổ biến pháp luật để mọi người tự tìm hiểu và có cách xử sự cho đúng pháp luật của nhà nước đề ra. Xuất phát từ nhận thức bản thân, pháp luật của nhà nước đã có vai trò giáo dục thì chúng ta thấy mỗi quan niệm trên mới chỉ nhìn thấy giáo dục pháp luật ở một khía cạnh nào đó, chưa thấy hết vai trò giáo dục chung của pháp luật đối với nhận thức và hành vi xã hội của cá nhân. Theo tôi, khái niệm giáo dục pháp luật trước tiên phải được hiểu theo nghĩa chung nhất đó là vấn đề giáo dục và cả vấn đề pháp luật. Quá trình hình thành ý thức con người là quá trình chịu ảnh hưởng thống nhất của các điều kiện khách quan và các nhân tố chủ quan. Trong đó các điều kiện khách quan đóng vai trò là những nhân tố ảnh hưởng, các nhân tố chủ quan đóng vai trò là các nhân tố tác động. Giáo dục pháp luật là sự tác động của nhân tố chủ quan do các chủ thể có năng lực làm công tác giáo dục tiến hành. Đó là các hoạt động có định hướng, có tổ chức thông qua nội dung, chương trình, phương pháp cụ thể của nhiều chủ thể (nhà trường, các tổ chức Đảng, chính quyền, cơ quan, đoàn thể…) nhằm hình thành ở khách thể những yếu tố chủ quan trước hết là tri thức hiểu biết, tư tưởng thái độ, tình cảm về pháp luật. Đó chính là thiên chức của giáo dục tiến bộ. 10 Giáo dục pháp luật là hình thức cụ thể, là cái riêng, cái đặc thù và cũng là cái chung cái phổ biến trong mối quan hệ với giáo dục. Cụ thể là: Giáo dục pháp luật nhằm hình thành tri thức, tình cảm pháp luật ở mỗi cá nhân, hình thành thói quen xử sự, nếp sống phù hợp với quy định của pháp luật, từ đó tự giác tuân thủ pháp luật, có thái độ, hành vi đúng đắn, tích cực trong việc sử dụng pháp luật. Như vậy, mục đích của giáo dục pháp luật là hình thành môi trường chủ quan thuận lợi, phù hợp từ đó chủ thể định hướng hành vi xã hội của mình theo những chuẩn mực mà pháp luật quy định, góp phần tích cực tăng cường hiệu lực, hiệu quả của pháp luật. Mục đích này mang ý nghĩa lí luận và thực tiễn. Mặt khác giáo dục pháp luật cũng có nội dung riêng. Đó là sự tác động có tính định hướng để truyền tải nội dung pháp luật (nguyên tắc, giá trị, quy phạm pháp luật). Những nội dung này phản ánh trong nó về các hiện tượng Nhà nước và các hiện tượng xã hội như: quan hệ xã hội, trách nhiệm xã hội được thể hiện qua hình thức pháp lý. Nhưng khi giáo dục về trách nhiệm của con người trong xã hội thì đạo đức đề cập bằng phương diện đạo lý, còn pháp luật thì đề cập bằng nghĩa vụ, trách nhiệm pháp lý dưới dạng những hành vi bắt buộc. Xét trên vấn đề chủ thể, khách thể, đối tượng, hình thức và phương pháp giáo dục thì giáo dục pháp luật cũng có những nét riêng. Chủ thể giáo dục pháp luật, trước hết phải có những tri thức cần thiết về pháp luật và đời sống pháp luật, phải hiểu được nhân thân, hoàn cảnh, môi trường sống của đối tượng, phải biết cách truyền tải kiến thức pháp luật đến đối tượng phải là hình mẫu trong việc tuân thủ theo pháp luật. Đặc biệt là chủ thể giáo dục phải có khả năng minh họa những vấn đề xảy ra trong đời sống mà có ý nghĩa pháp lý dưới những thuật ngữ, những nguyên tắc, những quy định pháp luật cụ thể. Nếu thiếu khả năng này, chủ thể giáo dục mất đi ý nghĩa thực tiễn. Xét về vị trí vai trò trong hệ thống giáo dục thì giáo dục pháp luật có vai trò chi phối rất lớn đối với các dạng giáo dục chính trị - xã hội khác. Trong điều kiện xã hội hiện nay, nó là một trong những tiêu chí đánh giá nội dung và một 11