Tài liệu Giáo dục khoa cử nho học ở nghi xuân thời nguyễn (1802 1919)

LuËn v¨n tèt nghiÖp   Bé gi¸o dôc vµ §µo T¹o trêng ®¹i häc vinh Khoa lÞch sö —– Hå ThÞ H¬ng Ly Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn ( 1802 – 1919 ) Chuyªn nghµnh : LÞch sö ViÖt Nam GV híng dÉn: Gi¶ng viªn chÝnh, Th¹c sü: Hå Sü Huú môc lôc A. PhÇn më ®Çu .............................................................02 1. Lý do chän ®Ò tµi.........................................................02 Vinh 05 -2004 sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 1   LuËn v¨n tèt nghiÖp 2. LÞch sö vÊn ®Ò............................................................04 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi.......................05 4. Nguån t liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu..........................05 5. Bè côc luËn v¨n............................................................06 B. Néi dung......................................................................07 Ch¬ng I : Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ , truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö cña Nghi Xu©n ...........07 1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý, lÞch sö Nghi Xu©n ...........................07 1.2 TruyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n tríc thêi NguyÔn ....................................................................16 Ch¬ng II Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn ( 1802- 1919) 24 2.1 Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö triÒu NguyÔn ...24 2.2 C¸c nhµ khoa b¶ng Nghi Xu©n thêi NguyÔn .................38 2.3 Mét sè Nho sÜ tiªu biÓu ë Nghi Xu©n ...........................44 2.4 Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ gi¸o dôc khoa cö Nghi Xu©n ......54 C. KÕt luËn .....................................................................58 sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 2   LuËn v¨n tèt nghiÖp Tµi liÖu tham kh¶o ..........................................................62 A. PhÇn Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Trªn con ®êng x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®èi víi níc ta gi¸o dôc lµ quèc s¸ch hµng ®Çu . Nguyªn tæng bÝ th §ç Mêi ®· tõng nãi: “C«ng viÖc quan t©m sè mét cña toµn §¶ng toµn d©n ta hiÖn nay lµ lo sù nghiªp gi¸o dôc, n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt níc ®i vµo c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ”.Tõ xa cha «ng ta ®· nhËn râ vai trß to lín cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nh©n tµi. “HiÒn tµi lµ nguyªn khÝ cña quèc gia, nguyªn khÝ v÷ng th× thÕ níc m¹nh vµ thÞnh, nguyªn khÝ kÐm th× thÕ níc yÕu vµ suy ” [19,231] Bëi vËy ®Ó ph¸t triÓn sù nghiÖp gi¸o dôc chóng ta cÇn ph¶i kh¬i dËy truyÒn thèng hiÕu häc trong mçi ngêi d©n ViÖt Nam ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ. NhËn râ tÇm quan träng ®ã viÖc nghiªn cøu vÒ ®Ò tµi gi¸o dôc ®ang lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò næi cém vµ cÇn thiÕt. §Æt trong bèi c¶nh chung cña toµn d©n téc ®Ó cã ®îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì nh ngµy h«m nay ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn sù ®ãng gãp cña mçi ®Þa ph¬ng. NghÜ ®Õn quª h¬ng chóng ta kh«ng chØ nghÜ ®Õn h×nh ¶nh c©y ®a giÕng níc s©n ®×nh mµ tiÒm Èn trong ®ã lµ nh÷ng søc m¹nh v« h×nh, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn to lín. §ã lµ truyÒn thèng “ t«n s träng ®¹o” cña mçi lµng quª. “ Cã mét xø së v× sù kh¾c b¹c sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 3   LuËn v¨n tèt nghiÖp cña thiªn nhiªn mµ ®Êt ®ai c»n cçi vµ con ngêi ph¶i mu c¬, dòng lîc. ë hä cïng víi ý thøc tù bï ®¾p lµ sù kh¸t khao vÒ lÏ c«ng b»ng, ë mçi con ngêi nçi gian tru©n ®· t¹o nªn niÒm nh©n hËu. §ã lµ søc sèng, lµ khÝ ph¸ch cña mét vïng c d©n, chèn hy väng cña thêi lo¹n, n¬i n¬ng dùa cña thêi trÞ. Xø së Êy lµ nói Hång- s«ng Lam ” [ 16,3] . §îc sinh ra vµ lín lªn trªn m¶nh ®Êt Êy t«i mang trong m×nh niÒm tù hµo vÒ quª h¬ng xø së. Nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp Êy lµ hµnh trang cho t«i bíc vµo ®êi . Ngµy nay trªn con ®êng ph¸t triÓn cña tri thøc nh©n lo¹i con ngêi ®ang dÇn dÇn chinh phôc ®îc nh÷ng ®Ønh cao míi, s¸ng t¹o ra biÕt bao ph¸t minh vÒ khoa häc kÜ thuËt nhng chóng ta vÉn kh«ng thÓ quªn ®îc qu¸ khø bëi bªn c¹nh nh÷ng bíc tiÕn cña tri thøc lµ nh÷ng mÆt tr¸i cña x· héi. Cuéc sèng x« bå, vËt chÊt dÔ lµm cho ngêi ta ®¸nh mÊt b¶n s¾c v¨n ho¸ vµ quªn ®i céi nguån cña chÝnh m×nh. HiÖn nay thÕ hÖ trÎ cã hiÓu biÕt rÊt h¹n chÕ vÒ lÞch sö cña quª h¬ng, ®Þa ph¬ng. ChÝnh v× vËy cÇn kh¬i dËy trong c¸c em niÒm tù hµo vÒ m¶nh ®Êt n¬i m×nh ®· “ ch«n rau c¾t rèn ” vµ cung cÊp cho c¸c em nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nh÷ng chÆng ®êng ®· qua cña lÞch sö ®Þa ph¬ng. B¶n th©n lµ mét ngêi gi¸o viªn lÞch sö ®Ó d¹y tèt lÞch sö thÕ giíi vµ lÞch sö d©n téc t«i kh«ng thÓ kh«ng mang theo sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 4   LuËn v¨n tèt nghiÖp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lÞch sö ®Þa ph¬ng ®Ó truyÒn thô cho c¸c em trªn chÝnh m¶nh ®Êt mµ m×nh ®· sinh thµnh. Qua ®ã t«i muèn gãp phÇn h×nh thµnh nªn trong c¸c em t×nh yªu quª h¬ng ®Êt níc ®Ó v¬n lªn x©y dùng níc nhµ ngµy mét ®Ñp giµu . Cïng víi nh÷ng bíc th¨ng trÇm cña lÞch sö, chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc dï cã nh÷ng h¹n chÕ nhng t¸c dông tÝch cùc cña nã vÉn kh«ng thÓ bÞ thêi gian kho¶ lÊp . §Êt Nghi Xu©n díi chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ®Æc biÖt lµ díi triÒu NguyÔn ®· thùc sù lµ m¶nh ®Êt ®Ó cho nh©n tµi në ré. Cho ®Õn ngµy nay mçi ngêi d©n Nghi Xu©n vÉn kh«ng quªn ®i niÒm tù hµo vÒ nh÷ng danh nh©n nh NguyÔn Du, NguyÔn C«ng Trø, Nguþ Kh¾c TÇn, Nguþ Kh¾c §¶n. Lµ mét ngêi con trªn m¶nh ®Êt Nghi Xu©n vµ mét ngêi gi¸o viªn lÞch sö trong t¬ng lai nhËn thøc râ tÇm quan träng cña sù nghiÖp gi¸o dôc vµ viÖc ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ cña quª h¬ng ®Êt níc t«i ®· chän ®Ò tµi “Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn ” ( 1802-1919 ) lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh 2. LÞch sö vÊn ®Ò VÊn ®Ò gi¸o dôc khoa cö Nho häc tõ xa ®· ®îc c¸c sÜ phu cã ý thøc ghi chÐp. Tuy nhiªn ®Ò tµi khoa cö Nghi Xu©n lµ sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 5   LuËn v¨n tèt nghiÖp mét ®Ò tµi cã ph¹m vi hÑp v× vËy Ýt cã c¸c tµi liÖu chuyªn s©u nghiªn cøu . §èi víi chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö nãi chung ®É cã c¸c t¸c phÈm nh : “Sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ chÕ ®é thi cö ë ViÖt Nam thêi phong kiÕn” cña NguyÔn TiÕn Cêng, NXB Gi¸o dôc, 1998 , “ LÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam tríc c¸ch m¹ng th¸ng t¸m” cña NguyÔn §¨ng TiÕn (CB), NXB Gi¸o dôc,1996 ,… Trong c¸c c«ng tr×nh ®ã chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö ®îc nghiªn cøu mét c¸ch kh¸ toµn diÖn vµ cã hÖ thèng C¸c t¸c phÈm ®Ò cËp cô thÓ h¬n vÒ t×nh h×nh thi cö, quª qu¸n, tiÓu sö c¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam trong ®ã cã Nghi Xu©n bao gåm: “Quèc triÒu H¬ng khoa lôc ”, NXB TPHCM, 1993, “ Nh÷ng «ng NghÌ, «ng Cèng triÒu NguyÔn” cña Bïi H¹nh CÈn, NguyÔn Lan Ph¬ng, NXB VH th«ng tin ,1995, “C¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam” do Ng« §øc Thä (CB) ,NXB V¨n häc, 1993.Ngoµi ra cßn cã c¸c tËp s¸ch vÒ c¸c danh nh©n xø NghÖ nh : “ Danh nh©n NghÖ TÜnh”, “ Lîc truyÖn c¸c t¸c gia ViÖt Nam” trong ®ã cã sù gãp mÆt cña nh÷ng danh sÜ tiªu biÓu ë ®Êt Nghi Xu©n. Mét sè t¸c phÈm kh¸c l¹i khai th¸c riªng vÒ khÝa c¹nh gi¸o dôc nh»m giíi thiÖu nh÷ng nhµ gi¸o næi tiÕng ë NghÖ TÜnh nh “ Nhµ gi¸o danh tiÕng ®Êt Lam Hång”, NXB NghÖ An, sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 6   LuËn v¨n tèt nghiÖp 1996 … Qua ®©y ta cã thÓ hiÓu râ h¬n vÒ ch©n dung cña thÇy trß xø NghÖ. ë ph¹m vi hÑp h¬n cã cuèn “ Nghi Xu©n ®Þa chÝ ” cña §«ng hå Lª V¨n DiÔn, NXB VH Th«ng tin Hµ TÜnh, cã môc “ Nh©n vËt ” ®Ò cËp ®Õn c¸c nhµ khoa b¶ng Nghi Xu©n tõ thêi Lª ®Õn thêi NguyÔn. Ngoµi ra t¸c phÈm “ Ngêi Nghi Xu©n” cña §Æng Thanh Quª còng giíi thiÖu vÒ mét sè danh nh©n tiªu biÓu Trªn c¬ së kÕ thõa c¸c nguån tµi liÖu nh s¸ch, b¸o, c¸c t¹p chÝ nghiªn cøu lÞch sö, c¸c kho¸ luËn tríc ®ã vÒ ®Ò tµi gi¸o dôc cïng víi qu¸ tr×nh tæng hîp cña b¶n th©n t«i muèn gãp phÇn t¹o dùng l¹i bøc tranh vÒ nÒn gi¸o dôc khoa cö ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn ( 1802 – 1919) 3.§èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu Trong ph¹m vi cña ®Ò tµi nµy chóng t«i chØ ®Ò cËp ®Õn nÒn gi¸o dôc khoa cö Nghi Xu©n thêi NguyÔn Tríc hÕt chóng t«i ®i vµo t×m hiÓu nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý, tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ cña Nghi Xu©n . §ã lµ c¬ së h×nh thµnh b¶n s¾c v¨n ho¸ cña nh÷ng ngêi d©n trªn m¶nh ®Êt nµy. §iÒu ®ã còng gãp phÇn c¾t nghÜa truyÒn thèng hiÕu häc cña Nghi Xu©n trong c¸c chÆng ®êng ph¸t triÓn tõ xa tíi nay sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 7   LuËn v¨n tèt nghiÖp PhÇn träng t©m cña ®Ò tµi ®i s©u vµo nghiªn cøu t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn (18021919) . Nhng ®Ó cã mét c¸ch nh×n kh¸ch quan, tæng qu¸t cÇn ®Æt nã trong mèi quan hÖ víi c¸c triÒu ®¹i tríc khi nhµ NguyÔn ®îc thµnh lËp. Qua ®ã chóng ta cã thÓ thÊy ®îc sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn truyÒn thèng hiÕu häc cña Nghi Xu©n díi thêi NguyÔn th«ng qua t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö vµ nh÷ng tÊm g¬ng tiªu biÓu cña Nho sÜ. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn nh»m nªu lªn ®Æc ®iÓm , ý nghÜa vµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp cña khoa cö Nghi Xu©n trong vên hoa tri thøc cña d©n téc 4.Nguån tµi liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Trªn c¬ së vÒ c¸c t liÖu vÒ lÞch sö gi¸o dôc khoa cö, lÞch sö ®Þa ph¬ng, c¸c s¸ch b¸o c¸c t¹p chÝ ®Ó nhËn thøc vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn (18021919). Do ®iÒu kiÖn vÒ thêi gian cßn h¹n chÕ vµ nguån t liÖu cha nhiÒu nªn viÖc tiÕp cËn c¸c t liÖu cha phong phó mong thÇy c« vµ c¸c b¹n lîng thø. VÒ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p logic vµ ph¬ng ph¸p lÞch sö , ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu tµi liÖu, thèng kª ®Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu. 5.Bè côc ®Ò tµi sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 8   LuËn v¨n tèt nghiÖp Ngoµi phÇn më ®Çu , kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o kho¸ luËn gåm hai ch¬ng: Ch¬ng I : Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý, tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸, truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö cña Nghi Xu©n Ch¬ng II : Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn (1802-1919) sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 9   LuËn v¨n tèt nghiÖp B. PhÇn néi dung ch¬ng i kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn , lÞch sö v¨n ho¸, truyÒn thèng gi¸o dôc khoa cö cña nghi xu©n . 1.1. 1.1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý, lÞch sö Nghi Xu©n §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn Trªn b¶n ®å Hµ TÜnh vïng duyªn h¶i Nghi Xu©n nh×n tùa hå nh vÇng tr¨ng non võa nh« lªn khái biÓn. Vµnh tr¨ng lìi liÒm ®· «m trän ba phÝa B¾c - §«ng - §oµi cña d·y Ngµn Hèng. PhÝa §«ng cña Nghi Xu©n gi¸p biÓn, phÝa §«ng Nam ®Õn cuèi x· C¬ng Gi¸n .§«ng B¾c ®Õn x· Héi Thèng (Xu©n Héi), phÝa T©y gi¸p c¸c huyÖn Hng Nguyªn vµ §øc Thä , phÝa chÝnh T©y gi¸p mét ®o¹n s«ng C¶ vµ phÝa chÝnh Nam lÊy nöa ®Ønh nói Hång lµm giíi h¹n.Vïng ®Êt Nghi Xu©n hÑp, tr¶i dµi nhng cã ®ñ c¶ s«ng biÓn , nói ®åi, ®ång b»ng, h¶i ®¶o ®óng lµ “s¬n thuû h÷u t×nh” . Nghi Xu©n n»m gän trªn to¹ ®é tõ 28031' ®Õn 18045' ®é vÜ b¾c vµ tõ 105041' ®Õn 105051' ®é kinh ®«ng. DiÖn tÝch ®Êt tù nhiªn lµ 21776 km2 d©n sè 99875 ngêi. MËt ®é d©n sè 459 ngêi/km2 chiÕm 3,59% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn vµ 7,9 % tæng d©n sè toµn tØnh (1995) VÒ ®Þa h×nh næi bËt ë Nghi Xu©n lµ d·y nói Hång LÜnh n»m lÖch vÒ phÝa T©y Nam, tr¶i dµi trªn ®Þa phËn 10 sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 10   LuËn v¨n tèt nghiÖp x· chiÕm gÇn 1/2 diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña huyÖn .§©y lµ d·y nói ®· ®îc kh¾c tªn vµo Cöu §Ønh ®Æt ë Kinh §« . Trong cÊu t¹o ®Þa chÊt nói cã kh¸ nhiÒu líp trÇm tÝch nªn cã má s¾t, mangan vµ mét sè kho¸ng s¶n cã Ých kh¸c. ChiÒu cao, ®é dèc, th¶m c©y cèi, lîng níc ngÇm… lµ nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng trùc tiÕp tíi c¸c mÆt khÝ hËu, nguån níc vµ ®êi sèng cña c d©n trong huyÖn Vïng ®ång b»ng cña Nghi Xu©n vèn ®· hÑp l¹i bÞ nói chia c¾t thµnh khu vùc ®ång b»ng ch©n nói vµ ®ång b»ng ven biÓn. Vïng biÓn Nghi Xu©n kÐo dµi tõ Cöa Héi ®Õn Cöa LÌn - §éng Gi¸n, t¹o ®iÒu kiÖn cho ngêi d©n khai th¸c h¶i s¶n vµ tiÒm n¨ng du lÞch nh ë b·i biÓn Xu©n Thµnh, Xu©n Yªn. §Êt ®ai chñ yÕu lµ ®Êt c¸t mét sè vïng ®îc phï sa båi ®¾p nªn ®iÒu kiÖn canh t¸c dÔ dµng h¬n. §èi lËp víi c¶nh non xanh lµ dßng s«ng Lam quanh n¨m níc trong xanh ch¶y hiÒn hoµ «m trän ®Êt Nghi Xu©n . Cã thÓ nãi Nghi Xu©n lµ huyÖn duy nhÊt cã c¶ nói Hång s«ng Lam. Thiªn nhiªn kh«ng chØ u ®·i cho Nghi Xu©n cã nhiÒu s¶n vËt ®Æc biÖt lµ s¶n vËt biÓn vµ c¸c lo¹i kho¸ng s¶n mµ c¶nh ®Ñp cña Nghi Xu©n còng ®· ®i vµo th¬ ca lu truyÒn tõ bao ®êi nay.§ã lµ “ Nghi Xu©n b¸t c¶nh” : - Hång s¬n liÖt chíng ( Nói Hång ch¨ng dµi) - §an nhai qui phµm( ThuyÒn vÒ Cöa Héi) sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 11   LuËn v¨n tèt nghiÖp - Song ng hý thuû ( §«i c¸ dìn níc) - C« ®éc l©m lu ( Nói c« ®éc gi÷a dßng) - Giang §×nh cæ ®é ( Giang §×nh bÕn xa) - QuÇn méc b×nh sa ( Lïm c©y trªn b·i c¸t b»ng) - Uyªn Trõng danh tù ( Chïa Gi»ng næi tiÕng) - Hoa PhÈm th¾ng triÒn ( Chî Hoa PhÈm ®Ñp bªn s«ng) Nh÷ng c¶nh ®Ñp Êy ®· chÊp c¸nh cho t©m hån biÕt bao thi nh©n, gãp phÇn t¹o nªn nÐt ®Ñp v¨n ho¸ cho vïng ®Êt Nghi Xu©n VÒ ®iÒu kiÖn khÝ hËu Nghi Xu©n n»m trong vïng nhiÖt ®íi giã mïa, hµng n¨m thêi tiÕt ph©n biÖt thµnh hai mïa râ rÖt . NhiÖt ®é cao, sè ngµy n¾ng trong n¨m kh¸ dåi dµo ®ñ nhiÖt lîng cÇn thiÕt cho gieo trång, thu ho¹ch nhng thêi tiÕt còng thêng xuyªn chuyÓn ®æi, thÊt thêng, “ th¸ng 5 n¨m tËt, th¸ng 10 mêi tËt”. §Æc biÖt Nghi Xu©n chÞu ¶nh hëng cña giã T©y Nam ®· bÞ biÕn tÝnh khi qua Trêng S¬n lµm nhiÖt ®é t¨ng lªn. Tõng ®ît giã kÐo dµi 7 ®Õn 8 ngµy khiÕn cho nhiÒu c©y cèi sÐm kh« nh bÞ ®èt ch¸y. D©n gian cã c©u “ Lóa træ lËp h¹, buån b· c¶ lµng”, “ Ba ngµy giã nam, mïa mµng mÊt tr¾ng”. sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 12   LuËn v¨n tèt nghiÖp Trong ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn Êy con ngêi Nghi Xu©n ®· kh«ng ngõng v¬n lªn chiÕm lÜnh nh÷ng ®Ønh cao cña trÝ tuÖ. 1.1.2. C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh díi triÒu NguyÔn ë Nghi Xu©n . Theo “Nghi Xu©n ®Þa chÝ” díi thêi NguyÔn Nghi Xu©n gåm 5 tæng, 25 x·, 11 th«n, 2 trang, 1 phêng. §ã lµ: - Tæng Phan X¸ gåm: x· Phan X¸, x· Tiªn Bµo, x· Tiªn §iÒn, x· MÜ D¬ng. - Tæng Xu©n Viªn gåm: x· Xu©n Viªn, x· Kh¶i M«ng, x· Tiªn CÇu, x· T¶ Ao, th«n B¸ L©m, th«n Hång Th«n - Tæng Tam §¨ng gåm: x· Tam §¨ng thîng, Tam §¨ng h¹, x· Qu¶ PhÈm, x· An L¹c, x· Léc Ch©u, th«n Trung, th«n Ngo¹i, th«n Do Nha, th«n Yªn Xø, th«n Phó Giang, th«n A B× , th«n Th¸p S¬n, phêng Thæ Ch©u - Tæng Cæ §¹m gåm: x· Cæ §¹m, x· Phó L¹p, x· C¬ng §o¸n, x· §éng Gi¸n, x· Liªu §«ng, th«n V©n H¶i , th«n Cam L©m. 1.1.3. §iÒu kiÖn lÞch sö v¨n ho¸ Nghi Xu©n lµ vïng ®Êt v¨n ho¸ l©u ®êi, tríc khi trë thµnh huyÖn Nghi Xu©n – nghÜa cña ch÷ lµ “ nªn xu©n” ®Êt nµy ®· tr¶i qua nhiÒu biÕn ®éng vÒ duyªn c¸ch vµ ®Þa giíi. sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 13   LuËn v¨n tèt nghiÖp Tõ tríc c«ng nguyªn, Nghi Xu©n lµ mét phÇn cña quèc gia ViÖt Thêng. Thêi thuéc H¸n, Nghi Xu©n gäi lµ D¬ng Thµnh. Thêi TÊn gäi lµ huyÖn D¬ng To¹i thuéc quËn Cöu §øc. Thêi Tuú l¹i ®æi thµnh huyÖn Phè D¬ng thuéc quËn NhËt Nam. Thêi Lý, TrÇn, Hå vµ thêi thuéc Minh huyÖn Phè D¬ng ®æi thµnh huyÖn Nha Nghi thuéc phñ NghÖ An. Sau ®ã s¸t nhËp thªm mét phÇn ®Êt cña huyÖn Ch©n Léc ( Nghi Léc – NghÖ An ngµy nay ) ®Ó gäi lµ huyÖn Nghi Ch©n. Tõ thêi Lª Trung Hng l¹i ®æi lµ huyÖn Nghi Xu©n thuéc trÊn NghÖ An. 1831 Minh M¹ng chia trÊn NghÖ An thµnh hai tØnh NghÖ An vµ Hµ TÜnh. Tõ ®©y Nghi Xu©n trùc thuéc Hµ TÜnh. Víi c¸i nh×n kiÕn t¹o ®Þa h×nh nhµ ®Þa chÊt m¸ch b¶o r»ng vËn ®éng kiÕn t¹o ®Þa chÊt Nghi Xu©n x¶y ra tõ ®¹i nguyªn sinh qua hµng tr¨m triÖu n¨m víi nhiÒu thêi k× vËn ®éng ®Þa chÊt thay ®æi vµ ®Õn nay vÉn cßn tiÕp diÔn. Theo c¸c nhµ kh¶o cæ häc ë Nghi Xu©n cã nhiÒu di tÝch kh¶o cæ cña nhiÒu thêi ®¹i kh¸c nhau. Tríc hÕt lµ nh÷ng dÊu hiÖu thêi ®å ®¸ cò. Trªn bÒ mÆt bãc mßn cña thÒm s«ng Lam, khu vùc ®Òn huyÖn x· Xu©n Giang, gÇn ®©y c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· ph¸t hiÖn mét sè c«ng cô ghÌ ®Ïo thuéc v¨n ho¸ S¬n Vi cã niªn ®¹i hËu k× ®¸ cò c¸ch ngaú nay kho¶ng vµi v¹n n¨m. Su tËp céng cô c¸c lo¹i h×nh mòi nhän, bµn nghiÒn … §©y lµ nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn ®Ó nghiªn cøu thêi sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 14   LuËn v¨n tèt nghiÖp ®¹i ®¸ cò ë vïng ®Êt Nghi Xu©n . ë ®©y cßn cã di tÝch cña thêi ®¹i ®¸ míi ë b·i Ph«i Phèi. B· Ph«i Phèi n»m kÒ ch©n nói Hång LÜnh thuéc x· Xu©n Viªn. §Þa ®iÓm kh¶o cæ nµy ®îc thÇy trß khoa lÞch sö §¹i häc Tæng Hîp ( nay lµ §¹i häc Quèc Gia Hµ Néi) khai quËt vµo n¨m 1976. Di tÝch cã tÇng v¨n ho¸ dµy 50 cm ph©n thµnh hai líp sím muén kh¸c nhau. Líp díi tîng trng cho v¨n ho¸ Quúnh V¨n víi c«ng cô ghÌ ®Ïo th« s¬ tõ ®¸ mµi gèc, kÜ thuËt mµi cha ph¸t triÓn cao, c«ng cô cha thËt ®Þnh h×nh chÝnh x¸c. §å gèm th« vµ dµy chñ lµ gèm ®¸y nhän, trang trÝ v¨n thõng, v¨n ch¶i. Líp trªn thuéc v¨n ho¸ Th¹ch L¹c víi sù phong phó cña r×u ®¸ cã vai, r×u tø gi¸c vµ cuèc ®¸. Thêi k× v¨n ho¸ §«ng S¬n ë Nghi Xu©n cã c¸c di tÝch ®îc ph¸t hiÖn ®Çu tiªn ë Xu©n An. C¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy r×u ®ång xoÌ c©n, r×u lìi xÐo, cµy ®ång… ë ®©y cßn t×m thÊy khuyªn tai h×nh hai ®Çu thó b»ng ®¸ ®en, mét ®å trang søc ®éc ®¸o chøng tá sù giao lu v¨n ho¸ ë ®©y lóc bÊy giê víi c¸c vïng xa. Thêi B¾c thuéc trong lßng ®Êt c¸c x· Xu©n An, Xu©n Giang, Xu©n Viªn ®Òu cã c¸c di tÝch cña thêi k× nµy. §ã lµ nh÷ng kiÕn tróc g¹ch x©y cha sö dông vËt liÖu kÕt dÝnh. C¸c viªn g¹ch víi ®é dµy máng kh¸c nhau, cã hoa v¨n « tr¸m hoÆc sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 15   LuËn v¨n tèt nghiÖp ®Ó tr¬n, xÕp chång lªn nhau thµnh nh÷ng hÇm mé kiÓu vßng cuèn, ë thêi k× phong kiÕn c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· khai quËt vµ t×m thÊy c¸c dÊu tÝch nh khèi th¸p cæ ®êi TrÇn b»ng ®Êt nung kh¸ ®éc ®¸o. Di tÝch Héi Thèng ë Xu©n Héi lµ mét trong nh÷ng ng«i ®×nh cæ nhÊt ë níc ta. Nh÷ng chøng tÝch Êy ®· ghi dÊu nh÷ng chÆng ®êng ph¸t triÓn ®· qua trªn m¶nh ®Êt Nghi Xu©n. Ngµy nay ®ã lµ nh÷ng gi¸ tri tinh thÇn to lín gãp phÇn t¹o nªn nh÷ng vÎ ®Ñp v¨n ho¸ cña con ngêi Nghi Xu©n . Ngoµi ra Nghi Xu©n cßn lµ vïng ®Êt träng yÕu cã ®Çy ®ñ ®iÒu kiÖn ®Þa lý ®Ó trë thµnh trung t©m chÝnh trÞ, kinh tÕ cña quèc gia. Theo truyÒn thuyÕt vua Hïng ®Þnh chän n¬i ®©y lµm ®Êt ®ãng ®« theo híng dÉn cña ®µn chim Phîng Hoµng. Hång LÜnh chØ cã 99 ®Ønh, 100 con chim bay vÒ, mét con kh«ng cã n¬i ®ç nªn ®µn chim bay ®i, viÖc dùng kinh ®« v× thÕ kh«ng thµnh. §êi Lý – TrÇn ®©y lµ cöa ngâ, bÕn b·i cña vïng phªn dËu – “ biªn viÔn” cña níc nhµ, lµ mét trung t©m d©n c kh«ng nh÷ng cã nhiÒu ®Òn chïa mµ cßn cã nhiÒu lµng x· ®«ng ®óc, nhiÒu bÕn thuyÒn nhén nhÞp trong sù ph¸t ®¹t cña c¸c nghÒ thñ c«ng. Sù hng thÞnh ®ã ®· ®i vµo th¬ ca: sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 16 LuËn v¨n tèt nghiÖp   “ Hoan nam tÞnh trÊn thµnh cao ®¹m Cöu thËp Hång Phong tÞnh tr¸ng quan” ( Lµ trÊn lín ë phÝa nam ch©u Hoan ChÝn m¬i chÝn ®Ønh Hång LÜnh tr¸ng ( Th¬ Hµ Nh Tiªn) lÖ) §Çu thÕ kØ XV vïng ®Êt nµy trë thµnh n¬i cã vÞ trÝ chiÕn lîc vÒ qu©n sù kh«ng nh÷ng cña NghÖ TÜnh mµ cßn cña c¶ níc: “ Thiªn h¹ ®¹i lo¹n NghÖ An ®éc an NghÖ An ®¹i lo¹n Nghi Xu©n ®éc toµn” Nghi Xu©n lµ ®ån tiÒn tiªu ¸n ng÷ che chë cho trÊn së NghÖ An mµ ng· ba Tam ChÕ ( thuéc Xu©n Lam ngµy nay) ®· trë thµnh dinh luü cña trÊn nµy Trªn m¶nh ®Êt Nghi Xu©n ®· in dÊu vã ngùa vµ chiÕn thuyÒn cña vua t«i, binh lÝnh qua bao triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam. Lª Lîi trong kh¸ng chiÕn chèng Minh khi gÆp khã kh¨n ®· vµo NghÖ An ( bao gåm Hµ TÜnh ngµy nay ), lÊy n¬i ®©y lµm ®Êt ®øng ch©n cñng cè lùc lîng ®Ó tæng ph¶n c«ng. BÊy giê Nghi Xu©n ®· gãp nhiÒu nh©n tµi vËt lùc. §Êt ®ai chung sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 17 LuËn v¨n tèt nghiÖp   quanh Ngµn Hèng ®· lµ nh÷ng tr¹i s¶n xuÊt l¬ng thùc cho nghÜa qu©n khi “ ®øc cao Hoµng tõng tr¶i bíc hiÓm nghÌo”. Sau khi nhµ Lª hng thÞnh ®Êt Nghi Xu©n lu«n lµ n¬i dõng ch©n cña nhµ vua khi tuÇn thó ph¬ng Nam “ Hång LÜnh lai phong Nghi Xu©n dÞch m· ( Qua nói Hång LÜnh Nghi Xu©n lµ con ngùa tr¹m) Tr¹m ChÕ lµ mét tr¹m giao liªn quan träng trªn trôc ®êng thiªn lý tõ Th¨ng Long vµo ®Õn §Ìo Ngang. Mïa hÌ n¨m 1470 vua Lª Th¸nh T«ng khi nghØ ch©n ë ®©y ®· ghi l¹i c¶m xóc qua bµi th¬ n«m vÞnh Lµng ChÕ: “ Bãng ¸c non ®oµi ban xÕ xÕ Bçng ®©u ®· tíi miÒn Tam ChÕ Mªnh mang khãm níc nhuèm mµu Lam ChÊt ngÊt ®Ønh non trïm bãng quÕ Chî häp bªn s«ng gÉm cã chiÒu ThuyÒn bµy trªn ®Êt xem nhiÒu thÕ C¶nh vËt b»ng ®©y ho¹ cã hai V× d©n khoan gi¶m bªn t« thuÕ” N¬i “ chî häp bªn s«ng ” cã chî ChÕ tõ thÕ kØ XVIII ®· lµ vïng ®Êt trï phó næi tiÕng thu hót sù giao lu kh«ng sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 18 LuËn v¨n tèt nghiÖp   nh÷ng trong níc mµ c¶ ngoµi níc, cã nhiÒu ngo¹i kiÒu ®Õn ®©y sinh sèng vµ bu«n b¸n “ S¬n tùu h¶i tiÖp ®«ng t©y tËp Kinh kh¸nh, Thanh H¬ng san c¸c xa” ( Tõ ch©n non mÆt bÓ tô tËp vÒ ®©y Kh¸ch kinh k×, ngêi tµu nhµ cöa san s¸t) ( Bïi D¬ng LÞch – Hoa PhÈm th¾ng triÒu) Vua Gia Long n¨m 1802 sau khi thèng nhÊt s¬n hµ véi ra B¾c phñ dô d©n chóng ®· dõng l¹i tr¹m ChÕ nghØ ng¬i. NguyÔn Du lóc nµy ®ang ë Tiªn §iÒn ®îc tin véi vµng lªn Tr¹m ChÕ ra m¾t nhµ vua, ®îc Gia Long thu dông, cïng cho theo ra B¾c. NguyÔn C«ng Trø ë lµng Uy ViÔn lóc bÊy giê cßn lµ “b¹ch diÖn th sinh” còng lªn Tr¹m ChÕ ®Ó xin gÆp vua tr×nh “ Th¸i b×nh thËp s¸ch” ( mêi kÕ s¸ch trÞ níc) sím béc lé tµi “ kinh bang tÕ thÕ ” Nghi Xu©n kh«ng chØ cã ý nghÜa vÒ vÞ trÝ chiÕn lîc mµ cßn lµ vïng ®Êt cã tiÒm n¨ng kinh tÕ. N¬i ®©y kh«ng giµu vÒ lóa g¹o mµ rÊt cã nhiÒu nghÒ cæ truyÒn nh ®óc ®ång, dÖt chiÕu, lµm m¾m muèi… Sù trao ®æi th«ng th¬ng ®· khiÕn cho vïng ®Êt nµy thªm sÇm uÊt. Cïng víi tr¹m giao liªn trªn ®êng B¾c Nam, s«ng Lam, Cöa Héi gãp phÇn lµm nªn sù sang sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 19   LuËn v¨n tèt nghiÖp träng cho con ngêi Nghi Xu©n . Qua viÖc tiÕp xóc víi bªn ngoµi ngêi d©n cã thªm nhiÒu th«ng tin, t¨ng thªm sù hiÓu biÕt v× vËy tr×nh ®é d©n trÝ ®îc n©ng cao. Vµ còng chÝnh trªn m¶nh ®Êt nµy tr¶i qua bao th¨ng trÇm cña lÞch sö ngêi Nghi Xu©n vÉn lu«n gãp søc m×nh vµo c«ng cuéc dùng níc vµ gi÷ níc. Ngay tõ thÕ kû XV díi ¸ch ®« hé cña qu©n Minh hai thñ lÜnh TrÇn §µi vµ Phan X¸ - ngêi Nghi Xu©n ®· l·nh ®¹o nh©n d©n ®Êu tranh nhng thÊt b¹i. N¨m 1424 khi Lª Lîi ®a qu©n vµo NghÖ An , ngêi Nghi Xu©n n¸o nøc gia nhËp lùc lîng, trong ®ã cã Phan Nh©n ®îc Lª Lîi ph©n c«ng phô tr¸ch vËn chuyÓn l¬ng thùc, lµ mét vÞ tíng hËu cÇn ®ãng gãp nhiÒu c«ng lao cho cuéc khëi nghÜa Lam S¬n. Hai x· Tiªn §iÒn vµ Héi Thèng do cã nhiÒu ngêi bæ sung vµo nghÜa qu©n vµ lËp nhiÒu c«ng tr¹ng ®îc nhµ vua phong tÆng danh hiÖu “x· Kiªn NghÜa” Cuèi thÕ kû XIX sau lóc thùc d©n Ph¸p x©m lîc níc ta, hëng øng lêi kªu gäi CÇn V¬ng cö nh©n Phan Kh¾c Hoµ ë Xu©n Yªn tøc tèc lªn S¬n Phßng gÆp vua Hµm Nghi nhËn chØ dô. Sau ®ã «ng vÒ quª chiªu mé nghÜa sÜ phèi hîp víi qu©n cña Êm Ninh (§øc Thä) tiÕn vµo ®¸nh thµnh Hµ TÜnh giÕt Bè Ch¸nh Lª §¹i ®îc vua Hµm Nghi phong lµm ¸n S¸t Hµ TÜnh . Nhng chØ ®îc mÊy th¸ng «ng bÞ b¾t, bÞ ®a vÒ kinh ®« HuÕ. ¤ng ®· tù vÉn ®Ó gi÷ trän khÝ tiÕt sinh viªn: Hå ThÞ H¬ng Ly 20