Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
trêng ®¹i häc vinh
khoa lÞch sö
------&----
hoµng thÞ chung
kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
gi¸o dôc khoa cö - nho häc thêi nguyÔn
( 1802 – 1919) ë huyÖn hng nguyªn
------&-----chuyªn ngµnh lÞch sö viÖt nam
gi¸o viªn híng dÉn : phan träng sung
vinh 5/2005
Lêi nãi ®Çu
"Quª h¬ng mçi ngêi nh mét
1
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Nh lµ chØ mét mµ th«i
Quª h¬ng nÕu ai kh«ng nhí
SÏ kh«ng lín nçi thµnh ngêi"
(Quª h¬ng- §ç Trung Qu©n)
Mçi chóng ta ai còng cã mét miÒn quª ®Ó mµ nhí
mµ th¬ng, n¬i ®ã chÊt chøa bao nhiªu kØ niÖm. Quª h¬ng lµ
n¬i chóng ta cÊt tiÕng khãc chµo ®êi, g¾n víi bao nçi buån vui
cña mçi con ngêi. Dï cã ®i ®©u vÒ ®©u, chóng ta còng lu«n
lu«n nghÜ ®Õn quª h¬ng n¬i "ch«n rau c¾t rèn" cña m×nh.
ChÝnh v× lÏ ®ã mµ viÖc nghiªn cøu, t×m hiÔu
nh÷ng nÐt ®Ñp riªng, ®éc ®¸o ë tõng ®Þa ph¬ng còng nh»m
hiÓu s©u s¾c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n
téc.
T«i lµ ngêi con sinh ra vµ lín lªn trªn miÒn ®Êt xø
NghÖ, nãi cô thÓ h¬n lµ sinh ra vµ lín lªn trªn quª h¬ng Hng
Nguyªn yªu th¬ng, mét miÒn quª giµu truyÒn thèng hiÕu häc
vµ truyÒn thèng yªu níc chèng giÆc ngo¹i x©m, ®îc tiÕp thu
vµ gi÷ g×n nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp ®ã, t«i rÊt ®çi vinh
dù vµ tù hµo. T«i muèn ®ãng gãp mét phÇn c«ng søc bÐ nhá
cña m×nh vµo sù ph¸t triÓn cña quª h¬ng ®ang ngµy ®ªm
thay da ®æi thÞt, muèn kh¬i dËy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ tèt
®Ñp, muèn viÕt lªn nh÷ng lêi ca tr©n träng vµ lu truyÒn
nh÷ng g×
tèt ®Ñp nhÊt cña quª h¬ng Hng Nguyªn. TÊt c¶
2
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
nh÷ng ®iÒu ®ã ®· th«i thóc t«i t×m hiÓu vÒ ®Êt häc cña quª
m×nh.
§· tõ l©u Hng Nguyªn ®îc coi lµ ®Êt häc.Nh×n l¹i
nh÷ng chÆng ®êng lich sö ®· qua, chóng ta v« cïng tr©n
träng, tù hµo vµ biÕt ¬n s©u s¾c c«ng lao v« gi¸ cña c¸c thÕ
hÖ, nh÷ng líp líp ngêi ®i tríc, ®· ®ãng gãp to lín vµo sù
nghiÖp gi÷ g×n vµ båi ®¾p bÒ dµy truyÒn thèng lÞch sö cña
quª h¬ng. §ã lµ niÒm tù hµo cña nh÷ng con ngêi sinh ra vµ lín
lªn trªn quª h¬ng Hng Nguyªn yªu th¬ng, ®iÒu ®ã ®· ®i vµo
nÒn v¨n hiÕn cña d©n téc nh mét vïng ®Êt høa cña khoa
danh, tr¶i dµi theo thêi gian hµng thÕ kû .
Tr¶i qua nh÷ng th¨ng trÇm cña lÞch sö d©n téc, chÕ
®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc còng ®· ®i tõ qu¸ tr×nh ph¸t
sinh, ph¸t triÓn vµ tµn lôi, g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh sinh tô, ph¸t
triÓn cña quª h¬ng, hoµn c¶nh cô thÓ cña ®Êt níc. Dï trong
hoµn c¶nh nµo, viÖc häc hµnh khoa cö cña Hng Nguyªn vÉn v¬n lªn, thÓ hiÖn søc sèng m·nh liÖt vµ chøa ®ùng nh÷ng s¾c
th¸i riªng biÖt.
Tríc sù ®æi thay vµ ph¸t triÓn cña Hng Nguyªn,
trong qu¸ tr×nh su tÇm vµ hoµn thµnh kho¸ luËn tèt nghiÖp,
chóng t«i - mét ngêi con cña m¶nh " ®Êt häc" Hng Nguyªn ®·
quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi " Gi¸o dôc khoa cö - Nho häc ë Hng
Nguyªn thêi NguyÔn (1802 - 1919)" víi hy väng cã thÓ gãp mét
3
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
phÇn nhá vµo viÖc t¸i hiÖn l¹i nÒn gi¸o dôc Nho häc trªn quª
h¬ng ®· sinh ra m×nh.
Trong qu¸ tr×nh hoµn thµnh kho¸ luËn, b¶n th©n
chóng t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì to lín quý b¸u cña c¸c c¬
quan ®¬n vÞ: Th viÖn tØnh NghÖ An, Phßng v¨n ho¸ huyÖn
Hng Nguyªn, Ban qu¶n lý danh th¾ng tØnh NghÖ An, Së v¨n
ho¸ tØnh NghÖ An, Th viÖn huyÖn Hng Nguyªn, Th viÖn trêng
§¹i Häc Vinh,
khoa LÞch sö trêng §¹i Häc Vinh, ®Æc biÖt lµ kÓ ®Õn sù gióp
®ì quý b¸u, sù chØ b¶o tËn t×nh cña thÇy Phan Träng Sung gi¶ng viªn khoa LÞch sö vµ c¸c thÇy c« trong khoa.
Nh©n dÞp hoµn thµnh kho¸ luËn, t«i xin ®îc bµy tá
lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c¸c c¬ quan, ®¬n vÞ, quý thÇy c« ®·
dµnh cho sù chØ b¶o ©n cÇn.
Do n¨ng lùc nhËn thøc cßn nhiÒu h¹n chÕ, céng víi
nguån t liÖu vµ thêi gian h¹n hÑp, nªn trong kho¸ luËn chóng
t«i kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng thiÕu sãt, h¹n chÕ. V× thÕ
chóng t«i mong nhËn ®îc sù chØ gi¸o cña quý thÇy c«, cña
®éc gi¶, nh÷ng ý kiÕn ®ã sÏ lµ ®éng lùc gióp t«i hoµn thiÖn
n¨ng lùc nhËn thøc, häc tËp vµ nghiªn cøu khoa häc cña m×nh
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n !
4
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
A. PhÇn më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
5
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Lµ mét huyÖn cña tØnh NghÖ An, Hng Nguyªn cã mét bÒ
dµy lÞch sö kh¸ l©u ®êi, nh lµ mét h×nh ¶nh thu nhá cña d©n
téc. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh, x©y dùng vµ ph¸t triÓn cña NghÖ
An nãi chung, Hng Nguyªn nãi riªng tr¶i qua biÕt bao th¨ng
trÇm biÕn ®æi. Hng Nguyªn lµ mét ®Þa danh in dÊu bao sù
kiÖn lÞch sö, trë thµnh truyÒn thèng vÏ vang mçi khi nh¾c
®Õn vïng ®Êt nµy.
Hng Nguyªn ®îc coi lµ ®Êt häc, biÕt vÒ m¶nh ®Êt nµy
kh«ng chØ cã vâ mµ cßn cã c¶ truyÒn thèng vÒ v¨n còng rÊt
®æi tù hµo tr¶i dµi hµng thÕ kû. Trong qu¸ tr×nh lÞch sö Êy,
cã mét giai ®o¹n ®¸ng chó ý ®ã lµ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa
cö Nho häc ë Hng Nguyªn thêi NguyÔn - mét thêi kú tiÕp nèi
g¾n liÒn chÕ ®é phong kiÕn tríc ®©y víi thÕ giíi hiÖn ®¹i
sau nµy. §©y lµ mét thêi kú gîi më nhiÒu vÊn ®Ò, ®¸ng chó ý
lµ truyÒn thèng v¨n hiÕn vµ hiÕu häc cña m¶nh ®Êt xø NghÖ
nãi chung, Hng Nguyªn nãi riªng. ThÕ nhng cho ®Õn nay, vÊn
®Ò nµy cha ®îc chó ý mét c¸ch cã hÖ thèng trong giíi nghiªn
cøu lÞch sö v¨n ho¸ ®Þa ph¬ng.
Nghiªn cøu ®Ò tµi: “Gi¸o dôc khoa cö - Nho häc ë Hng
Nguyªn thêi NguyÔn {1802-1919]” lµ nh»m bæ khuyÕt mÆt
cßn thiÕu khuyÕt Êy.
Ngµy nay, ®Êt níc bíc vµo thêi kú ®æi míi, ph¸t triÓn
vµ hoµ nhËp vµo sù ph¸t triÓn chung cña nh©n lo¹i. Tuy nhiªn
bªn c¹nh ®ã cßn cã nh÷ng tån t¹i, h¹n chÕ cña c¬ chÕ thÞ tr-
6
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
êng. Trong t×nh h×nh ®ã, viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu nh÷ng
truyÒn thèng hiÕu häc cña quª h¬ng lµ nh»m kh¬i dËy lßng
ham mª cña thÕ hÖ trÎ gãp phÇn ph¸t triÔn nÒn gi¸o dôc ë Hng Nguyªn lµ vÊn ®Ò cÇn thiÕt
H¬n n÷a, b¶n th©n lµ mét gi¸o viªn d¹y sö trong t¬ng
lai th× viÖc nghiªn cøu t×m hiÓu lÞch sö ®Þa ph¬ng Hng
Nguyªn ®Ó hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ truyÒn thèng gi¸o dôc khoa
cö Nho häc, qua ®ã truyÒn ®¹t nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña
quª h¬ng tíi thÕ hÖ häc trß tiÕp nèi, gi¸o dôc cho c¸c em lßng
tù hµo vÒ m¶nh ®Êt quª h¬ng x« viÕt anh hïng, cè g¾ng ®a
Hng Nguyªn v¬n lªn, hoµ nhËp vµo sù ph¸t triÓn chung cña
®Êt níc, v÷ng bíc vµo thêi ®¹i míi, thêi ®¹i - v¨n minh trÝ
tuÖ.
§ã lµ nh÷ng lý do trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Ó chóng t«i
chän ®Ò tµi : “ Gi¸o dôc khoa cö - Nho häc thêi NguyÔn
[1802-1919] ë Hng Nguyªn.
2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu.
Qua nh÷ng tµi liÖu mµ chóng t«i thu thËp ®îc, th× vÊn
®Ò gi¸o dôc khoa cö - Nho häc ë Hng Nguyªn cha cã mét c«ng
tr×nh nghiªn cøu nµo t×m hiÓu kü. C¸c ý kiÕn cã ch¨ng chØ lít
qua mét vµi khÝa c¹nh trong gi¸o dôc ë Hng Nguyªn trong bæi
c¶nh nãi vÒ gi¸o dôc NghÖ TÜnh nãi chung. T¸c gi¶ Bïi D¬ng
LÞch trong cuèn “NghÖ An ký”[ xuÊt b¶n 1993], Ninh ViÕt Giao
trong “H¬ng íc NghÖ An”[1984] cã nªu lªn nh÷ng nhËn xÐt
7
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
chung vÒ ®Æc ®iÓm ®Þa lý, lÞch sö trong ®ã còng nãi ®Õn
chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö ë NghÖ An, trong bèi c¶nh chung cña
®Êt níc qua tõng thêi kú. C¸c tµi liÖu nµy cã ®Ò cËp ®Õn chÕ
®é thi cö cña tõng giai ®o¹n. Trong ®ã cuèn “ Nh÷ng «ng
NghÌ, «ng Cèng triÒu NguyÔn” cña c¸c t¸c gi¶ Bïi H¹nh CÈn,
NguyÔn Loan, Lan Ph¬ng [1995], hay cuèn “Khoa b¶ng ViÖt
Nam”cña Ng« §øc Thä chñ biªn [1919] ®· nªu tªn c¸c cö nh©n,
tiÕn sü, phã b¶ng ViÖt Nam díi triÒu NguyÔn, trong ®ã cã
nh÷ng ngêi quª ë NghÖ An tõ (1075-1919).
Th«ng qua c¸c tµi liÖu trªn, §µo Tam TÜnh trong cuèn “
Khoa b¶ng NghÖ An (1075-1919)[2000] ®· ph¸c th¶o ®Çy ®ñ
chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö ë NghÖ An 1075-1917. C«ng tr×nh
nµy ghi l¹i hÖ thèng trêng líp, thÓ lÖ thi, danh s¸ch tiÕn sü,
phã b¶ng, cö nh©n NghÖ An. Trong “N¨m thÕ kû v¨n n«m ngêi
NghÖ”
cña
Th¸i
Kim
§Ünh
(1994),
“Danh
nh©n
NghÖ
TÜnh”( TËp 1) Ban nghiªn cøu lÞch sö §¶ng (1980), “Nhµ gi¸o
danh tiÕng ®Êt Hång Lam”(1996)...C¸c t¸c phÈm ®Òu ®·
ph¸c ho¹ vÞ trÝ cña xø NghÖ xa( NghÖ An - Hµ TÜnh) lu«n cã
truyÒn thèng hiÕu häc víi c¸c ®Þa danh “Ngän bót’’ “Cån
nghiªn”, dùng l¹i ch©n dung c¸c danh nh©n ®Êt lam hång,
trong ®ã nçi bËt lµ c¸c nhµ th¬ n«m : NguyÔn Du, Hå Xu©n
H¬ng, Hoµng Phan Th¸i vµ c¸c sü phu yªu níc cuèi thÕ kü XIX
®Çu thÕ kü XX. C¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nh©n
vËt tiªu biÓu cña Hng Nguyªn. Hä lµ nh÷ng danh nh©n ®îc
8
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
ngµn ®êi sau lu gi÷ vµ lµ niÒm tù hµo cña quª h¬ng Hng
Nguyªn.
Tuy c¸c tµi liÖu ®· ®Ò cËp ®Õn chÕ ®é khoa b¶ng
NghÖ An, trong ®ã cã Hng Nguyªn trong bèi c¶nh chung cña
chÕ ®é khoa b¶ng ViÖt Nam, nhng mét ®Ò tµi nghiªn cøu
riªng vÒ chÕ ®é Nho häc vµ khoa cö ë huyÖn Hng nguyªn th×
cha cã.
3. NhiÖm vô vµ giíi h¹n cña ®Ò tµi:
Ngay tõ buæi b×nh minh cña lÞch sö, níc ta ®· h×nh
thµnh nÒn v¨n minh V¨n Lang - ¢u L¹c, ph¸t triÓn thµnh nÒn
v¨n minh §¹i ViÖt, ®· hun ®óc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn
thèng, ®Ó l¹i cho con ch¸u ®êi sau nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp.
Còng nh nh÷ng vïng quª kh¸c, Hng Nguyªn ®· tiÕp thu nh÷ng
gi¸ trÞ v¨n ho¸, nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp Êy cña cha «ng,
trong ®ã næi bËt lµ truyÒn thèng hiÕu häc vµ truyÒn thèng
yªu níc. Trong ph¹m vi nghiªn cøu nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp
®Õn truyÒn thèng hiÕu häc cña Hng Nguyªn díi thêi NguyÔn
(1802-1919). Kho¸ luËn cã nh÷ng nhiÖm vô sau:
1.
Nªu kh¸i qu¸t vÒ Hng Nguyªn, trong ®ã ®Ò cËp
®Õn vÞ trÝ ®Þa lý, ®Æc ®iÓm tù nhiªn, khÝ hËu vµ lÞch sö
cña Hng Nguyªn, nh»m lµm râ b¶n s¾c v¨n ho¸, t©m hån cña
vïng quª ®îc coi lµ “biªn ¶i”lóc bÊy giê.
2.
Kho¸ luËn ®i s©u vµo nghiªn cøu chÕ ®é gi¸o dôc
khoa cö Nho häc ë Hng Nguyªn thêi NguyÔn. Chóng t«i tiÕn
9
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
hµnh kh¶o cøu nh÷ng thµnh tùu lµm nªn truyÒn thèng hiÕu
häc víi c¸c tªn tuæi tiªu biÓu gåm nh÷ng vÞ ®Ëu tiÕn sÜ, phã
b¶ng, cö nh©n cña Hng Nguyªn díi thêi NguyÔn, cïng c¸c h×nh
thøc ®µo t¹o khoa cö Nho häc thêi NguyÔn. Qua ®ã, kho¸ luËn
nªu lªn sù ph¸t triÔn, v¬n lªn cña nÒn gi¸o dôc Hng Nguyªn
trong chiÒu dµi lÞch sö (1802-1919). TÊt c¶ nh»m nªu lªn ®Æc
®iÓm, ý nghÜa, mét sè ®¸nh gi¸, nhËn xÐt, kh¼ng ®Þnh l¹i
nh÷ng ®ãng gãp cña khoa cö ë Hng Nguyªn ®èi víi nh÷ng
thµnh tùu cña khoa cö NghÖ TÜnh nãi riªng, d©n téc nãi
chung.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu:
4.1: Ph¬ng ph¸p su tÇm t liÖu:
§Ó thùc hiÖn nhiªm vô nªu trªn, chóng t«i ®· thu thËp tõ
nhiÒu nguån kh¸c nhau:
- T liÖu qua ®iÒu tra thùc tÕ ë ®Þa bµn Hng Nguyªn
(®Ó nªu râ phong tôc, v¨n ho¸, gi¸o dôc...) ë ®Þa bµn nµy
trong thêi kú hiÖn ®¹i, gÆp gì mét sè nh©n chøng cßn nhí t
liÖu qua ®iÒu tra thùc tÕ ë ®îc vÒ thêi thi cö khoa b¶ng tríc
®©y.
- Su tÇm thèng, kª c¸c tµi liÖu cã liªn quan ®Õn truyÒn
thèng v¨n ho¸, gi¸o dôc Hng Nguyªn
4.2: Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu:
10
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
§Ó thùc hiÖn môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña kho¸ luËn
trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi chóng t«i ®· sö dông c¸c
ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau:
- Ph¬ng ph¸p su tÇm, thèng kª vµ ph©n lo¹i t liÖu dùa
trªn nh÷ng tiªu chÝ nhÊt ®Þnh.
- Ph¬ng ph¸p miªu t¶: ghi l¹i, chÐp l¹i, vµ tiÕn hµnh miªu
t¶ c¸c sù kiÖn mµ t liÖu ®· thu ®îc.
-
Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp : trªn c¬ së t liÖu
kho¸ luËn ph©n tÝch ( nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm , nh÷ng néi dung
chÝnh) råi tæng hîp thµnh c¸c b¶ng biÓu, c¸c kÕt luËn.
5. Bè côc kho¸ luËn:
Gåm nh÷ng phÇn sau:
Lêi nãi ®Çu .
A. Më ®Çu.
1. Lý do chän ®Ò tµi.
2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu.
3. Nhiªm vô vµ giíi h¹n cña ®Ò tµi.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
5. Bè côc cña kho¸ luËn
B. Néi dung:
Ch¬ng 1: Nh÷ng ®Æc ®iÓm chung vÒ vÞ trÝ ®Þa lý- lÞch
sö vµ truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö ë Hng Nguyªn.
1.1: Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý - lÞch sö huyÖn
Hng Nguyªn
11
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
1.2: TruyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö ë Hng Nguyªn
tríc thêi NguyÔn (1075-1802)
Ch¬ng 2: Gi¸o dôc khoa cö - Nho häc ë Hng Nguyªn thêi
NguyÔn
(1802-1919)
2.1: ChÕ ®é gi¸o dôc khoa cö.
2.2: HÖ thèng trêng häc.
2.3: Danh s¸ch nh÷ng ngêi ®Ëu ®¹t vµ nh÷ng
nh©n vËt tiªu biÓu vÒ chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö - Nho häc Hng
Nguyªn.
2.3.1: Danh s¸ch nh÷ng ngêi ®Ëu cö nh©n.
2.3.2: Nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu vÒ chÕ ®é gi¸o
dôc khoa cö - Nho häc Hng Nguyªn.
2.4: So s¸nh hÖ thèng trêng häc, danh s¸ch nh÷ng
ngêi ®Ëu cö nh©n víi c¸c huyÖn Nam §µn, Nghi Léc.
Ch¬ng 3. Mét sè nhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ chÕ ®é gi¸o
dôc khoa cö ë
Hng Nguyªn.
3.1: NhËn xÐt vÒ "s¶n phÈm" cña chÕ ®é gi¸o dôc
khoa cö Nho häc cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX.
3.2:NhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ híng kiÕn thøc häc vÊn
cña sÜ tö.
3.3: Mét sè nhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ hÖ thèng trêng
häc.
12
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
3.4. Nèi tiÕp truyÒn thèng hiÕu häc viÖc häc ë Hng
Nguyªn ngµy nay ®¹t thµnh tÝch cao.
C . KÕt luËn:
Tµi liÖu tham kh¶o.
B. néi dung:
Ch¬ng 1
Kh¸i qu¸t vÒ ®Þa lý - lÞch sö truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö
ë H¦ng Nguyªn
13
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
1.1: §Æc ®iÓm vÒ vÞ trÝ ®Þa lý, lÞch sö huyÖn Hng Nguyªn:
Hng Nguyªn lµ mét huyÖn ®ång b»ng thuéc tØnh NghÖ
An, phÝa B¾c vµ §«ng B¾c gi¸p huyÖn Nghi Léc, phÝa T©y
gi¸p huyÖn Nam §µn, phÝa §«ng gi¸p thµnh phè Vinh; Con
s«ng Lam uèn khóc vµ bao bäc huyÖn tõ phÝa T©y Nam ®Õn
§«ng Nam.
Còng nh c¸c huyÖn ®ång b»ng kh¸c cña tØnh NghÖ An,
tõ thuë Hïng V¬ng dùng níc “ Hng Nguyªn lµ mét vïng ®Êt cã c
d©n ngêi ViÖt cæ, thuéc bé Hoµi Hoan, mét trong 15 bé cña níc
V¨n Lang” (NguyÔn Tr·i toµn tËp - NXB khoa häc x· héi, 1970,
Tr 10). Thêi B¾c thuéc “ Hng Nguyªn lµ mét phÇn ®Êt cña
huyÖn Hoµi Hoan, thuéc quËn Cöu Ch©n, do nhµ H¸n ®Æt ra”
[18; 110].Theo s¸ch “NguyÔn Tr·i toµn tËp”: “N¨m 1469, vua
Lª Th¸nh T«n, hiÖu Quang ThuËn, thø 10, ®Æt ra dô ®iÒu
chØnh l¹i b¶n ®å hµnh chÝnh vµ chia ®¹o NghÖ An ra lµm 8
phñ, 18 huyÖn, 2 ch©u. Tªn huyÖn Hng Nguyªn ra ®êi tõ ®ã.
Hng Nguyªn cïng víi Nam §êng lóc ®ã lµ 2 huyÖn thuéc phñ
Anh §«. Riªng Hng Nguyªn gåm 42 x·, 3 th«n, 3 së, 2 gi¸p”.
Thêi Ph¸p thuéc, Hng Nguyªn lµ mét phñ thuéc tØnh NghÖ An
gåm 6 tæng ®ã lµ: Phï Long, V¨n Viªn, Th«ng L¹ng, §«
Yªn( hoÆc §« An), Yªn Trêng, H¶i §«,109 x· cã triÖn b¹ . “Thêi
NguyÔn Gia Long gåm 7 tæng, 75 x· th«n”[18; 123]
14
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Qua hµng ngµn n¨m cai trÞ cña c¸c tËp ®oµn phong kiÕn
Trung Quèc vµ cña triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam, trªn ®Êt Hng Nguyªn “Chiªm khª, mïa thèi, cá ch¸y ®ång kh«”vµ lôt b·o
®e do¹ thêng xuyªn. Khi lò lôt xÉy ra th× nhiÒu vïng trong
huyÖn níc ngËp nh biÓn, cuèn ph¨ng hµng ngµn nhµ cöa, tr©u
bß vµ tµi s¶n kh¸c tuét ra biÓn ®«ng, nhiÒu khi níc lò ng©m
trong lµng, ngoµi ®ång hµng th¸ng .Tõ ®ã ®· diÔn ra tr¨m
ngh×n th¶m c¶nh ®èi víi ngêi n«ng d©n lao ®éng: mÊt ruéng
mÊt nhµ, b¸n vî, ®î con, cã vïng xãm lµng tiªu ®iÒu x¬ x¸c,
ngêi ®ãi khæ phiªu d¹t kh¾p n¬i, song tªn gäi cña huyÖn Hng
Nguyªn tõ khi ra ®êi cho ®Õn nay vÉn kh«ng thay ®æi.
“Tõ ®êi TrÇn trë vÒ tríc, kh«ng thÊy nãi ®Õn huyÖn Hng
Nguyªn...®Õn thêi Lª, trong viÖc chia l¹i ®Þa lý hµnh chÝnh
c¸c ®Þa ph¬ng phñ, huyÖn...vµ theo D ®Þa chÝ cña NguyÔn
Tr·i (c«ng bè n¨m 1438) xuÊt hiÖn ®Þa danh Hng Nguyªn. NÕu
tÝnh tuæi thä cña huyÖn Hng Nguyªn theo D ®Þa chÝ ra n¨m
1438 ®Õn n¨m 1995 lµ 557 tuæi”, cßn nÕu “theo n¨m vua Lª
Lîi s¾p ®Æt l¹i c¸c cÊp hµnh chÝnh trong c¶ níc ®Õn n¨m
1995, ®· lµ 567 tuæi” [10; 26]. Tõ ®ã ®Õn nay, ®Þa danh Hng Nguyªn ®i qua nhiÒu thÕ kû mµ vÉn gi÷ nguyªn, qu¶ lµ
®iÒu hiÕm. Hai ch÷ “Hng Nguyªn” chØ cã thay ®æi ®Þa giíi
hµnh chÝnh ®Ó phï hîp víi tõng giai ®o¹n lÞch sö mµ th«i.
TrÊn Hng Nguyªn gåm 9 lé, phñ, 25 huyÖn, 3 ch©u, 479
x· HuyÖn Hng Nguyªn thuéc phñ Anh §« cã 42 x·, 3 th«n, 3 së.
15
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Tr¶i qua nhiÒu thÕ kû vµ c¸c triÒu ®¹i tríc ®©y, do hoµn
c¶nh ®Þa lý cña tõng thêi, còng cã thÓ do “c¸i nh×n”cña
nh÷ng ngêi cÇm quyÒn mçi thêi mµ n¶y sinh ra nh÷ng biÕn
®éng, thay ®æi ®Þa lý hµnh chÝnh ë Hng Nguyªn.
Tõ xa xa, cha t×m ra mét tµi liÖu ghi chÐp nµo vÒ ®Þa lý
hµnh chÝnh cña Hng Nguyªn. Dùa vµo “NghÖ An ký” cña Bïi D¬ng LÞch vµ t liÖu kh¸c vÒ lµng x· ViÖt Nam thêi ®Çu NguyÔn
chóng ta mêng tù¬ng d¸ng nÐt Hng Nguyªn thêi xa xa cho
®Õn trªn mét thÕ kû tríc ®©y.
Xa, Hng Nguyªn, cã 6 nói, 2 khe, ®Çm vµ 2 cöa bÓ.
VÒ tæng, x·, th«n tõ thêi Lª sang thêi NguyÔn, Hng Nguyªn cã
7 tæng, 87 x·, th«n, phêng, v¹n, téc víi nh÷ng tªn gäi mµ thêi
nay kh«ng mÊy ai nhí ra ®Ó ®èi chiÕu víi tªn míi.
Nh×n chung ®Êt Hng Nguyªn c¸ch ®©y vµi thÕ kû trë
vÒ tríc réng lín nhiÒu so víi h«m nay. ë m¹n T©y B¾c ®Õn
§«ng B¾c, ®Êt Hng Nguyªn “duçi ra” ®Õn chung quanh nói §¹i
V¹c vµ ThÇn LÜnh, xu«i vÒ vïng DiÔn Ch©u (cöa hiÒn ) vµ vïng
gi¸p biÓn Nghi Léc (biÓn x¸) ë m¹n nam cã mét sè lµng “leo”
®Õn bê h÷u ng¹n s«ng Lam. Do ®Þa h×nh låi lâm däc triÒn
s«ng, l¹i gÆp ®o¹n s«ng hay sãi lë nªn ®· cã mét sè lµng bÞ
cuèn tr«i mÊt tÝch nh lµng Phêng X¸, Lª X¸ (phÝa ngoµi chî
LiÔu), mét sè xãm lín ë Hng X¸ vµ mét sè xãm kh¸c ë Phóc HËu
(gÇn cÇu Yªn Xu©n). Lín nhÊt lµ lµng TriÒu KhÈu, mét thêi næi
tiÕng “kÎ chî” còng kh«ng cßn vÕt tÝch.
16
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, huyÖn Hng
Nguyªn ®· nhiÒu lÇn thay ®æi ®Þa giíi hµnh chÝnh, mét sè
lµng x· tríc c¸ch m¹ng Th¸ng T¸m thuéc Hng Nguyªn b¾t ®Çu
tõ n¨m 1946 ®· lÇn lît s¸t nhËp vµo huyÖn Nam §µn Lang
Xuyªn, Xu©n Tr¹ch, Mai S¬n, §«ng Ch©u thuéc tæng Phï Long
cò; Tõ n¨m 1950, mét sè lµng nh NguyÖt TÜnh, Xu©n KiÒu
thuéc tæng H¶i §« cò ®îc c¾t vÒ Nghi Léc. Sau ®ã c¸c x· Hng
Dòng, Hng Thuû, Hng B×nh, Hng VÜnh, Hng §«ng, Hng Hoµ, Hng Léc còng lÇn lît ®îc c¾t nhËp vµo thµnh phè Vinh . §Õn n¨m
1972, huyÖn Hng Nguyªn cã 23 x· ®ã lµ: Hng Trung, Hng Yªn,
Hng T©y, Hng §¹o, Hng Th«ng, Hng LÜnh ,Hng Long, Hng X¸,
Hng T©n, Hng Th¸i, Hng MÜ , Hng ChÝnh, Hng ThÞnh, Hng
Phóc, Hng Th¾ng, Hng TiÕn, Hng Lîi, Hng Xu©n, Hng Ch©u, Hng Lam, Hng Phó, Hng Nh©n, Hng Kh¸nh. (Tõ n¨m 1980, x· Hng Th¸i ®îc chuyÓn thµnh thÞ trÊn Hng Nguyªn nªn huyÖn Hng
Nguyªn cßn 22 x· vµ mét thÞ trÊn) vµ ®Þa giíi hµnh chÝnh ®îc
æn ®Þnh nh hiÖn nay.
Hng Nguyªn giê ®©y cßn l¹i mét diÖn tÝch vµ h×nh
thÓ khiªm tèn. ChiÒu dµi tõ B¾c ®Õn Nam kho¶ng 30 km, tõ
§«ng sang T©y kho¶ng 15 Km. Tríc n¨m 1946 lµ (40Km x 20
Km) víi diÖn tÝch ruéng ®Êt lµ 8114 ha. Tuy lµ huyÖn ®ång
b»ng song Hng Nguyªn còng cã nói, s«ng. Nói §¹i H¶i (hay cßn
gäi lµ nói Lìi H¸i) n»m däc phÝa T©y B¾c, nói Hïng S¬n (nói
Thµnh) ë phÝa Nam, nói Dòng QuyÕt, nói Con MÌo, nói §Çu
17
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Rång bao bäc phÝa §«ng vµ §«ng B¾c cña huyÖn; Cã dßng
s«ng Lam ( S«ng C¶), s«ng Thanh Long lµ con s«ng lín nhÊt
cña NghÖ An. Phong c¶nh h÷u t×nh ®ã ®· t¹o cho Hng
Nguyªn mét søc hót kú l¹ mµ bÊt cø ai khi vÒ Hng Nguyªn
kh«ng thÓ kh«ng m«t lÇn ghÐ th¨m. Vµ Hng Nguyªn ®· trë
thµnh mét trong nh÷ng n¬i “®Êt lµnh chim ®Ëu”.
Hng Nguyªn tõ xa, cã mét vÞ thÕ quan träng cña
trÊn NghÖ An, qua nhiÒu thÕ kû, lµ trung t©m chÝnh trÞ, v¨n
ho¸. Lµ huyÖn cã thuËn lîi vÒ ®êng s«ng, ®êng biÓn, ®êng bé
®Ó giao lu víi c¸c vïng, miÒn kh¸c. §Æc ®iÓm ®Þa lý nh vËy
®· tõng lµm cho “nhiÒu vÞ vua hiÒn ngµy xa ph¶i chó ý vµ
®Ých th©n vÒ ®©y luËn bµn viÖc níc hoÆc trùc tiÕp cÇm
qu©n ®èc chiÕn”[10; 12].
VÒ khÝ hËu, Hng Nguyªn n»m trong vïng nhiÖt ®íi giã
mïa kh¸ kh¾c nghiÖt, cã n¬i nhiÖt ®é mÆt ®Êt diÔn biÕn t¬ng tù vµ trïng hîp víi thêi gian nhiÖt ®é cña kh«ng khÝ, cã
thÓ Hng Nguyªn cã hai mïa râ rÖt trong n¨m ®ã lµ mïa nãng
vµ mïa ma l¹nh.
Mïa nãng cã giã T©y Nam kh« nãng, n¾ng h¹n, nhiÖt
®é cã khi lªn tíi 39-40oC. Mïa ma l¹nh th× cã ma to, b·o lôt lín.
ë Hng Nguyªn thêng cã nh÷ng c¬n lèc m¹nh ®æ bé bÊt ngê,
g©y nhiÒu thiÖt h¹i vÒ ngêi vµ cña. Mïa §«ng thêng lµ nh÷ng
th¸ng ma dÇm, giã mïa §«ng B¾c rÐt Èm, trêi ©m u, nhiÖt ®é
18
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
cã khi xuèng tíi 10o C. C¸c yÕu tè thêi tiÕt cïng víi sù chªnh
lÖch lín vÒ nhiÖt ®é gi÷a mïa hÌ vµ mïa ®«ng g©y nhiÒu khã
kh¨n cho c d©n n¬i ®©y. Cuéc ®Êu tranh víi thiªn nhiªn ®ßi
hái con ngêi ë ®©y ph¶i giµu nghÞ lùc, sù kiªn cêng vµ ãc s¸ng
t¹o míi khai th¸c ®îc nh÷ng thuËn lîi vµ kh¾c phôc ®îc thiªn
tai.
D©n c Hng Nguyªn ®îc h×nh thµnh tõ rÊt sím chñ yÕu
lµ c¸c vïng ven s«ng Lam, ngoµi sè ngêi d©n ®Þa ph¬ng mét
sè d©n vïng §«ng Thµnh vµo khai khÈn ruéng ®Êt, nh÷ng ngêi
d©n thuéc c¸c tØnh vïng ngoµi (nh Hµ Nam, H¶i D¬ng) vµo
lµm nghÒ trång lóa, Ðp mËt vïng Phï Th¹ch vµ TriÒu KhÈu cã
mét sè ngêi Hoa tõ thêi Minh ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp, hä gãp
phÇn vµo sù ph¸t triÓn vµ phån vinh cña phè Phï Th¹ch. Ngoµi
ra cßn cã mét sè bµ con ngêi Chiªm Thµnh còng hoµ nhËp vµo
cuéc sèng chung cña ngêi ViÖt. Sè hé tÞch cña Hng Nguyªn cã
thªm nhiÒu hä míi: hä Qu©n, hä Qu¸ch, hä §an, hä L©m, hä
¢u, hä Hång, hä T«, hä S... Qua nhiÒu thÕ hÖ mét bé phËn
nh÷ng ngêi níc ngoµi ®· mang quèc tÞch ViÖt Nam trë thµnh
nh÷ng ngêi d©n ®Þa ph¬ng vµ chung lßng, chung søc x©y
dùng quª h¬ng t¬i ®Ñp nµy. M·i ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y,
c¸c vïng däc s«ng Lam, ven thµnh phè, däc ®êng quèc lé cã
mËt ®é d©n c kh¸ cao cßn vïng tæng H¶i §« cò th× c d©n tha
thít. §iÒu nµy thÓ hiÖn tÝnh chÊt ph©n bè d©n c kh«ng ®Òu
tõ xa ®Ó l¹i.
19
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
Hoµng ThÞ Chung
Hng Nguyªn vÉn lµ m¶nh ®Êt nghÌo trong ®Êt nghÌo
cña xø NghÖ vµ h¬n thÕ n÷a l¹i bÞ thiªn tai lò lôt hoµnh hµnh.
Vµo mïa lò lôt dßng ch¶y cña s«ng Lam kh¸ m¹nh thêi gian
truyÒn lò kh¸ nhanh. §Ønh lò xuÊt hiÖn ë cöa Rµo (c¸ch chî
Trµng 225 c©y sè) th× sau 48 giê ®Ønh lò xuÊt hiÖn ë chî
Trµng - cuèn ph¨ng hµng ngh×n nhµ cöa, tr©u bß, lîn gµ vµ tµi
s¶n kh¸c tuét vÒ biÓn ®«ng, nhiÒu khi níc lò ng©m trong lµng
ngoµi ®ång hµng th¸ng...
Thiªn tai vµ hËu qu¶ cña nã lµ vËy. Trong suèt thÕ kû
XVI vµ thÕ kû XVII, hai cuéc chiÕn tranh TrÞnh - M¹c, TrÞnh NguyÔn tõ phÝa B¾c hay phÝa Nam tíi quÇn nhau trªn ®Êt
NghÖ An biÕn Hng Nguyªn thµnh vïng chiÕn ®Þa.“ Tr©u bß
hóc nhau ruåi muçi chÕt” hai cuéc chiÕn tranh TrÞnh - M¹c vµ
TrÞnh - NguyÔn ®a ®Êt níc vµo th¶m ho¹ binh ®ao trªn díi
mét tr¨m n¨m cña hai thÕ kû XVI- XVII, v× lîi Ých nhÊt thêi
cña tËp ®oµn phong kiÕn nµy ®èi chäi víi tËp ®oµn phong
kiÕn kia chø ®©u v× lîi Ých chung cña quèc gia, d©n téc. Mäi
tai ¬ng vµ hËu qu¶ nÆng nÒ cña chiÕn tranh l¹i gi¸ng lªn ®Çu
cña nh©n d©n lao ®éng. Lµ biªn c¬ng phÝa Nam cña quèc gia
§¹i ViÖt, l¹i n»m ë vÞ trÝ quèc phßng chiÕn lîc nªn NghÖ An nãi
chung, Hng Nguyªn nãi riªng lµ mét trong nh÷ng vïng ®Êt sèng
trong c¶nh binh ®ao. Tríc c¶nh ly t¸n “ nåi da nÊu thÞt” nh©n
d©n Hng Nguyªn cïng víi nh©n d©n NghÖ TÜnh ®· ®øng lªn
khìi nghÜa chèng l¹i triÒu ®×nh phong kiÕn.
20
- Xem thêm -