trêng ®¹i häc vinh
khoa lÞch sö
.... ....
®Æng thÞ nhµn
kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
gi¸o dôc khoa cö nho häc ë can léc díi
thêi phong kiÕn (1075-1919)
chuyªn ngµnh: lÞch sö viÖt nam
Vinh - 2007
- 11
-
trêng ®¹i häc vinh
khoa lÞch sö
.... ....
kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
gi¸o dôc khoa cö nho häc ë can léc díi
thêi phong kiÕn (1075-1919)
chuyªn ngµnh: lÞch sö viÖt nam
kho¸ häc: 2003 - 2007
Ngêi
híng
dÉn
:
ThÞ Nh¹c
Sinh viªn thùc hiÖn :
ThÞ Nhµn
Líp
:
- 22
-
GVC,Th.S
Hoµng
§Æng
K44B4-
Lêi c¶m ¬n
Trong thêi gian qua, ®Ó hoµn thµnh tèt Kho¸ luËn tèt
nghiÖp nµy, t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì tËn t×nh cña c¸c thÇy
gi¸o, c« gi¸o chuyªn ngµnh LÞch sö ViÖt Nam, khoa LÞch sö, trêng §¹i häc Vinh. §Æc biÖt t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n gi¸o
viªn híng dÉn, c« gi¸o, Th¹c sÜ Hoµng ThÞ Nh¹c ®· tËn t×nh
chØ dÉn, gióp ®ì t«i hoµn thµnh Khãa luËn nµy.
Qua ®©y, t«i muèn göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh ®èi víi
phßng V¨n ho¸- Th«ng tin huyÖn Can Léc, Th viÖn huyÖn Can
- 33
-
Léc, Th viÖn tØnh Hµ TÜnh, Th viÖn tØnh NghÖ An, Trung t©m
Th«ng tin- Th viÖn trêng §¹i häc Vinh ®· gióp ®ì t«i vÒ mÆt t
liÖu.
Nh©n dÞp nµy, t«i xin göi tíi lêi biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn gia
®×nh, b¹n bÌ, ngêi th©n ®· gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc
hiÖn ®Ò tµi.
MÆc dï rÊt cè g¾ng nhng do tr×nh ®é cã h¹n cho nªn
Kho¸ luËn khã tr¸nh khái sai sãt. Chóng t«i mong ®îc sù th«ng
c¶m vµ gãp ý cña thÇy gi¸o, c« gi¸o vµ tÊt c¶ nh÷ng ai quan
t©m ®Õn ®Ò tµi nµy.
T¸c gi¶
§Æng
ThÞ Nhµn
b¶ng ch÷ viÕt t¾t
- §Ö nhÊt gi¸p ®Ö nhÊt danh TiÕn sÜ cËp ®Ö viÕt t¾t lµ Tr¹ng
Nguyªn
- 44
-
- §Ö nhÊt gi¸p ®Ö nhÞ danh TiÕn sÜ cËp ®Ö viÕt t¾t lµ B¶ng
Nh·n
- §Ö nhÊt gi¸p ®Ö tam danh TiÕn sÜ cËp ®Ö viÕt t¾t lµ Th¸m
hoa
- §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ xuÊt th©n viÕt t¾t lµ Hoµng Gi¸p
- §Ö tam gi¸p ®ång TiÕn sÜ xuÊt th©n viÕt t¾t lµ TiÕn sÜ.
môc lôc
- 55
-
A- më ®Çu
Trang
1.
Lý
do
chän
®Ò
tµi
1
2.
LÞch
sö
vÊn
®Ò
3
3.
§èi
t¬ng,
ph¹m
vi
nghiªn
cøu
5
4.
Ph¬ng
ph¸p
nghiªn
cøu
6
5.
Bè
côc
kho¸
luËn
7
B- Néi dung
Ch¬ng 1. Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, lÞch sö- v¨n ho¸
huyÖn Can Léc
8
1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn huyÖn Can Léc
8
1.2 TruyÒn thèng lÞch sö vµ v¨n ho¸
13
Ch¬ng 2. Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc tõ thêi Lý ®Õn
thêi HËu Lª
19
2.1 Kh¸i qu¸t gi¸o dôc khoa cö Nho häc tõ thêi Lý ®Õn hÕt thêi
HËu Lª
19
2.2 HÖ thèng trêng häc vµ thµy trß Can Léc tõ thêi Lý ®Õn hÕt
thêi HËu Lª
24
2.3 Thµnh tùu khoa b¶ng
33
- 66
-
2.4 C¸c nhµ khoa b¶ng tiªu biÓu
36
2.5 Mét sè lµng vµ dßng hä tiªu biÓu vÒ gi¸o dôc khoa cö tõ thêi Lý
®Õn HËu Lª
45
Ch¬ng 3. Gi¸o dôc kho cö Nho häc ë Can Léc thêi NguyÔn
51
3.1 Vµi nÐt vÒª chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc thêi
NguyÔn
51
3.2 Trêng häc, thÇy trß ë Can Léc thêi NguyÔn
55
3.3 Sù quan t©m cña lµng x· ®èi víi gi¸o dôc khoa cö Nho häc 60
3.4 Danh s¸ch nh÷ng ngêi ®Ëu TiÕn sÜ Phã b¶ng, Cö nh©n cña
Can Léc
thêi NguyÔn
64
C- kÕt luËn
69
tµi liÖu tham kh¶o
73
PhÇn phô lôc
A- më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
ë ViÖt Nam ta, viÖc t«n sïng gi¸o dôc ®· trë thµnh truyÒn
thèng hµng ngµn n¨m, mµ thêi nµo còng vËy. D©n téc ta rÊt
quý träng hiÒn tµi, truyÒn thèng ®ã ®· ®îc «ng cha ta kh¼ng
®Þnh trªn bia V¨n MiÕu- Quèc Tö Gi¸m (Hµ Néi): "C¸c bËc
hiÒn nh©n tµi giái lµ yÕu tè cèt tö ®èi víi mét chÝnh thÓ, khi
yÕu tè nµy dåi dµo th× ®Êt níc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, phån vinh,
khi yÕu tè nµy kÐm th× quyÒn lùc ®Êt níc bÞ suy gi¶m.
Nh÷ng ngêi tµi cã häc thøc lµ mét søc m¹nh ®Æc biÖt quan
träng ®èi víi d©n téc". ChÝnh v× vËy mµ sö dông nh©n tµi hay
- 77
-
nãi c¸ch kh¸c lµ vÊn ®Ò con ngêi tõ xa ®Õn nay, ë bÊt kú thêi
®¹i nµo, quèc gia d©n téc nµo còng lu«n lu«n ®îc quan t©m
vµ chó träng, ë níc ta còng vËy, tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch
sö v¨n hiÕn ®· cã biÕt bao nhiªu danh nh©n lÞch sö v¨n ho¸
®îc sö s¸ch ghi nhËn, nh÷ng nh©n vËt Êy phÇn lín ®îc chóng
ta biÕt ®Õn qua gi¸o dôc khoa cö, mµ khëi ®iÓm lµ tõ nÒn
gi¸o dôc Nho häc.
Cïng hoµ chung vµo dßng ch¶y cña gi¸o dôc khoa cö d©n
téc, sù ®ãng gãp vÒ thµnh tÝch còng nh phÈm gi¸ cña c¸c
danh nho- danh sü Can Léc lµ mét trong nh÷ng ®ãng gãp quan
träng cho nÒn gi¸o dôc khoa cö níc nhµ.
Xø NghÖ (NghÖ An vµ Hµ TÜnh) xa nay ®îc xem lµ "®Êt
häc" n¬i "®Þa linh nh©n kiÖt" næi tiÕng cña c¶ níc. §Æc biÖt
®Õn thÕ kØ XIX, Xø NghÖ v¬n lªn trë thµnh trung t©m v¨n
ho¸ hµng ®Çu cña c¶ níc, bªn c¹nh trung t©m HuÕ, Xø NghÖ
nãi chung huyÖn Can Léc nãi riªng tõ l©u ®· ®îc xem lµ "®Êt
häc". TruyÒn thèng hiÕu häc, t«n s träng ®¹o ®· trë thµnh mét
truyÒn thèng v¨n hãa tèt ®Ñp cña quª h¬ng Can Léc. Ngêi Can
Léc ch¨m chØ häc hµnh vµ cã chÝ lËp nghiÖp b»ng viÖc häc.
N¬i ®©y ®· s¶n sinh biÕt bao nhiªu «ng ®å võa næi tiÕng
nhiÒu ch÷ nghÜa, lµ quª h¬ng cña biÕt bao danh nh©n lÞch
sö- v¨n ho¸ lÉy lõng lµm bõng s¸ng thªm l©u ®µi v¨n ho¸
d©n téc nh: NguyÔn Huy O¸nh, NguyÔn Huy Tù, Ng« §øc KÕ,
Vâ Liªm S¬n... ChÝnh nÒn gi¸o dôc Nho häc ®· s¶n sinh cho
®Êt níc tµi s¶n v« gi¸ ®ã.
Ngµy nay, Xø NghÖ nãi chung, huyÖn Can Léc nãi riªng
®ang trªn bíc ®êng ®æi míi m¹nh mÏ. §Ó qu¸ tr×nh ®æi míi
- 88
-
Êy diÔn ra nhanh vµ bÒn v÷ng th× vÊn ®Ò cèt yÕu ®ã lµ yÕu
tè con ngêi. Chóng ta cÇn ®Çu t vµo ph¸t triÓn nh©n tè con
ngêi mµ ®iÒu quyÕt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn con ngêi lµ nÒn
gi¸o dôc níc nhµ cÇn ®îc chó träng. §Ó ph¸t triÓn ngµnh gi¸o
dôc ®µo t¹o, mét mÆt chóng ta cÇn ®Çu t h¬n n÷a ®Ó n©ng
cao chÊt lîng d¹y vµ häc, kh«ng ngõng tiÕp thu nh÷ng thµnh
tùu tiÕn bé cña khoa häc- c«ng nghÖ, nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸
cña nh©n lo¹i. MÆt kh¸c, cÇn ®i s©u nghiªn cøu, t×m hiÓu
truyÒn thèng hiÕu häc cña quª h¬ng nh»m kh¬i dËy lßng ham
mª häc tËp cña thÕ hÖ trÎ. Bªn c¹nh ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ
tÝch cùc cña gi¸o dôc Nho häc, th× chóng ta cÇn kh¾c phôc,
lo¹i bá nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö cña nã. Bëi v× gi¸o
dôc Nho häc ®· ®Ó l¹i mét truyÒn thèng hiÕu häc trªn quª h¬ng Can Léc, nhng nã còng ®Ó l¹i nh÷ng t tëng, quan ®iÓm
b¶o thñ lçi thêi ®· trë thµnh rµo c¶n cho sù ph¸t triÓn gi¸o dôc
còng nh sù nghiÖp ®æi míi quª h¬ng ®Êt níc
Nhng chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn nh÷ng thµnh qu¶ mµ
nÒn gi¸o dôc khoa cö Nho häc ®Ó l¹i. §ã lµ nã ®· ®Ó l¹i nhiÒu
bµi häc kinh nghiÖm quý b¸u vÒ häc tËp gi¶ng d¹y vµ thi cö,
®Ó l¹i mét khèi lîng s¸ch vë phong phó cho thÕ hÖ sau.
V× vËy, t×m hiÓu gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc
thêi kú phong kiÕn lµ mét c«ng viÖc thiÕt thùc. Thùc hiÖn ®îc
c«ng viÖc nµy kh«ng chØ gióp chóng ta kÕ thõa nÒn gi¸o dôc
truyÒn thèng trong sù nghiÖp c¶i c¸ch gi¸o dôc hiÖn nay, mµ
cßn gióp chóng ta huy ®éng søc m¹nh truyÒn thèng cña hµng
chôc thÕ kû phôc vô cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i
ho¸ Can Léc nãi riªng, Hµ TÜnh nãi chung. MÆt kh¸c, nã cßn
- 99
-
gióp chóng ta t×m hiÓu c¸c nhµ Nho Can Léc nãi riªng trÝ thøc
Can Léc nãi chung, t×m hiÓu b¶n s¾c con ngêi Can Léc, xø
NghÖ nãi riªng vµ con ngêi ViÖt Nam nãi chung. Tõ ®ã gãp
phÇn vµo viÖc nghiªn cøu lÞch sö v¨n ho¸ vµ v¨n minh ViÖt
Nam; gãp phÇn vµo viÖc nghiªn cøu gi¶ng d¹y häc tËp lÞch sö
®Þa ph¬ng Can Léc, Hµ TÜnh vµ c¶ lÞch sö d©n téc ViÖt Nam.
V× vËy, t«i muèn gãp mét phÇn c«ng søc nhá bÐ cña m×nh
vµo viÖc t¸i hiÖn phÇn nµo nÒn gi¸o dôc Nho häc Can Léc díi
thêi phong kiÕn.
B¶n th©n trong t¬ng lai lµ mét cö nh©n khoa häc lÞch sö,
l¹i ®îc sinh ra, lín lªn trªn m¶nh ®Êt Hµ TÜnh, t«i tù hµo víi
truyÒn thèng cña tæ tiªn. H¬n n÷a, t×m hiÓu nÒn gi¸o dôc
khoa cö ë Can Léc trong qu¸ khø còng lµ ®Ó hiÓu s©u s¾c
h¬n vÒ truyÒn thèng hiÕu häc cña quª h¬ng, tõ ®ã khÝch lÖ
thÕ hÖ trÎ ngµy nay tiÕp bíc cha «ng, biÕt gi÷ g×n ph¸t huy
nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong ®iÒu kiÖn míi cña níc nhµ. ChÝnh
v× lÏ ®ã t«i quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi "Gi¸o dôc khoa cö Nho
häc ë Can Léc díi thêi phong kiÕn (1075-1919)" lµm kho¸ luËn
tèt nghiÖp cña m×nh.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
Gi¸o dôc khoa cö Nho häc lµ vÊn ®Ò kh«ng ph¶i míi n÷a,
ë díi thêi phong kiÕn, c¸c sÜ phu níc ta ®· cã ý thøc ghi chÐp
vÒ viÖc häc, viÖc thi vµ tiÓu truyÖn c¸c nhµ khoa b¶ng, qua
c¸c tµi liÖu th tÞch cæ nh: "NghÖ An ký" cña Bïi D¬ng LÞch,
NguyÔn ThÞ Th¶o dÞch, NXB KHXH. HN 1993; "Quèc triÒu h¬ng khoa lôc" cña Cao Xu©n Dôc, NXB. TP HCM 1993; "Khoa
Môc ChÝ" trong "LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ" cña Phan Huy
- 1010
-
Chó (1782-1840) vµ c¸c tµi liÖu kh¸c nh "LÞch sö NghÖ TÜnh",
NXB NghÖ TÜnh. Vinh 1984; "Danh nh©n NghÖ TÜnh" (tËp 3),
NXB NghÖ TÜnh 1980, "Lîc truyÖn c¸c t¸c gia ViÖt Nam", NXB
KHXH- HN1991, "Danh nh©n Hµ TÜnh", NXB Së VHTT Hµ TÜnh
1998... ®Òu nãi lªn nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö, ®Þa lý vµ chÕ
®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc Hµ TÜnh trong bèi c¶nh chung
cña c¶ níc qua tõng thêi kú, triÒu ®¹i. Trong c¸c t¸c phÈm kÓ
trªn, cã ®Ò cËp ®Õn danh s¸ch nh÷ng ngêi ®Ëu Cö nh©n,
Phã b¶ng, Th¸m hoa, B¶ng nh·n, Tr¹ng Nguyªn cña Hµ TÜnh,
trong ®ã cã Can Léc. Trong cuèn "Nh÷ng «ng NghÌ, «ng Cèng
triÒu NguyÔn" cña Bïi H¹nh CÈn, NguyÔn Loan, Lan Phîng, NXB
VHTT. HN1995, ®· nªu tªn ®Çy ®ñ nh÷ng ngêi ®Ëu cö nh©n
tiÕn sÜ, phã b¶ng díi thêi NguyÔn trong ®ã cã Hµ TÜnh, Can
Léc. Hay trong cuèn "Khoa b¶ng ViÖt Nam 1075-1919" do Ng«
§øc Thä chñ biªn, NXB V¨n häc. HN1993 còng ®· nªu lªn t¬ng
®èi ®Çy ®ñ c¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam suèt tõ 1075-1919.
T¸c phÈm "LÞch sö gi¸o dôc ViÖt Nam tríc c¸ch m¹ng
th¸ng T¸m" (NguyÔn §¨ng TiÕn chñ biªn-NXB GD 1996), "Sù
ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ chÕ ®é thi cö ë ViÖt Nam thêi phong
kiÕn" cña Nguyªn TiÕn Cêng (NXB GD.N1998) lµ nh÷ng c«ng
tr×nh nghiªn cøu gi¸o dôc thi cö Nho häc ViÖt Nam mét c¸ch
kh¸ toµn diÖn.
T¸c gi¶ Hå SÜ Huú trong cuèn "Gi¸o dôc khoa cö Nho häc
ë NghÖ TÜnh thêi NguyÔn", LuËn v¨n Th¹c sÜ ngµnh lÞch sö,
§¹i häc Vinh 2001 ®· nghiªn cøu t¬ng ®èi toµn diÖn vµ s©u
s¾c chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë NghÖ TÜnh thêi
NguyÔn, trong ®ã t¸c gi¶ ®i s©u t×m hiÓu hÖ thèng trêng líp,
- 1111
-
sù quan t©m cña lµng, x· ®èi víi gi¸o dôc thi cö, danh s¸ch c¸c
vÞ ®¹i khoa, danh s¸ch cö nh©n thêi NguyÔn ë NghÖ TÜnh,
®Æc ®iÓm cña kÎ sÜ NghÖ TÜnh, c¸c danh sÜ tiªu biÓu...
Trong cuèn "Khoa b¶ng NghÖ An 1075-1919" cña §µo Tam
TØnh, NXB Së v¨n ho¸ th«ng tin NghÖ An, Vinh 2000 ®Ò cËp
nhiÒu mÆt t×nh h×nh gi¸o dôc thi cö Nho häc ë NghÖ An tõ
1075 ®Õn 1919: Trêng thi H¬ng NghÖ An, V¨n MiÕu NghÖ An,
truyÒn thèng hiÕu häc, t«n s träng ®¹o, danh môc c¸c vÞ TiÕn
sÜ qua c¸c triÒu ®¹i v.v...
T¸c gi¶ Th¸i Kim §Ønh trong cuèn "C¸c nhµ khoa b¶ng Hµ
TÜnh" (Tõ ®êi TrÇn cho ®Õn ®êi NguyÔn), NXB Héi Liªn hiÖp
VHNT Hµ TÜnh 2004 ®· ph¸c ho¹ râ nÐt chÕ ®é gi¸o dôc khoa
cö ë Hµ TÜnh tõ ®êi TrÇn cho ®Õn ®êi NguyÔn. Trong ®ã nãi
râ hÖ thèng trêng líp, thÓ lÖ thi cö, truyÒn thèng hiÕu häc t«n
s träng ®¹o, danh s¸ch tiÕn sÜ, phã b¶ng, cö nh©n cña Hµ
TÜnh qua c¸c triÒu ®¹i... Chóng t«i coi ®©y lµ nguån t liÖu
quan träng ®Ó tõ ®ã rót ra chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö cña Can
Léc trong bèi c¶nh chung cña Hµ TÜnh.
Gi¸o dôc khoa cö Can Léc lµ ®Ò tµi cã ph¹m vi kh«ng réng
lín nhng ngêi nghiªn cøu ph¶i cã thêi gian t×m tßi, thu thËp
kh¶o cöu x¸c minh c¸c t liÖu gèc cña ®Þa ph¬ng còng nh c¸c
tµi liÖu cã liªn quan.
Víi ®Ò tµi "Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc díi thêi
phong kiÕn (1075-1919)" th× cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn
cøu nµo thËt hoµn chØnh. Cã mét sè tµi liÖu ®Þa ph¬ng nh
"§Þa chÝ huyÖn Can Léc" cña Vâ Hång Huy, Th¸i Kim §ØnhCh¬ng th©u, NXB VHTT Hµ TÜnh 1999 hay "Can Léc mét vïng
- 1212
-
®Þa linh nh©n kiÖt", NXB CTQG, Hµ Néi 2003 ®· ®Ò cËp ®Õn
®Æc ®iÓm lÞch sö ®Þa lý vµ chÕ ®é gi¸o dôc Nho häc ë Can
Léc trong bèi c¶nh chung cña Hµ TÜnh vµ c¶ níc qua tõng thêi
kú, triÒu ®¹i.
Trong c¸c t¸c phÈm kh¸c nh "N¨m thÕ kØ v¨n nh©n ngêi
NghÖ" cña Th¸i Kim §Ønh, NXB NghÖ An 1994 hay "Nhµ gi¸o
danh tiÕng ®Êt Lam Hång", NXB NghÖ An 1996... ®· ph¸c ho¹
râ nÐt vÞ trÝ cña xø NghÖ xa lu«n lu«n cã truyÒn thèng hiÕu
häc, dùng l¹i ch©n dung c¸c danh nh©n Hång Lam, trong ®ã
næi bËt nh NguyÔn Du, Hå Xu©n H¬ng, NguyÔn Huy O¸nh...
c¸c danh thÕ, c¸c sÜ phu yªu níc cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû
XX. Trong ®ã, c¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng nh©n vËt
tiªu biÓu cña Can Léc nh NguyÔn Huy O¸nh, NguyÔn ThiÕp, Vâ
Liªm S¬n... Ngoµi ra cßn cã t¸c phÈm "Lµng Cæ Hµ tÜnh", TËp
1, NXB Héi V¨n häc NghÖ thuËt Hµ TÜnh 1993 ®· ®Ò cËp ®Õn
mét sè lµng vµ dßng hä næi tiÕng vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö cña
Can Léc.
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nãi trªn hoÆc lµ giíi thiÖu kh¸i
qu¸t gi¸o dôc, thi cö Nho häc c¶ níc hoÆc giíi thiÖu chung vÒ
xø NghÖ, chø cha cã mét c«ng tr×nh nµo giíi thiÖu mét c¸ch
toµn diÖn- diÖn m¹o gi¸o dôc Nho häc cña Can Léc díi thêi
phong kiÕn. Víi sù kÕ thõa c¸c nguån t liÖu trªn, trªn c¬ së
ph©n tÝch so s¸nh ®èi chiÕu t«i muèn gãp mét phÇn nhá bÐ
cña m×nh vµo viÖc kh«i phôc, t¸i hiÖn bøc tranh gi¸o dôc,
khoa cö Nho häc ë Can Léc tõ 1075-1919.
3. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
- 1313-
TruyÒn thèng hiÕu häc, t«n s träng ®¹o lµ mét nÐt ®Ñp
trong truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc ViÖt Nam. Tõ xa xa
«ng cha ta ®· quý träng ®¹o häc, ®ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸
truyÒn thèng tèt ®Ñp mµ «ng cha ®· ®Ó l¹i cho chóng ta.
Còng nh bao vïng quª kh¸c cña xø NghÖ, n¬i ®îc gäi lµ "Ngän
bót", "Cån Nghiªn", Can Léc ®· tiÕp thu, lu gi÷ nh÷ng truyÒn
thèng quÝ gi¸ ®ã. Trong truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc
ViÖt Nam næi râ lªn hai nÐt ®Æc trng ®ã lµ truyÒn thèng hiÕu
häc vµ truyÒn thèng yªu níc. Can Léc ë thêi kú nµy ®· tiÕp nèi
lu gi÷ ®îc hai nÐt ®Æc trng ®ã.
Trong ®Ò tµi nµy ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau: Thø nhÊt
lµ kh¸i qu¸t vÒ huyÖn Can Léc, trong ®ã ®Ò cËp ®Õn vÞ trÝ
®Þa lý, ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ lÞch sö v¨n ho¸ truyÒn thèng
cña Can Léc. Nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã lµ m¶nh ®Êt tèt cho truyÒn
thèng hiÕu häc ë Can Léc ®¬m hoa kÕt tr¸i, gãp phÇn to lín
vµo viÖc x©y dùng ph¸t triÓn quª h¬ng, t¹o ra nÐt ®Æc s¾c
trong t tëng t×nh c¶m, tÝnh c¸ch cña ngêi d©n n¬i ®©y.
Thø hai lµ ®Ò tµi ®i s©u nghiªn cøu chÕ ®é gi¸o dôc
khoa cö Nho häc ë Can Léc tõ khi Nho häc ®îc x¸c lËp (díi triÒu
Lý) ®Õn kú thi cuèi cïng, díi triÒu NguyÔn (1919). Trong phÇn
nµy, chóng t«i chia lµm hai thêi kú lín: Thêi kú thø nhÊt tõ thêi
Lý ®Õn hÕt thêi HËu Lª, thêi kú thø hai lµ díi triÒu NguyÔn
(1802-1919). C¸ch ph©n chia nh vËy phï hîp víi tiÕn tr×nh lÞch
sö cña chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö Nho häc cña c¶ níc nãi chung
vµ Hµ TÜnh nãi riªng.
ë tõng thêi kú, chóng t«i cè g¾ng t¸i hiÖn bøc tranh Gi¸o
dôc khoa cö Nho häc Can Léc trªn c¸c mÆt: t×nh h×nh trêng
- 1414
-
líp, thÇy trß, thµnh tùu khoa b¶ng, c¸c danh sÜ tiªu biÓu,
nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ cèng hiÕn cña kÎ sÜ Can Léc...
MÆc dï ®· hÕt søc cè g¾ng, nhng do thêi gian, tµi liÖu cã
h¹n, l¹i míi lÇn ®Çu tiÕp cËn víi c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc,
do n¨ng lùc cña b¶n th©n cã h¹n nªn t«i ch¾c ch¾n kh«ng
tr¸nh khái ®îc sù sai sãt. RÊt mong thÇy c« cïng b¹n ®äc th«ng
c¶m vµ ®ãng gãp ý kiÕn ®Ó t«i hoµn thµnh tèt ®Ò tµi cña
m×nh.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Trªn c¬ së c¸c nguån t liÖu cô thÓ, t¸c gi¶ chñ yÕu sö
dông c¸c ph¬ng ph¸p lÞch sö kÕt hîp ph¬ng ph¸p l«gic nh:
®äc tµi liÖu, su tÇm, thèng kª, ph©n tÝch, tæng hîp, tr×nh
bµy sù kiÖn, nh©n vËt xung quanh t×nh h×nh gi¶ng d¹y häc
tËp, thi cö cña thÇy trß Can Léc. Tõ ®ã ®¸nh gi¸ mét c¸ch
kh¸ch quan toµn diÖn h¬n, bao qu¸t h¬n qu¸ tr×nh vËn ®éng
ph¸t triÓn cña gi¸o dôc khoa cö Can Léc díi thêi phong kiÕn.
Bªn c¹nh ®ã, t¸c gi¶ cßn sö dông ph¬ng ph¸p so s¸nh
®èi chiÕu tµi liÖu, xö lý tµi liÖu thµnh hÖ thèng... ®Ó nh»m
t¸i hiÖn l¹i bøc tranh qu¸ khø nh nã vèn cã.
5. Bè côc luËn v¨n
Ngoµi phÇn Më ®Çu, phÇn KÕt luËn vµ Phô lôc, Tµi liÖu
tham kh¶o, néi dung luËn v¨n gåm cã 3 ch¬ng.
Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, truyÒn
thèng lÞch sö- v¨n
ho¸ huyÖn Can Léc.
Ch¬ng 2: Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc tõ thêi Lý
®Õn hÕt thêi
- 1515
-
HËu Lª
Ch¬ng 3: Gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Can Léc thêi
NguyÔn.
b- néi dung
Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn,
truyÒn thèng
- 1616
-
lÞch sö- v¨n ho¸ huyÖn Can Léc
1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn huyÖn Can Léc
1.1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn
Can Léc lµ mét huyÖn ®ång b»ng ven biÓn cña tØnh Hµ
TÜnh, cã 29 x·, mét thÞ trÊn NghÌn. Trong vïng néi chÝ tuyÕn
b¾c b¸n cÇu, ®Þa phËn Can Léc n»m gän trªn to¹ ®é tõ 18 o20'
®Õn 18o30' vÜ B¾c, tõ 105o37' ®Õn 108o40' kinh ®«ng, c¸ch
c¶ng Cöa Sãt 16km vÒ phÝa ®«ng; c¸ch c¶ng Xu©n H¶i 43km
vÒ phÝa ®«ng b¾c vµ c¸ch c¶ng Vòng ¸ng 100km vÒ phÝa
®«ng nam. B¾c gi¸p huyÖn Nghi Xu©n; T©y gi¸p huyÖn §øc
Thä; T©y Nam gi¸p huyÖn H¬ng Khª, §«ng Nam gi¸p huyÖn
Th¹ch Hµ, §«ng gi¸p BiÓn §«ng. HuyÖn lþ NghÌn n»m trªn ®¬ng 1A c¸ch thµnh phè Vinh 30km vÒ phÝa B¾c vµ ThÞ x· Hµ
TÜnh 20km vÒ phÝa Nam. Tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn
373,30km2; bê biÓn dµi 12km.
Can Léc n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, chÞu
¶nh hëng cña khÝ hËu chuyÓn tiÕp gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn
Nam. MÆt kh¸c thêi tiÕt hµng n¨m chia thµnh hai mïa râ rÖt.
Mïa ma thêng kÐo dµi tõ th¸ng 8 ®Õn th¸ng 12, chÞu ¶nh hëng
nhiÒu cña b·o vµ ¸p thÊp nhiÖt ®íi, g©y ¶nh hëng lò lín tËp
trung vµo c¸c th¸ng 9- 10 hµng n¨m. Mïa kh« tõ th¸ng 1 ®Õn
th¸ng 3, thêng cã giã mïa ®«ng b¾c, g©y nh÷ng ®ît rÐt ®Ëm
kÐo dµi, nhiÖt ®é h¹ thÊp tõ 10 oC ®Õn 13oC, còng cã khi tõ
8oC ®Õn 9oC. Tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 8 thêng cã giã T©y Nam,
quen gäi lµ giã nam Lµo, kÐo dµi n¾ng nãng gay g¾t, ®a
nhiÖt ®é lªn ®Õn 37oC ®Õn 38oC, cã khi ®Õn 39oC.
- 1717-
§Þa h×nh Can Léc chia lµm 3 vïng: vïng b¸n s¬n ®Þa,
vïng ®ång b»ng vµ vïng ven biÓn.
D·y nói Hång LÜnh ®iÖp trïng 99 "®Ønh non tiªn" t¹o nªn
bøc têng thµnh che ch¾n giã, b·o phÝa §«ng B¾c lµ mét danh
s¬n næi tiÕng, tiªu biÓu cho Ch©u Hoan thña tríc vµ NghÖ
TÜnh ngµy nay. D·y Trµ S¬n víi 4 m¹ch nói song song cµi bÖn
vµo nhau ch¹y dµi trªn 13km vµ dùa lng vµo d·y Trêng S¬n
hïng vÜ, che ch¾n bít giã T©y Nam trong mïa n¾ng nãng. ë
gi÷a ®ång b»ng l¸c ®¸c næi lªn nh÷ng ®åi nói nhá nh nói
NghÌn, nói Cµi, nói Mßi, nói Bin... C¶nh rõng nói, ®ång b»ng,
s«ng ngßi vµ biÓn c¶ ®an xen hµi hoµ t¹o nªn vÎ ®Ñp tù nhiªn,
hiÒn hoµ, t¬i m¸t.
S«ng NghÌn lµ tªn gäi chung cho c¸c s«ng Cµi, s«ng H¹
Vµng, s«ng ThuÇn Ch©n vµ s«ng Kªnh C¹n. §©y lµ tµu d cña
mét ph¸ cæ, men theo doi ®Êt thÊp tròng, ch¹y quanh cã tõ
®Çu tíi cuèi huyÖn theo híng §«ng B¾c- T©y Nam. S«ng NghÌn
ch¶y ra s«ng Lam ë phÝa B¾c, nèi víi s«ng Minh L¬ng vµ rãt níc ra biÓn c¶, phÝa §«ng Nam th«ng qua s«ng §ß §iÖm vµ Cöa
Sãt. S«ng NghÌn cßn nhËn níc cña s«ng Nhe, s«ng §µ vµ nhiÒu
hîp lu nhá kh¸c cña c¸c khe suèi b¾t nguån tõ 2 d·y S¬n Trµ,
Hång LÜnh; cïng víi c¸c tuyÕn ®êng quèc lé 1A, quèc lé 15,
quèc lé 8, tØnh lé 2 ch¹y qua huyÖn, c¸c tuyÕn ®êng liªn
huyÖn, liªn h¬ng th«ng suèt ®Õn tËn c¸c c¬ së t¹o thµnh
m¹ng líi giao th«ng thuû, bé gi÷a nhiÒu vïng trong huyÖn,
trong tØnh rÊt thuËn lîi.
Nhê ®ã Can Léc trë thµnh mét ®Þa bµn thuËn lîi cho ho¹t
®éng bÝ mËt cña c¸c lùc lîng c¸ch m¹ng tríc ®©y còng nh viÖc
- 1818
-
më réng giao lu kinh tÕ v¨n ho¸, t¨ng cêng cñng cè an ninh
quèc phßng hiÖn nay.
§ång b»ng Can Léc cã hai vïng kh¸ râ rÖt. Vïng Thîng Can
®îc phï sa cña s«ng La, s«ng Lam båi tÝch, t¹o ra nh÷ng c¸nh
®ång ph× nhiªu vµ tõ l©u ®· cã hÖ thèng ®ª ®iÒu vµ c¸c
c«ng tr×nh thuû lîi ®¶m b¶o nguån níc cho trång trät. Vïng H¹
Can ®Êt c¸t pha thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i mµu vµ c©y c«ng
nghiÖp ng¾n ngµy. Tõ xa ®· cã c©u ng¹n ng÷:
"Khoai Ých HËu, gÊu (g¹o) §«ng HuÒ
§ß ®ang ®îi bÕn, m×nh vÒ víi ta"
[15; 70]
thÓ hiÖn hai vïng cã tÝnh chÊt ®Êt ®ai kh¸c nhau vµ tËp qu¸n
canh t¸c kh¸c nhau. TiÕp cËn víi vïng ®ång b»ng lµ vïng b¸n
s¬n ®Þa Trµ S¬n, Hång LÜnh, vïng c¸t ven biÓn thÝch hîp cho
viÖc trång c©y phi lao, c©y c«ng nghiÖp, ch¨n nu«i ®¹i gia
sóc. Ngoµi ra cßn cã biÓn, ao, hå ®Ó ph¸t triÓn nghÒ nu«i
trång, ®¸nh b¾t chÕ biÕn thuû, h¶i s¶n.
Do vÞ trÝ, ®Æc ®iÓm tù nhiªn ë ®©y, bªn c¹nh nh÷ng
®iÒu kiÖn thuËn lîi chung cña vïng nhiÖt ®íi vµ cña mét huyÖn
®ång b»ng ven biÓn pha trung du, nªn n¾ng h¹n, b·o lôt lín
diÔn ra thÊt thêng: "Th¸ng n¨m n¨m tËt, th¸ng mêi mêi tËt".
Giã T©y Nam n¾ng nãng thêng thæi m¹nh vµo lóc lóa chiªm
xu©n ®ang træ vµ lò tiÓu m·n thêng x¶y ra vµo thêi kú thu
ho¹ch lóa, mµu vô ®«ng- xu©n g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho
mïa mµng. N¾ng h¹n kÐo dµi vµo ®Çu vô, ma lò, giã b·o cuèi
vô lµm cho s¶n xuÊt vô Thu thêng xuyªn gÆp thiªn tai, mÊt
mïa lín. Ma dÇm giã b¾c kÐo dµi vµo lóc thêi vô, g©y khã kh¨n
- 1919
-
cho viÖc gieo trång c¸c lo¹i rau mµu, c©y c«ng nghiÖp vô
®«ng- xu©n. Thêi tiÕt ë mçi vïng nhá còng kh¸c nhau. Cã khi
hai lµng ë s¸t nhau nhng lµng nµy cã ma ®ñ níc lµm mïa, lµng
kia vÉn bÞ n¾ng h¹n, kh«ng cÊy cµy ®îc: "KÎ Cµi reo, KÎ Treo
khãc" chÝnh lµ v× thÕ. Tõ ®Æc ®iÓm tù nhiªn ®ã, Can Léc ®·
h×nh thµnh nªn nh÷ng vïng s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm víi tËp
qu¸n lµm ¨n kh¸c nhau, bæ sung hç trî cho nhau, t¹o ra mét sè
s¶n phÈm hµng ho¸ trao ®æi víi c¸c n¬i kh¸c.
Tõ hai d·y nói Trµ S¬n vµ Hång LÜnh phãng xuèng ®ång
b»ng nhiÒu qu¶ nói nhá bÐ, t¹o thµnh mét quÇn thÓ nói víi
tÇm cì, d¸ng vãc kh«ng gièng nhau, ph©n bæ kh«ng ®Òu. Hai
hÖ thèng khe hãi xuÊt ph¸t tõ hai d·y nói lín, dån níc xuèng
dßng s«ng, h×nh thµnh mét mÆt b»ng "g©n l¸" gióp cho giao
lu ®êng s«ng kh¸ thuËn lîi. §øng trªn bÊt cø mét c¸nh ®ång
nµo còng cã nói. S«ng nói, hãi, khe giao hoµ, ch»ng chÞt,
chóng ®· tham gia ph©n c¾t ®ång b»ng huyÖn thµnh nh÷ng
m¶nh hÑp. MÆt kh¸c chóng t¹o cho c¶nh quan vïng quª ®an
xen gi÷a nói s«ng, lµng m¹c, ruéng ®ång t¬i m¸t, sÇm uÊt,
s¬n thuû h÷u t×nh. T¹o cho Can Léc trë thµnh mét vïng ®Êt cã
nhiÒu danh lam th¾ng c¶nh ®Ñp. Nói Hång cã Chïa H¬ng TÝch
tõ ®êi TrÇn ®· ®îc mÖnh danh lµ "§Ö nhÊt danh lam".
N¨m 1774, La S¬n phu tö NguyÔn ThiÕp khi tíi v·n c¶nh
chïa viÕt:
"H¬ng TÝch ng«i Chïa ®êi TrÇn
Dùng trªn ngän nói ®Ñp nhÊt Ngµn Hèng
Am cò cßn lu l¹i ®¸ tr¾ng
- 2020
-
- Xem thêm -