Tài liệu Giáo dục khoa cử nho học ở hà tĩnh thời nguyễn (1802 1919)

Trêng §¹i häc Vinh Khoa LÞch sö -----š – — › ------ Lª ThÞ Ph¬ng Kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Gi¸o dôc khoa cö nho häc ë Hµ TÜnh thêi NguyÔn (1802 - 1919) Chuyªn ngµnh: lÞch sö ViÖt Nam (kho¸ 2003 - 2007) Líp: 44B3 Gi¸o viªn híng dÉn: Th.S gvc Vinh - 2007 ------š › -----1 Hå Sü Hïy Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh ®Ò tµi nµy, t«i ®· nhËn ®îc sù híng dÊn, gióp ®ì tËn t×nh, sù ®éng viªn khÝch lÖ cña thÇy c« gi¸o vµ b¹n bÌ. Nh©n dÞp nµy, t«i xin bµy tá lêi c¶m ¬n s©u s¾c ®Õn thÇy gi¸o híng dÉn Th¹c sÜ Hå Sü Hïy cïng c¸c thÇy c« gi¸o, b¹n bÌ ®· t¹o mäi thuËn lîi còng nh ®ãng gãp nhiÒu ý kiÕn quý b¸u gióp t«i hoµn thµnh ®Ò tµi nµy. MÆc dï b¶n th©n ®· cã nhiÒu cè g¾ng vµ ®îc sù gióp ®ì tËn t×nh nhng ®Ò tµi ch¾c ch¾n kh«ng tr¸nh ®îc sai sãt. KÝnh mong c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o vµ b¹n bÌ chØ dÉn. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Vinh, ngµy 05 th¸ng 05n¨m 2007 Sinh viªn Lª ThÞ Ph¬ng 2 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. Thùc tr¹ng d¹y vµ häc hiÖn nay ®ang lµ mèi quan t©m vµ lo l¾ng cña kh«ng riªng nghµnh gi¸o dôc mµ cßn lµ t©m ®iÓm chó ý cña toµn x· héi. Khi c¨n bÖnh ch¹y theo thµnh tÝch, n¹n mua b»ng, chøng chØ, thi hé, sö dông c¸c thiÕt bÞ hiÖn ®¹i ®Ó quay cãp… hiÖn tîng ch¹y ®ua thi vµo c¸c trêng ®¹i häc, trong khi ®ã c¸c trêng trung cÊp d¹y nghÒ l¹i thiÕu trÇm träng ®· ®a tíi t×nh tr¹ng thõa thÇy thiÕu thî trong x· héi rÊt khã gi¶i quyÕt. H¬n thÕ n÷a sù hiÓu biÕt cña häc sinh, sinh viªn vÒ lÞch sö d©n téc vµ ®Æc biÖt lµ lÞch sö ®Þa ph¬ng cßn rÊt h¹n chÕ. Theo ®iÒu tra th× t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh, cã 1800 sinh viªn, häc sinh ®îc hái cã kÕt qu¶ nh sau: 39% sè ngêi ®îc hái kh«ng biÕt Hïng V¬ng lµ ai 49% sè ngêi ®îc hái nãi sai vÒ TrÇn Quèc To¶n 65% sè ngêi ®îc hái kh«ng biÕt Tr¬ng §Þnh lµ ai [26, 255]. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao sau mçi kú thi ®¹i häc kÕt qu¶ chÊm bµi m«n lÞch sö lµ t©m ®iÓm cña sù chó ý, g©y x«n xao d luËn. Cïng víi thùc tr¹ng trªn lµ xu thÕ toµn cÇu ho¸, khu vùc ho¸ ®· vµ ®ang trë thµnh xu thÕ tÊt yÕu cña c¸c quèc gia d©n téc trªn thÕ giíi. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc do toµn 3 cÇu ho¸ mang l¹i th× vÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm sao ®Ó cã sù hoµ nhËp mµ kh«ng hoµ tan, con ngêi kh«ng quªn ®i céi nguån, ®¸nh mÊt ®i b¶n s¾c riªng cña m×nh. Cho nªn, viÖc t×m vÒ víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng lµ yªu cÇu cÇn thiÕt h¬n lóc nµo hÕt vµ gi¸o dôc lµ ph¬ng tiÖn h÷u hiÖu nhÊt. Qua ®ã chóng ta cã thÓ kh¬i dËy ®îc lßng yªu quª h¬ng, g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng, biÕn niÒm tù hµo qu¸ khø thµnh søc m¹nh hµnh ®éng cho hiÖn t¹i vµ t¬ng lai. NhËn thøc ®îc ®iÒu ®ã, §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh “gi¸o dôc lµ quèc s¸ch hµng ®Çu”. V× vËy, kh«ng bao giê ®Ò tµi gi¸o dôc ®Æc biÖt lµ gi¸o dôc khoa cö Nho häc l¹i trë nªn cÇn thiÕt nh lóc nµy. Tõ thùc tÕ trªn, chóng ta cÇn ph¶i ®Æt ra vÊn ®Ò lµ lµm sao gi¸o dôc cho thÕ hÖ trÎ ®ang ngåi trªn ghÕ nhµ trêng biÕt ®îc truyÒn thèng hiÕu häc, khoa b¶ng ®· tõng ph¸t triÓn rùc rì nh thÕ nµo trong qu¸ khø. Qua ®ã mét mÆt gi¸o dôc truyÒn thèng cho c¸c em, mÆt kh¸c båi ®¾p cho c¸c em niÒm tù hµo tù t«n d©n téc, ®Ó tõ ®ã biÕn nh÷ng gi¸ trÞ trong qu¸ khø thµnh søc m¹nh hiÖn t¹i ®Èy lïi dÇn nh÷ng tiªu cùc nãi trªn. Quª h¬ng t«i, m¶nh ®Êt Hµ TÜnh t¬i ®Ñp, lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña nÒn gi¸o dôc níc nhµ, ®Æc biÖt lµ gi¸o dôc khoa cö Nho häc. N¬i ®©y ®· cã kh«ng biÕt bao nhiªu kÎ sÜ thµnh danh, cã nhiÒu ®ãng gãp cho quª h¬ng Hµ TÜnh nãi riªng vµ d©n téc nãi chung. Lµ mét ngêi con cña quª h¬ng t«i muèn gãp phÇn gióp cho mäi ngêi cã c¸i nh×n s©u 4 s¾c vµ toµn diÖn h¬n vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn gi¸o dôc, khoa cö Nho häc Hµ TÜnh ®Æc biÖt lµ díi triÒu NguyÔn. Tõ ®ã thÊy râ h¬n vÒ vai trß vµ vÞ trÝ cña gi¸o dôc Hµ TÜnh trong sù nghiÖp gi¸o dôc cña d©n téc. §iÒu ®Æc biÖt h¬n lµ t«i ®ang chuÈn bÞ trë thµnh ngêi gi¸o viªn gi¶ng d¹y m«n lÞch sö . V× vËy, t«i mong muèn qua viÖc thùc hiÖn kho¸ luËn nµy sÏ gióp cho m×nh hiÓu râ h¬n vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc, khoa cö Nho häc cña tØnh nhµ, tõ ®ã hy väng cã thÓ th¾p ngän löa ham häc hái trong tr¸i tim häc sinh vµ hèi thóc c¸c em lµm to¶ s¸ng nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng khoa b¶ng mµ «ng cha ®· ®Ó l¹i, trªn c¬ së ®ã ®Èy lïi thùc tr¹ng nãi trªn. Víi nh÷ng lý do trªn, t«i m¹nh d¹n chän ®Ò tµi “Gi¸o dôc khoa cö Nho häc Hµ TÜnh thêi NguyÔn (1802 1919)”, ®Ó lµm ®Ò tµi kho¸ luËn tèt nghiÖp cho m×nh. 2. LÞch sö vÊn ®Ò. ChÕ ®é khoa cö ngµy xa lµ mét trong nh÷ng yÕu tè trô cét, x©y nÒn l©u ®µi v¨n ho¸ vµ v¨n minh cña d©n téc ViÖt Nam, ®©y lµ biÖn ph¸p chñ yÕu ®Ó tuyÓn chän vµ sö dông nh©n tµi. Sù hng thÞnh cña mét triÒu ®¹i còng tuú thuéc vµo chÝnh s¸ch dïng ngêi. VÊn ®Ò nµy lu«n ®îc quan t©m ®èi víi tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Níc ta còng vËy, tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö ®· cã biÕt bao nh©n tµi tõ nÒn gi¸o dôc khoa cö Nho häc. TÝnh tõ thêi Lý Nh©n T«ng khoa thi ®Çu tiªn ®îc tæ chøc vaß n¨m Êt M·o (1075) ®· ®¸nh dÊu sù lùa chän cña triÒu ®×nh phong kiÕn lÊy Nho 5 häc lµm ph¬ng tiÖn ®Ó tuyÓn chän ngêi tµi. Tr¶i qua h¬n 800 n¨m ®Õn n¨m Kû Mïi (1919) ®· tuyªn bè sù c¸o chung cña nÒn Nho häc ®ã. Tuy nhiªn, lÞch sö gi¸o dôc, khoa cö ®· ®îc ®Ò cËp trong c¸c t¸c phÈm cña nh÷ng ngêi ®¬ng thêi, nh: Thiªn NghÖ v¨n chÝ trong §¹i ViÖt th«ng sö vµ Thiªn Khoa cö trong KiÕn v¨n tiÓu lôc cña Lª Quý §«n. C¸c Thiªn V¨n tÞch chÝ, Nh©n vËt chÝ, Khoa môc chÝ trong LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó. Vµ c¸c t¸c phÈm: Thiªn Nam lÞch triÒu liÖt truyÖn ®¨ng khoa bÝ kh¶o cña Phan Huy ¤n. §¹i ViÖt lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc cña NguyÔn Ho·n Thiªn Nam lÞch triÒu ®¨ng khoa lôc cña NguyÔn Ho·n. Quèc triÒu h¬ng khoa lôc vµ Quèc triÒu khoa b¶ng lôc cña Cao Xu©n Dôc … Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®Õn nay cã c¸c t¸c phÈm nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng vµ toµn diÖn gi¸o dôc, khoa cö Nho häc nh: T×m hiÓu gi¸o dôc ViÖt Nam tríc 1945 cña Vò Ngäc Kh¸nh. LÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m cña NguyÔn §¨ng TiÕn chñ biªn. Sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ chÕ ®é thi cö ViÖt Nam thêi phong kiÕn cña NguyÔn TiÕn Cêng. 6 C¸c vÞ tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n, th¸m hoa qua c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam cña TrÇn Hång §øc. TiÓu sö, sù nghiÖp c¸c nhµ khoa b¶ng Hµ TÜnh ®îc ®Ò cËp tãm t¾t trong c¸c t¸c phÈm: C¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam 1075 - 1919 do Ng« §øc Thä chñ biªn. Nh÷ng «ng NghÌ, «ng Cèng triÒu NguyÔn cña Bïi H¹nh CÈn, NguyÔn Loan, Lan Ph¬ng… Vµ cßn ®îc giíi thiÖu kü h¬n trong c¸c t¸c phÈm: NghÖ An ký cña Bïi D¬ng LÞch cã phÇn Nh©n chÝ (quyÓn 3) ghi chÐp ®Çy ®ñ c¸c nhµ khoa b¶ng tõ ®êi Lª trë vÒ tríc cña tØnh Hµ TÜnh. Danh nh©n NghÖ TÜnh 4 tËp. Danh nh©n Hµ TÜnh cña nhiÒu t¸c gi¶. C¸c nhµ khoa b¶ng Hµ TÜnh cña Th¸i Kim §Ønh. §¨ng khoa lôc Hµ TÜnh cña Phan Huy ¤n vµ Cao Xu©n Dôc. LÞch sö gi¸o dôc Hµ TÜnh cña NXB CTQG Hµ néi 2005. GÇn ®©y cã mét sè kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n chuyªn ngµnh lÞch sö ViÖt Nam vµ luËn v¨n th¹c sÜ sö häc cña khoa LÞch sö vµ khoa sau §¹i häc cña trêng §¹i häc Vinh ®· ®Ò cËp ®Õn nÒn gi¸o dôc, khoa cö cña c¸c ®Þa ph¬ng ë Hµ TÜnh nh: Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Nghi Xu©n thêi NguyÔn (1802 - 1919), kho¸ luËn tèt nghiÖp cña Hå ThÞ H¬ng Ly. Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë §øc Thä thêi NguyÔn (1802 1919), kho¸ luËn tèt nghiÖp cña NguyÔn ThÞ VÞ. 7 Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë H¬ng S¬n thêi NguyÔn (1802 - 1919), kho¸ luËn tèt nghiÖp cña NguyÔn ThÞ Mü Hoµ. Nho sÜ Hµ TÜnh trong phong trµo yªu níc chèng Ph¸p (1858 - 1920), kho¸ luËn tèt nghiÖp cña TrÇn V¨n §Þnh. Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ TÜnh thêi NguyÔn (1802 - 1919) luËn v¨n th¹c sü cña Hå Sü Huú. Kho¸ luËn nµy cã sù kÕ thõa c¸c nguån tµi liÖu nªu trªn, cïng víi sù ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh nh»m phôc dùng l¹i bøc tranh toµn c¶nh vÒ nÒn gi¸o dôc, khoa cö Nho häc ë Hµ TÜnh díi triÒu NguyÔn (1802 - 1919). 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu. §Ò tµi nµy sÏ tËp trung nghiªn cøu kh¶o s¸t t×nh h×nh häc tËp, thi cö Nho häc trªn ph¹m vi tØnh Hµ TÜnh: tõ hÖ thèng trêng c«ng ë tØnh, ®¹o, phñ, huyÖn ®Õn c¸c trêng t ë ®Þa ph¬ng; c¸c tÊm g¬ng thÇy ®å tiªu biÓu; sù quan t©m cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn cña lµng x·, dßng hä, ®èi víi khoa cö; ®Æc ®iÓm gi¸o dôc, thi cö Nho häc ë Hµ TÜnh vµ kÎ sÜ Hµ TÜnh, nh÷ng ®ãng gãp cña kÎ sÜ Hµ TÜnh… VÒ khung thêi gian, ®Ò tµi nµy kh¶o s¸t kh¸i qu¸t gi¸o dôc, thi cö Nho häc Hµ TÜnh tõ n¨m 1075 ®Õn n¨m 1802, chñ yÕu tËp trung kh¶o s¸t tõ n¨m 1802 ®Õn n¨m 1919, nghÜa lµ tõ khi triÒu NguyÔn ®îc thµnh lËp cho ®Õn khi kÕt thóc khoa cö ch÷ H¸n trªn ph¹m vi c¶ níc. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. 8 Kho¸ luËn nµy chñ yÕu sö dông hai ph¬ng ph¸p chÝnh lµ ph¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p l«gÝc. Bªn c¹nh ®ã cßn sö dông ph¬ng ph¸p so s¸nh. Ph¬ng ph¸p lÞch sö dïng ®Ó tr×nh bµy sù kiÖn, tiÓu sö nh©n vËt, t×nh h×nh häc tËp, thi cö vµ gi¶ng d¹y cña thÇy, trß còng nh ®ãng gãp cña kÎ sÜ Hµ TÜnh theo tr×nh tù thêi gian. Ph¬ng ph¸p l«gÝc dïng ®Ó rót ra b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng qua ®ã cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t, toµn diÖn h¬n, bao qu¸t h¬n qu¸ tr×nh vËn ®éng ph¸t triÓn cña gi¸o dôc Hµ TÜnh. §Ó thÊy ®îc sù ®èi s¸nh gi÷a t×nh h×nh khoa cö gi÷a c¸c vïng trong tØnh Hµ TÜnh vµ gi÷a tØnh Hµ TÜnh víi nhiÒu tØnh kh¸c t¸c gi¶ sö dông ph¬ng ph¸p so s¸nh c¶ vÒ mÆt lÞch ®¹i lÉn ®ång ®¹i. Bªn c¹nh ®ã sö dông ph¬ng ph¸p ®Þnh lîng, x¸c ®Þnh tû lÖ %, còng nh biÓu ®å ®Ó gióp mäi ngêi dÔ dµng nhËn thÊy b»ng trùc quan. 5. Bè côc kho¸ luËn. Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phÇn tµi liÖu tham kh¶o vµ phÇn phô lôc th× phÇn néi dung kho¸ luËn gåm cã 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng khoa NguyÔn. 9 b¶ng ë Hµ TÜnh tríc thêi Ch¬ng 2:T×nh h×nh häc tËp, thi cö vµ ®ãng gãp cña kÎ sÜ Hµ TÜnh thêi NguyÔn. Ch¬ng 3: §Æc ®iÓm gi¸o dôc, khoa cö Nho häc vµ kÎ sÜ Hµ TÜnh thêi NguyÔn (1802 - 1919). 10 Néi dung Ch¬ng 1 Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, lÞch sö v¨n ho¸ vµ truyÒn thèng khoa b¶ng ë hµ tÜnh tríc tHêi nguyÔn 1.1. §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn. Hµ TÜnh lµ mét bé phËn cÊu thµnh nªn ®Êt níc ViÖt Nam, n»m ë miÒn B¾c Trung Bé, ®· cïng c¸c tØnh miÒn Trung t¹o thµnh “ chiÕc ®ßn g¸nh, g¸nh hai ®Çu ®Êt níc ”. Hµ TÜnh n»m ë vÜ tuyÕn 17035’50” ®Õn 18045’40” vÜ ®é B¾c vµ 106035’ kinh tuyÕn §«ng, gåm cã hai thÞ x· (thÞ x· Hµ TÜnh vµ thÞ x· Hång LÜnh) vµ 9 huyÖn (H¬ng S¬n, H¬ng Khª, §øc Thä, Nghi Xu©n, Can Léc, Th¹ch Hµ, CÈm Xuyªn, Kú Anh, Vò Quang). Hµ TÜnh lµ mét tØnh n»m trong liªn khu IV. “Hµ TÜnh n»m trªn d¶i ®Êt ch¾n ngang gi÷a chiÒu dµi cña ®Êt níc, kh«ng chØ cã ý nghÜa to lín vÒ mÆt chÝnh trÞ vµ qu©n sù mµ cßn cã vai trß quan träng vÒ mÆt kinh tÕ x· héi. Mäi con ®êng xuyªn däc theo chiÒu dµi ®Êt níc tõ B¾c vµo Nam vµ ngîc l¹i tõ Nam ra B¾c ®Òu ph¶i ®i qua ®Þa phËn tØnh Hµ TÜnh. Trong lÞch sö, mét thêi gian kh¸ dµi, Hµ TÜnh ®· tõng lµ miÒn ®Êt “phªn dËu” ë cöa ngâ ph¬ng Nam cña ®Êt níc” [4, 9]. Hµ TÜnh cã ®Þa h×nh thoai tho¶i theo chiÒu dèc tõ T©y sang §«ng, bèn phÝa ®Òu cã biªn giíi tù nhiªn: phÝa §«ng gi¸p biÓn §«ng tr¶i réng mªnh m«ng, phÝa Nam gi¸p d·y 11 Hoµnh S¬n ng¨n c¸ch víi Qu¶ng B×nh, phÝa B¾c gi¸p víi s«ng Lam vµ tØnh NghÖ An vèn tõ xa ®· cïng chung trong xø NghÖ, phÝa T©y lµ d·y Trêng S¬n sõng s÷ng lµm chç dùa, ®ång thêi ®ã còng chÝnh lµ ®êng ph©n giíi tù nhiªn gi÷a Hµ TÜnh víi c¸c tØnh cña Lµo nh Kh¨m Muén vµ B«likh¨mx©y . §Êt ®ai Hµ TÜnh kh«ng réng, diÖn tÝch toµn tØnh chØ cã trªn 6054 km2, xÊp xØ b»ng 1,7% diÖn tÝch ®Êt ®ai toµn quèc, lµ mét tØnh trung b×nh ë níc ta. “H×nh thÓ cña Hµ TÜnh gièng nh mét h×nh thang lÖch víi bÒ réng phÝa B¾c lµ 85Km, phÝa Nam lµ 90 km víi chiÒu dµi bê biÓn kho¶ng 137 km, cßn däc theo biªn giíi ViÖt Lµo lµ kho¶ng 143km” [4, 10]. §Þa h×nh Hµ TÜnh ph©n bè kh«ng ®Òu: ®åi nói chiÕm phÇn lín diÖn tÝch toµn tØnh. HÇu hÕt n»m ë miÒn ®Êt phÝa T©y vµ phÝa Nam víi h¬n 3/4 diÖn tÝch toµn tØnh. Cßn d¶i Trêng S¬n so¶i réng ra thµnh tõng líp ®åi träc, lan xuèng tËn c¸c miÒn thîng §øc Thä, t©y nam Can Léc vµ Th¹ch Hµ råi nhËp vµo d·y Hoµnh S¬n cña Kú Anh. MiÒn T©y cña Hµ TÜnh cã c¸c vïng nói Vò Quang (H¬ng Khª), §¹i Hµm (H¬ng S¬n) lµ nh÷ng miÒn ®Êt g¾n liÒn víi lÞch sö ®Êu tranh chèng ngo¹i x©m cña tØnh qua nhiÒu thêi kú. Tõ d·y Trêng S¬n, ®åi nói nèi tiÕp ch¹y dµi, v©y thµnh côm ch¾n ngang hoÆc chia c¾t. MiÒn ®ång b»ng th× t¹o thµnh nh÷ng thung lòng hÑp, xen kÎ nhau, ®©y ®ã hiÖn ra mét vµi d·y nói nhá nh Thiªn NhÉn (H¬ng S¬n), Long M· (§øc Thä), Trµ 12 S¬n (Can Léc), Hång LÜnh (Nghi Xu©n), Nam Giíi (Th¹ch Hµ), Thiªn CÇm (CÈm Xuyªn), Cao Vâng (Kú Anh), t¹o nªn nh÷ng nÕt chÊm ph¸ cho phong c¶nh toµn vïng. §ång b»ng Hµ TÜnh hÑp, chiÕm phÇn lín diÖn tÝch cßn l¹i kho¶ng 1/4, n»m r¶i r¸c theo c¸c thung lòng vµ xen gi÷a c¸c côm ®åi. D¶i ®ång b»ng quan träng nhÊt cña tØnh n»m däc theo lu vùc s«ng La, tõ miÒn h¹ §øc Thä kÐo qua Can Léc tíi gi¸p miÒn biÓn Th¹ch Hµ, CÈm Xuyªn, réng kho¶ng 1000 km². Ngoµi ra, trong tØnh cßn cã mét sè vïng ®ång b»ng hÑp vµ b»ng ph¼ng däc theo thung lòng c¸c con s«ng Ngµn S©u (H¬ng Khª), Ngµn Phè (H¬ng S¬n) vµ nh÷ng vïng ®ång b»ng nhá bÞ c¾t ®øt qu·ng theo bê biÓn c¸c huyÖn Nghi Xu©n, Kú Anh. §ång b»ng Hµ TÜnh tuy nhá hÑp, l¹i bÞ c¾t xÐn vµ ®Êt ®ai chãng xãi mßn do n»m trªn ®é dèc lín. Nhng víi truyÒn thèng cÇn cï lao ®éng, trÝ th«ng minh, ngêi d©n Hµ TÜnh vÉn cè g¾ng ®Ó råi t¹o nªn nh÷ng vùa thãc chÝnh nu«i sèng nh©n d©n trong tØnh. M¹ng líi s«ng ngßi ë Hµ TÜnh kh¸ dµy ®Æc, chia thµnh hai hÖ thèng s«ng lµ s«ng ®µo vµ s«ng tù nhiªn. Hai con s«ng Ngµn S©u vµ Ngµn Phè cïng víi c¸c nh¸nh cña nã tr¶i ra kh¾p miÒn H¬ng S¬n vµ H¬ng Khª, ®Õn ng· ba Tam Soa díi ch©n nói Tïng (Linh C¶m) råi hîp víi dßng s«ng La ch¶y qua §øc Thä vµ nhËp vµo s«ng Lam ë §øc Quang (§øc Thä). Tõ ®ã s«ng Lam ch¶y däc theo hai tØnh NghÖ An vµ Hµ TÜnh råi ®æ ra Cöa Héi (Nghi Xu©n). Ngoµi ra, trong tØnh 13 cßn cã nhiÒu s«ng kh¸c nh Minh L¬ng (Can Léc), Ngµn Mä, Hé §é (Th¹ch Hµ), S«ng R¸c (CÈm Xuyªn)…vµ nh÷ng kªnh ®µo ch¶y däc tõ B¾c vµo Nam cña tØnh. Nh×n chung, s«ng ngßi ë ®©y thêng ng¾n, ®é dèc cao, dßng ch¶y m¹nh hay g©y lò lôt hµng n¨m. Nhng tõ xa xa, m¹ng líi s«ng ngßi ë ®©y ®· lµ m¹ch m¸u giao th«ng thuËn lîi cho viÖc ®i l¹i, lµm ¨n cña nh©n d©n trong tØnh. Vïng biÓn Hµ TÜnh réng kho¶ng 20.000 km2, ®i qua 5 huyÖn, 153 x· trong ®ã cã 31 x· mÐp níc, víi nhiÒu ®¶o to, nhá. Bê biÓn dµi 137 km, phÇn lín lµ b»ng ph¼ng. Tõ Nghi Xu©n ®Õn ®Ìo Ngang cã nhiÒu cöa biÓn tèt nh : Cöa Héi (Nghi Xu©n), Cöa Sãt (Th¹ch Hµ), Cöa Nhîng (CÈm Xuyªn) vµ Cöa KhÈu (Kú Anh). HiÖn nay, cã nhiÒu cöa biÓn ®îc x©y dùng thµnh nh÷ng bÕn c¶ng cho tµu bÌ ra vµo, më ra nhiÒu tiÒm n¨ng cho sù giao lu quèc tÕ. Do sù ®a d¹ng, phong phó vÒ ®Þa h×nh cho nªn Hµ TÜnh cã nhiÒu lo¹i h×nh giao th«ng: ®êng bé, ®êng thuû, ®êng s¾t… KhÝ hËu Hµ TÜnh ph©n thµnh hai mïa râ rÖt: mïa nãng tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 9 vµ mïa l¹nh tõ th¸ng 10 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau. Mïa l¹nh cã giã mïa §«ng B¾c, cßn mïa h¹ cã giã mïa T©y Nam thæi ®Õn. Thêi tiÕt thay ®æi thÊt thêng: “th¸ng 5 n¨m tËt, th¸ng 10 mêi tËt”. ë ®©y, giã mïa T©y Nam bÞ biÕn tÝnh khi ®i qua d·y Trêng S¬n lµm cho nhiÖt ®é t¨ng cao. Tõng ®ît giã kÐo dµi tõ 7 ®Õn 8 ngµy khiÕn cho c©y cèi ch¸y sÐm hÕt c¶. D©n gian cã c©u: 14 Lóa træ lËp h¹, buån b· c¶ lµng Hay: Ba ngµy giã Nam, mïa mµng mÊt tr¾ng. NhiÖt ®é ngµy n¾ng trung b×nh tõ 300C ®Õn 380C, ngµy l¹nh kho¶ng 15,80C ®Õn 25,80C, thËm chÝ cã lóc xuèng 5,80C. Hµ TÜnh l¹i lµ tØnh chÞu nhiÒu ®ît b·o hµng n¨m vµo kho¶ng th¸ng 9 th¸ng 10. Lîng ma trung b×nh phÝa t©y tØnh lµ 3000mm/n¨m, vïng ®ång b»ng vµ c¸c n¬i kh¸c kho¶ng 1000-1500 mm/n¨m. MÆc dï cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n nh vËy, nhng con ngêi Hµ TÜnh lu«n lu«n v¬n lªn ®Ó chøng tá b¶n lÜnh trÝ tuÖ, quyÕt v¬n tíi ®Ønh cao tri thøc nh©n lo¹i. Ngêi xa cã c©u: S¬n bÊt t¹i cao, h÷u tiªn tÊt danh Thuû bÊt t¹i th©m, h÷u long tÊt linh (NghÜa lµ: Nói kh«ng kú cao, cã tiªn h¼n næi tiÕng S«ng kh«ng kú s©u cã rång th× ho¸ thiªng) [37, 7] cã thÓ dïng lêi ngêi xa ®Ó nãi vÒ m¶nh ®Êt Hµ TÜnh nµy ch¨ng? 1.2. C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh Hµ TÜnh qua c¸c thêi kú lÞch sö. Tríc triÒu NguyÔn, Hµ TÜnh cã khi lµ lé, phñ, ch©u riªng, cã khi lµ quËn, huyÖn, ch©u hay trÊn cña NghÖ An. Khi nhµ NguyÔn thµnh lËp (1802) th× díi triÒu Gia Long, c¸c ®¬n vÞ 15 hµnh chÝnh cña Hµ TÜnh vÉn gi÷ nguyªn nh díi triÒu ®¹i T©y S¬n. §Õn n¨m Minh M¹ng thø 9 (1828), míi cã mét sè ®iÒu chØnh: ®æi phñ Ngäc Ma thµnh phñ TrÊn §Þnh, bá phñ L©m An, ®æi ch©u Quú Hîp thµnh trÊn Quú Hîp cho lÖ thuéc vµo huyÖn H¬ng S¬n. §Õn n¨m Minh M¹ng thø 12 (1831), do viÖc kiÓm so¸t vµ ®µn ¸p cuéc næi dËy ngµy cµng nhiÒu vµ ®Ó cã c¬ héi bãc lét nh©n d©n, nhµ NguyÔn c¾t 2 phñ §øc Thä vµ Hµ Hoa cña NghÖ An lËp thµnh tØnh Hµ TÜnh. Tõ ®ã Hµ TÜnh trë thµnh mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh riªng, dï r»ng tæng ®èc An TÜnh vÒ danh nghÜa vÉn cã quyÒn kiÓm tra c«ng viÖc cña TuÇn Vò ®øng ®Çu tØnh míi lËp. Do t¸ch riªng thµnh mét tØnh, c¸c mÆt ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi cña Hµ TÜnh dÇn dÇn thÓ hiÖn râ nÐt riªng biÖt cña mét ®¬n vÞ ®éc lËp. TØnh Hµ TÜnh tõ n¨m 1831, cã c¸c phñ, huyÖn sau: 1.2.1. Phñ §øc Thä gåm 4 huyÖn: HuyÖn La S¬n (nay lµ huyÖn §øc Thä) gåm 7 tæng, 61 x·, th«n, trang, phêng. HuyÖn Thiªn Léc (nay lµ huyÖn Can Léc) gåm 7 tæng, 90 x· th«n. HuyÖn Nghi Xu©n gåm 5 tæng, 41 x·, th«n, trang, phêng. HuyÖn H¬ng S¬n gåm 10 tæng, 57x·, th«n, trang, phêng. 16 1.2.2. Phñ Hµ Hoa gåm cã 2 huyÖn: Th¹ch Hµ vµ Kú Hoa (gåm CÈm Xuyªn vµ Kú Anh). HuyÖn Th¹ch Hµ gåm 7 tæng, 53 x·, th«n, trang, phêng. HuyÖn CÈm Xuyªn (tríc lµ ®Êt huyÖn Kú Anh, n¨m 1837 lÊy ®Êt 4 tØnh Mü Duª, V¨n T©n, Thæ Ngo¹, L¹c Xuyªn ®Æt thµnh) gåm 4 tæng, 165 x·, th«n, trang, phêng. HuyÖn Kú Anh gåm 4 tæng, 105 x·, th«n, trang, phêng. H¬n 20 n¨m sau, th¸ng 6/1853, Tù §øc l¹i bá tØnh Hµ TÜnh, ®em phñ §øc Thä nhËp vµo NghÖ An vµ lÊy phñ Hµ Hoa nhËp thµnh mét §¹o gäi lµ §¹o Hµ TÜnh (gåm c¸c huyÖn Th¹ch Hµ, CÈm Xuyªn, Kú Anh ngµy nay), do mét ch¸nh qu¶n §¹o vµ mét phã qu¶n §¹o phô tr¸ch díi quyÒn tæng ®èc An TÜnh. §Õn n¨m 1875, do phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n NghÖ TÜnh chèng triÒu NguyÔn ph¶n ®éng, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa Gi¸p TuÊt (1874) ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nªn Tù §øc ®· bá §¹o Hµ TÜnh, lËp l¹i tØnh Hµ TÜnh gåm c¸c phñ, huyÖn nh tríc. Tõ ®ã trë ®i cã mét sè thay ®æi vÒ hµnh chÝnh ë Hµ TÜnh nh ph©n l¹i ®Þa giíi víi tØnh NghÖ An nhng vÒ c¬ b¶n vÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu ®ã cho ®Õn n¨m 1945. Ngµy 24 ®Õn ngµy 25/10/1975, Héi nghÞ liªn tÞch ban thêng vô TØnh uû NghÖ An vµ Hµ TÜnh bµn viÖc thùc hiÖn nghÞ quyÕt Trung ¬ng ngµy 20/9/1975 cña Bé chÝnh trÞ Trung ¬ng §¶ng. Héi nghÞ ra th«ng b¸o ®Æc biÖt hîp nhÊt hai tØnh NghÖ An vµ Hµ TÜnh thµnh NghÖ TÜnh vµ viÖc hîp nhÊt diÔn ra kh¸ nhanh gän ®Çu n¨m 1976. 17 Ngµy 1/9/1991, Hµ TÜnh l¹i t¸ch thµnh tØnh riªng nh ngµy nay. 1.3. §iÒu kiÖn lÞch sö - v¨n ho¸. 1.3.1. Hµ TÜnh lµ mét vïng ®Êt cã truyÒn thèng lÞch sö v¨n ho¸ l©u ®êi, liªn tôc ph¸t huy qua c¸c thêi kú lÞch sö. Thiªn nhiªn Hµ TÜnh bªn c¹nh nÐt hïng vÜ th¬ méng th× còng l¾m thö th¸ch, chÝnh ®iÒu ®ã ®· rÌn luyÖn cho con ngêi n¬i ®©y tinh thÇn bÒn bØ gan gãc, sù chÞu ®ùng víi nghÞ lùc phi thêng vµ a häc hái ®Ó cÇu tiÕn. §Ó chèng chäi víi ®iÒu kiªn thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt, ngêi d©n Hµ TÜnh ®· kh«ng ngõng v¬n lªn. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh ®ã ®· hun ®óc nªn ý chÝ kiªn cêng ®Êu tranh chèng giÆc ngo¹i x©m víi mét lßng yªu níc nång nµn, b¶o vÖ quª h¬ng ®Êt níc. Ngay tõ ®Çu thêi kú B¾c thuéc, ®· cã nh÷ng cuéc ®Êu tranh hëng øng cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n quËn NhËt Nam trong nh÷ng n¨m gi÷a thÕ kû II chèng l¹i sù thèng trÞ cña phong kiÕn ph¬ng B¾c. Tõ ®ã vÒ sau, phong trµo quËt khëi cña nh©n d©n Hµ TÜnh lóc th× ©m Ø khi th× bïng ch¸y, lóc xuÊt ph¸t tõ ®Þa ph¬ng, khi th× phèi hîp víi phong trµo chung cña c¶ níc, suèt thêi kú nµy sang thêi kú kh¸c kh«ng bao giê t¾t. §Ønh cao cña phong trµo lµ cuéc khëi nghÜa cña Mai Thóc Loan (quª gèc ë Th¹ch Hµ), chèng bän x©m lîc nhµ §êng vµo ®Çu thÕ kû VIII (722). Trong lÞch sö dùng níc vµ gi÷ níc l©u dµi, anh dòng cña d©n téc, Hµ TÜnh cã vinh dù lµ trung t©m cña nhiÒu cuéc 18 kh¸ng chiÕn. Cuéc khëi nghÜa do §Æng Dung l·nh ®¹o chèng qu©n Minh ë thÕ kû XV; cuéc khëi nghÜa do Phan Liªn chØ huy ®èt ph¸ ch©u, huyÖn vµ b¾t giam bän quan l¹i nhµ Minh. §Æc biÖt, tríc sù yÕu hÌn vµ ph¶n béi cña triÒu NguyÔn, nhiÒu cuéc khëi nghÜa ®· diÔn ra liªn tôc tõ khëi nghÜa do NguyÔn TuÊn cÇm ®Çu (1812) ë §øc Thä vµ H¬ng S¬n; khëi nghÜa cña Lª HËu T¹o (1818) ë vïng nói H¬ng S¬n; cuéc næi dËy cña Phan B« (1834 - 1837); cuéc næi dËy cña qu©n Cê Vµng ®¸nh §¹o Hµ TÜnh (1874) ®Ó chèng l¹i viÖc triÒu ®×nh HuÕ kÝ hoµ íc Gi¸p TuÊt (1874), khëi nghÜa cña Lª Ninh h¹ thµnh Hµ TÜnh (1885). Hëng øng chiÕu CÇn V¬ng nh©n d©n Hµ TÜnh ®· ®Æt lîi Ých d©n téc lªn cao h¬n hÕt, tiÕn hµnh c¸c cuéc khëi nghÜa chèng Ph¸p trong ®ã tiªu biÓu cã cuéc khëi nghÜa do Phan §×nh Phïng l·nh ®¹o ë vïng rõng nói H¬ng Khª tõ n¨m 1885 ®Õn n¨m 1896. Trong phong trµo c¸ch m¹ng 30 - 31, nh©n d©n Hµ TÜnh ®· cïng víi nh©n d©n NghÖ An thµnh lËp ®îc chÝnh quyÒn X« ViÕt, viÕt nªn trang sö vÎ vang ®Çu tiªn cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. Trong hai cuéc kh¸ng chiÕn, chèng Ph¸p (1945 - 1954) vµ chèng Mü (1954 -1975) vµ hai cuéc chiÕn tranh biªn giíi T©y Nam vµ phÝa B¾c (1979), nh©n d©n Hµ TÜnh ®Òu gãp phÇn to lín vÒ søc ngêi, søc cña cho th¾ng lîi chung, vÜ ®¹i cña d©n téc. 19 1.3.2. Nh trªn ®· nãi (môc 1.1), Hµ TÜnh lµ vïng ®Êt cæ, tõ rÊt sím ®· cã con ngêi c tró. Vïng ®Êt nµy sím cã sù giao lu v¨n ho¸ víi c¸c vïng tõ Nam ra B¾c. C d©n Hµ TÜnh chñ yÕu lµ c d©n b¶n ®Þa tån t¹i vµ ph¸t triÓn qua thêi gian dµi hµng chôc v¹n n¨m. §Þa bµn chñ yÕu tõ miÒn nói dÇn chuyÓn xuèng vïng trung du vµ ®ång b»ng ven s«ng Lam cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng. Theo thêi gian ngoµi c d©n b¶n ®Þa, c d©n Hµ TÜnh cßn ®îc bæ sung bëi nh÷ng ®ît sãng di c tõ nhiÒu n¬i: trong Nam, ngoµi B¾c, tõ Trung Quèc sang. ChÝnh v× vËy, ë ®©y héi tô nhiÒu dßng hä vµ chÝnh c¸c dßng hä nµy ®· gãp phÇn ®iÓm t« cho trang sö chèng ¸p bøc, ngo¹i x©m, chinh phôc thiªn nhiªn còng nh truyÒn thèng khoa b¶ng cña Hµ TÜnh nãi riªng vµ cña d©n téc ViÖt Nam nãi chung. §iÒu kiÖn tù nhiªn - x· héi võa u ®·i l¹i võa thö th¸ch ®· hun ®óc truyÒn thèng cÇn cï, hiÕu häc, th«ng minh, s¸ng t¹o cña con ngêi Hµ TÜnh. §©y lµ vïng v¨n ho¸ ph¸t triÓn rùc rì qua c¸c thêi kú lÞch sö cña d©n téc, lµ n¬i ch«n rau c¾t rèn cña c¸c danh nh©n nh: ®¹i thi hµo NguyÔn Du víi TruyÖn KiÒu bÊt hñ; nhµ th¬ kiªm nhµ kinh tÕ thuû lîi NguyÔn C«ng Trø; danh y H¶i thîng l·n «ng Lª H÷u Tr¸c víi bé “H¶i thîng y t«ng t©m lÜnh” ®å sé; nhµ sö häc næi tiÕng NguyÔn NghiÔm víi “ViÖt sö bÞ l·m” gåm 7 quyÓn. Bªn c¹nh ®ã c d©n Hµ TÜnh cßn lµ chñ nh©n cña nÒn v¨n ho¸ d©n gian ph¸t triÓn vµo lo¹i bËc nhÊt c¶ níc víi 20