Tài liệu Giáo dục, khoa cử nho học hà tây từ 1075 1802

Trêng ®¹i häc vinh Khoa lÞch sö ----------***--------- Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc gi¸o dôc, khoa cö nho häc hµ t©y Tõ 1075 – 1802 Chuyªn ngµnh: lÞch sö ViÖt Nam Gi¸o viªn híng dÉn: ThS. Hå sü hïy Sinh viªn thùc hiÖn Líp : Lª thÞ hµ : 47b2 (2006 – 2010) 0 Vinh – 2010 1 Lêi c¶m ¬n Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp “Giáo dục khoa cử Nho học Hà Tây từ 1075 – 1802” tôi đã nhận được sự cộng tác, giúp đỡ của quý thầy cô, các ban ngành cùng toàn thể bạn bè. Trước hết tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Th.s Hồ Sỹ Hùy là người trực tiếp hướng dẫn đề tài khóa luận cuối khóa này. Tôi cũng xin tỏ lòng cảm ơn tới các thầy cô giáo khoa Lịch Sử đã quan tâm giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho công trình nghiên cứu khoa học quan trọng trong 4 năm sinh viên này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới: Thư viện Đại học Vinh, Thư viện tỉnh Nghệ An, Thư viện tỉnh Hà Tây, Thư viện Trường Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội, Thư viện huyện Thường Tín… và nhiều cơ quan đoàn thể khác. Tôi xin chân thành cảm ơn sự động viên giúp đỡ của gia đình, bạn bè đã cộng tác với mình trong thời gian qua. Vinh, tháng 5 năm 2010 Sinh viên thực hiện Lê Thị Hà Môc lôc Trang A PhÇn më ®Çu............................................................1 1 Lý do chän ®Ò tµi.........................................................1 2 LÞch sö vÊn ®Ò............................................................2 3 §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu.......................................4 4 Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.................................................4 5 Bè côc luËn v¨n............................................................4 B Néi dung...................................................................5 Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÞ trÝ ®Þa lý, lÞch sö v¨n ho¸ cña Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802............................................5 1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý - tù nhiªn Hµ T©y.............................5 1.1.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn..................................................5 1.1.2 C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña Hµ T©y tõ n¨m 1075 ®Õn 1802.......................................................................7 1.2 §iÒu kiÖn lÞch sö v¨n ho¸.........................................11 1.2.1. Con ngêi Hµ T©y..................................................11 1.2.2 TruyÒn thèng v¨n ho¸ cña ngêi Hµ T©y..................13 Ch¬ng 2: T×nh h×nh häc tËp, thi cö ë Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802..................................................................13 2.1 Kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö ViÖt Nam tõ 1075 ®Õn 1802............................................................23 2.1.1 Gi¸o dôc khoa cö ViÖt Nam tõ 1075 ®Õn 1400.........23 2.1.2 Gi¸o dôc khoa cö ViÖt Nam tõ 1428 ®Õn 1802.........29 2.2. T×nh h×nh häc tËp thi cö Nho häc ë Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802.....................................................................32 2.2.1 HÖ thèng trêng líp vµ t×nh h×nh thÇy trß ...............32 2.2.2 Nh÷ng lµng vµ nh÷ng dßng hä tiªu biÓu..................41 Ch¬ng 3 : Mét sè nho sÜ tiªu biÓu vµ ®Æc ®iÓm gi¸o dôc khoa cö Nho häc Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802........47 3.1 Thµnh tùu chung cña khoa b¶ng Hµ T©y ( 1075 - 1802 ) ....................................................................................47 1 3.2 C¸c vÞ tam kh«i (§Ö nhÊt gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö)..........48 3.2.1. N¨m vÞ Tr¹ng nguyªn (§Ö nhÊt gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö ®Ö nhÊt danh)..............................................................48 3.2.2 N¨m vÞ B¶ng nh·n (§Ö nhất gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö ®Ö nhÞ danh).....................................................................50 3.2.3 T¸m vÞ Th¸m hoa (§Ö nhất gi¸p tiÕn sÜ cËp ®Ö ®Ö tam danh).....................................................................52 3.3 C¸c vÞ ®¹i khoa cã c«ng danh sù nghiÖp vÎ vang ......54 3.3.1 NguyÔn Phi Khanh ................................................54 3.3.2 NguyÔn Tr·i...........................................................55 3.3.3 Lý Tö TÊn..............................................................58 3.3.4 Ng« SÜ Liªn..........................................................60 3.3.5 Phïng Kh¾c Khoan.................................................63 3.3.6 Phan Huy Ých........................................................66 3.3.7 NguyÔn Gia Phan...................................................67 3.4 Mét sè ®Æc ®iÓm næi bËt cña gi¸o dôc khoa cö Nho häc Hµ T©y 1075 - 1802.............................................................69 C: PhÇn kÕt luËn........................................................74 Tµi liÖu tham kh¶o....................................................77 A : PhÇn Më ®Çu 1. Lý do chọn ®Ò tµi. Hµ T©y cöa ngâ cña thñ ®«... C« g¸i Suèi Hai, chµng trai CÇu GiÏ... Bµi ca tuyÖt vêi cña nh¹c sü NhËt Lai ®· lµm lay ®éng hµng triÖu con tim ®ång bµo miÒn B¾c lÉn miÒn Nam, ai nghe còng thÊy xao xuyÕn tù hµo vÒ mét ®Þa danh næi tiÕngvíi nh÷ng tªn ®Êt tªn ngêi, víi mét bÒ dµy v¨n ho¸ ViÖt cæ tõ thêi c¸c vua Hïng dùng níc ®Õn thêi ®¹i Hå ChÝ Minh. Hµ T©y "®Þa linh nh©n kiÖt" m¶nh ®Êt ®· s¶n sinh kh«ng thiÕu mét lo¹i ®Þa h×nh nghÖ thuËt nµo tõ chÌo, tuång, rèi níc, rèi c¹n, ca trï, xiÕc, móa h¸t d©n gian vµ sau nµy cßn tiÕp thu c¶ c¶i l¬ng vµ kÞch nãi. Hµ T©y còng lµ m¶nh ®Êt "hai vua" ®· s¶n sinh ra hµng tr¨m vÞ anh hïng d©n téc vµ danh nh©n v¨n ho¸ cïng hµng tr¨m di tÝch lÞch sö quý gi¸. ThÕ mµ giê ®©y c¸i tªn Hµ T©y th©n th¬ng quen thuéc víi hµng triÖu ngêi kh«ng cßn n÷a nã mÊt ®i ®Ó ViÖt Nam cã thÎ tù hµo lµ mét trong nh÷ng níc cã thñ ®« lín nhÊt thÕ giíi. Lµ mét ngêi con cña quª h¬ng Hµ T©y, sinh ra vµ lín lªn g¾n liÒn víi c¸i tªn Hµ T©y nªn t«i rÊt bµng hoµng, ngì ngµng tríc c¸i tin Hµ T©y sÏ trë thµnh mét phÇn cña Hµ Néi. NÕu chØ thay ®æi tªn gäi thì t«i vµ nhiÒu ngêi Hµ T©y sÏ kh«ng ph¶i b¨n kho¨n, nhng ®©y lµ s¸t nhËp, l¹i s¸t nhËp víi mét nÒn v¨n ho¸ cã truyÒn thèng l©u ®êi - Th¨ng Long Hµ Néi nªn ngêi Hµ T©y sî r»ng nh÷ng g× lµ truyÒn thèng, 1 thµnh tùu «ng cha chóng t«i ®· t¹o dùng nªn trong qu¸ khø sÏ trë thµnh cña Hµ Néi.V× thÕ t«i míi chän ®Ò tµi nµy ®Ó gîi nhí, nh¾c nhë ngêi Hµ T©y nhí vÒ céi nguån cña m×nh. §¬ng nhiªn c¸i tªn Hµ T©y dïng ®Ó chØ tØnh Hµ T©y tríc ngµy 01 th¸ng 08 n¨m 2008 tríc thêi ®iÓm Hµ T©y s¸t nhËp víi Hµ Néi, nã kh«ng ®îc dïng cho thêi ®iÓm sau ®ã. Nghiªn cøu vÒ gi¸o dôc khoa cö lµ mét ®Ò tµi khã, Ýt t liÖu nhng víi suy nghÜ kh«ng g× quý b»ng con ngêi vµ trÝ tuÖ con ngêi nªn t«i vÉn quyÕt ®Þnh lùa chän ®Ò tµi nµy. T«i hy väng, r»ng qua mét vµi dÉn chøng vÒ nh÷ng truyÒn thèng tèt đẹp cña quª h¬ng, thÕ hÖ trÎ Hµ T©y sÏ hiÓu h¬n vÒ m¶nh ®Êt nµy, sÏ yªu vµ cè g¾ng gi÷ g×n ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng ®ã nh»m lµm r¹ng danh quª h¬ng, nhÊt lµ vÒ lÜnh vùc gi¸o dôc. Gi÷a cuéc sèng v¨n minh hiÖn ®¹i, ån µo phån hoa khiÕn con ngêi dÔ l·ng quªn qu¸ khø, quªn ®i nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña m×nh nªn cã thÓ ch¨ng mét vµi gîi nhí sÏ kh¬i dËy, thøc tØnh mäi ngêi? §ã lµ mong íc cña t«i göi g¾m ë ®Ò tµi nµy, mong mäi ngêi nhí ®Õn truyÒn thèng gi¸o dôc tõ ngµn xa cña d©n téc ViÖt vµ cña ngêi Hµ T©y. Bëi "hiÒn tµi lµ nguyªn khÝ cña quèc gia, nguyªn khÝ v÷ng th× thÕ níc víi m¹nh vµ thÞnh, nguyªn khÝ kÐm th× thÕ níc yÕu vµ suy" cho nªn tõ xa c¸c ®Êng minh qu©n kh«ng ai kh«ng ch¨m lo x©y dùng nh©n tµi. Qu¸ khø lµ bÖ phãng cho t¬ng lai, nh×n vµo qu¸ khø ®Ó rót ra nh÷ng bµi häc phôc vô cho hiÖn t¹i vµ t¬ng lai. Hiện nay vÊn ®Ò gi¸o dôc cña chóng ta vÉn cßn nhiÒu bÊt cËp, nhiÒu vÊn ®Ò nan gi¶i cha ®îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó, v× thÕ chóng ta cÇn nhiÒu ý kiÕn ®Ó x©y dùng nÒn gi¸o dôc 2 níc nhµ ngµy cµng hiÖn ®¹i. Lùa chän ®Ò tµi gi¸o dôc khoa cö t«i hi väng rót ra ®îc mét sè bµi häc bæ Ých. M¶nh ®Êt Hµ T©y xa ®· s¶n sinh ra biÕt bao vÞ anh hïng d©n téc vµ danh nh©n v¨n ho¸, nh÷ng "nguyªn khÝ" cña quèc gia mµ tªn tuæi cña hä ®îc lu danh ®Õn mu«n ®êi nh: Ng« Sü Liªn, NguyÔn Phi Khanh, NguyÔn Tr·i, Phïng Kh¾c Khoan, Lý Tö TÊn... Hä lµ nh÷ng trÝ thøc Nho häc cã nhiÒu ®ãng gãp cho c«ng cuéc dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc. T×m hiÓu chÕ ®é gi¸o dôc khoa cö ngµy xa ®Ó rót ra nh÷ng kinh nghiÖm phôc vô cho c«ng t¸c gi¸o dôc, d¹y vµ häc hiện nay ë kh«ng chØ Hµ T©y mµ cho c¶ ViÖt Nam. 2. LÞch sö vÊn ®Ò. Díi thêi phong kiÕn lÜnh vùc gi¸o dôc khoa cö Nho häc ®îc c¸c sÜ phu ghi chÐp kh¸ ®Çy ®ñ nhng vÒ ®Ò tµi gi¸o dôc khoa cö Hµ T©y vÉn cßn rÊt Ýt tµi liÖu chuyªn s©u, cã tÇm kh¸i qu¸t toµn bé nÒn gi¸o dôc c¸c tµi liÖu cæ cßn rÊt Ýt, phÇn lín bÞ thÊt truyÒn nªn c«ng t¸c t liÖu lµ t¬ng ®èi khã kh¨n. Tuy nhiªn, dùa trªn mét sè tµi liÖu liªn quan tõ c¸c b×nh diÖn kh¸c nhau t«i sÏ cè g¾ng ph¸c ho¹ mét c¸ch toµn diÖn nÒn gi¸o dôc khoa cö Nho häc Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802. Trªn b×nh diÖn nÒn gi¸o dôc Nho häc chung cña c¶ níc ®· cã mét sè t¸c phÈm cña c¸c häc gi¶ nghiªn cøu mét c¸ch kh¸i qu¸t vµ t¬ng ®èi ®Çy ®ñ . §äc c¸c t¸c phÈm nµy ta sÏ cã nh÷ng hiÓu biÕt chung cña nÒn gi¸o dôc Nho häc xa kia, nh "Sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ chÕ ®é thi cö ë ViÖt Nam thêi phong kiÕn" cña NguyÔn TiÕn Cêng, Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc 1998; "Nho häc ë ViÖt Nam gi¸o dôc vµ thi cö" cña NguyÔn 3 ThÕ Long, Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995; "T×m hiÓu nÒn gi¸o dôc ViÖt Nam tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945" cña Vò Ngäc Kh¸nh, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi 1985 ... Hay nh "Khoa cö ViÖt Nam" cña NguyÔn ThÞ Ch©u Quúnh; "Khoa cö vµ gi¸o dôc ViÖt Nam" cña NguyÔn Q.Th¾ng ... Cô thÓ h¬n, ta cã thÓ tra cøu tiÓu sö cña c¸c nhµ khoa b¶ng cña ViÖt Nam trong ®ã cã c¸c nhµ khoa b¶ng Hµ T©y qua c¸c t¸c phÈm "C¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam" cña Ng« §øc Thä, Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc, 1993; "C¸c vÞ tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n, th¸m hoa" cña TrÇn Hång §øc, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ th«ng tin, 2002; "Nh÷ng «ng nghÌ «ng cèng triÒu NguyÔn" cña nhãm t¸c gi¶ Bïi H¹nh CÈn, NguyÔn Loan, Lan Ph¬ng, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ th«ng tin, 1995... VÒ Hµ T©y ta cã thÓ t×m thÊy mét sè tµi liÖu ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò gi¸o dôc khoa cö Nho häc nh "§Þa chÝ Hµ T©y", Së v¨n ho¸ th«ng tin Hµ T©y 2008, "Ng« SÜ Liªn vµ §¹i viÖt sö ký toµn th", Phan §¹i Do·n chñ biªn, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, 1998; "Ngêi Hµ t©y trong lµng khoa b¶ng ", Së V¨n ho¸ th«ng tin Hµ T©y, 2001; Gi¸o dôc ®µo t¹o Hµ T©y, t¹p chÝ th¸ng 8 - 1998; " V¨n bia Hµ T©y ", NguyÔn T¸ Nhi, §Æng V¨n Tu, NguyÔn ThÞ Trang, Lu §×nh T¨ng, B¶o tµng tæng hîp Së v¨n ho¸ th«ng tin Hµ T©y, 1993; "Mét sè vÊn ®Ò vÒ v¨n hiÕn Hµ T©y - truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i", Tham luËn héi th¶o "v¨n hiÕn Hµ T©y", Trung t©m b¶o tån vµ ph¸t huy nghệ thuËt d©n téc, Së v¨n ho¸ th«ng tin Hµ T©y, 2004... Tuy nhiªn c¸c t¸c phÈm nµy cha nªu cô thÓ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö cña Hµ T©y mµ chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò nµy. 4 Dùa vµo c¸c nguån tµi liÖu nªu trªn vµ tiÕp cËn mét sè tµi liÖu trªn Internet, c¸c kho¸ luËn tríc ®ã vÒ ®Ò tµi gi¸o dôc khoa cö t«i sÏ cè g¾ng dùng l¹i bøc tranh khoa cö cña tØnh m×nh víi nh÷ng nÐt næi bËt, nh÷ng thµnh tùu lín nhÊt. 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu. §©y lµ mét ®Ò tµi mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t lÞch sö gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Hµ T©y tõ khi nhµ Lý thµnh lËp cho ®Õn tríc lóc NguyÔn Ánh - Gia Long lªn ng«i thµnh lËp v¬ng triÒu nhµ NguyÔn ( 1075 - 1802 ). Tríc khi ®i s©u vµo phÇn néi dung lµ gi¸o dôc khoa cö chóng t«i kh¸i qu¸t mét sè yÕu tè h×nh thµnh nªn truyÒn thèng cña ®Êt Hµ T©y nh ®iÒu kiÖn ®Þa lý tù nhiªn, ®iÒu kiÖn lÞch sö v¨n ho¸ vµ vµi nÐt vÒ t×nh h×nh gi¸o dôc khoa cö thêi phong kiÕn ë ViÖt Nam. Tõ nh÷ng c¸i chung cña c¶ níc chóng ta sÏ rót ra ®îc nh÷ng ®iÓm riªng cña Hµ T©y. Nghiªn cøu vÒ gi¸o dôc khoa cö Hµ T©y qua c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn cô thÓ lµ hÖ thèng trêng líp vµ t×nh thÇy trß, nh÷ng lµng vµ nh÷ng dßng hä tiªu biÓu, c¸c nhµ khoa b¶ng cña Hµ T©y vµ nh÷ng ®ãng gãp cña hä ®èi víi quª h¬ng ®Êt níc. Qua ®ã ta còng sÏ thÊy ®iÓm kh¸c biÖt cña Nho sÜ Hµ T©y so víi c¸c Nho sÜ cña c¸c vïng miÒn kh¸c ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña giíi Nho sÜ ViÖt Nam. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p lÞch sö ®Ó tr×nh bµy sù kiÖn, nh©n vËt, thèng kª ®îc kÎ sÜ, c¸c trÝ thøc Nho häc cña Hµ T©y tõ n¨m 1075 ®Õn 1802. ë ®Ò tµi nµy ph¬ng ph¸p logic còng ®îc sö dông ®Ó rót ra b¶n chÊt sù kiÖn lÞch sö qua ®ã cã c¸i nh×n tõ kh¸i qu¸t ®Õn cô thÓ rót ra c¸i nÐt 5 ®éc ®¸o. Ngoµi ra chóng t«i cßn sö dông ph¬ng ph¸p ®èi chiÕu, so s¸nh ®Ó xö lý sè liÖu vµ tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi. 5. Bè côc luËn v¨n. Ngoµi phÇn më ®Çu , kÕt luËn , phô lôc luËn v¨n gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÞ trÝ ®Þa lý, lÞch sö v¨n ho¸ cña tØnh Hµ T©y. Ch¬ng 2: T×nh h×nh häc tËp thi cö Nho häc ë Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802. Ch¬ng 3: Mét sè Nho sÜ tiªu biÓu vµ ®Æc ®iÓm gi¸o dôc khoa cö Nho häc ë Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802. PhÇn Néi Dung Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÞ trÝ ®Þa lý, lÞch sö v¨n ho¸ cña Hµ T©y tõ 1075 - 1802. 1.1 §iÒu kiÖn ®Þa lý - tù nhiªn Hµ T©y: 1.1.1 §iÒu kiÖn tù nhiªn: Hµ T©y lµ mét tØnh cò cña ViÖt Nam, thuéc vïng ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång, tõng tån t¹i trong hai giai ®o¹n : 1965 - 1975 vµ 1991 - 2008 . L·nh thæ kÐo dµi theo híng T©y T©y B¾c - §«ng §«ng Nam, trong kho¶ng tõ 20 0 31’’ – 21017'' vÜ tuyÕn B¾c vµ 105017’’ – 106000’’ kinh §«ng. TØnh n¨m bªn bê ph¶i (bê Nam) s«ng Hång vµ bê tr¸i (bê §«ng) s«ng §µ, ®îc h×nh thµnh bëi trÊn S¬n T©y vµ vïng S¬n Nam Thîng cña trÊn S¬n Nam, hai trong tø trÊn cña kinh thµnh Th¨ng Long xa. C¸c huyÖn cña tØnh Hµ §«ng cò thuéc S¬n Nam Thîng (S¬n Nam H¹ lµ c¸c tØnh Ninh B×nh, Nam 6 §Þnh, Th¸i B×nh... hiÖn nay), cßn vïng ®Êt S¬n T©y thuéc trÊn S¬n T©y thêng gäi lµ xø §oµi. Hµ T©y cã vÞ trÝ nh cöa ngâ phÝa T©y, §«ng Nam vµ T©y B¾c cña kinh ®« Th¨ng Long - §«ng §« trong qu¸ khø. Phan Huy Chó gäi vïng ®Êt nµy lµ "C¸i b×nh phong phªn ch¾n cña Trung §«, lµ kho tµng cña nhµ vua " (LÞch triÒu hiÕn ch¬ng lo¹i chÝ). VÒ ®Þa h×nh, tØnh Hµ T©y cã mét sè ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh v¨n ho¸ v¨n minh cña vïng ®Êt nµy. §ã lµ sù h×nh thµnh hai vïng ®ång b»ng vµ vïng ®åi nói. Gi÷a hai vïng ®ã lµ vïng b¸n s¬n ®Þa. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, ®Æc trng cña vïng ®ång b»ng Hµ T©y lµ thÊp, b»ng ph¼ng do phï sa míi cña s«ng Hång, s«ng §¸y, s«ng TÝch, s«ng NhuÖ båi ®¾p lªn tõ hµng v¹n n¨m nay. Vïi lÉn trong lßng ®Êt lµ nhiÒu di chØ cña c¸c nÒn v¨n ho¸ Phïng Nguyªn, §«ng S¬n. Ven c¸c lßng s«ng cßn l¹i nhiÒu sèng ®Êt tù nhiªn do c¸c con s«ng ®· båi lªn trong c¸c mïa lò vµ sau ®ã bÞ c¾t xÎ thµnh c¸c ®åi gß r¶i r¸c, d©n gian cßn gäi lµ "Tam thai ngò nh¹c", xÕp thµnh d·y dµi hai bªn bê s«ng nh nh÷ng con rång uèn khóc. Vµ ®ã lµ nh÷ng n¬i cao r¸o ®Ó con ngêi quÇn c thµnh lµng, x· tõ thña lËp quèc, lµm cho ®Þa h×nh phÝa Nam cña tØnh vèn ®· thÊp l¹i bÞ bÞt kÝn thµnh nh÷ng « tròng, nh÷ng tói níc, rèn níc. Ngoµi ra cßn nhiÒu nh÷ng khóc s«ng côt ®· thµnh ®Çm hå cã n¬i ë tÇng s©u cßn h×nh thµnh nh÷ng vØa than bïn, nh ë hÇu hÕt c¸c tÇng s©u cña vïng phï sa cæ. Vïng nói ®åi phÝa t©y ph¶i kÓ ®Õn vïng nói Ba V×, diÖn tÝch kho¶ng 7000 ha thuéc c¸c x· Ba V×, Minh Quang, T©n 7 D©n vµ khu vên quèc gia Ba V× hiÖn nay. Theo th tÞch cæ: "Nói nµy ë huyÖn BÊt B¹t, phñ Qu¶ng Oai, h×nh nói tr«ng nh c¸i t¸n nªn gäi lµ T¶n Viªn, réng r·i bao la, ®øng cao hïng vÜ lµm trÊn s¬n cho c¶ níc, cao 2310 trîng, chu vi 18605 trîng, híng T©y cã §µ giang ch¶y quanh". Xung quanh nói Ba V× lµ nh÷ng ®åi gß cã d¹ng nh b¸t óp gäi lµ ®åi gß nói sãt quanh ch©n nói Ba V×, víi nhiÒu truyÒn thuyÕt vÒ S¬n Tinh, Thuû Tinh ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh kh¾c phôc thiªn tai lò lôt b¶o vÖ vµ x©y dùng cuéc sèng yªn lµnh cña «ng cha ta trong buæi ®Çu dùng níc. Cïng víi nh÷ng ®åi nói sãt ë ch©n nói Ba V× cßn cã nh÷ng côm nói sãt " ThËp lôc kú s¬n ". §ã lµ vïng nói ®¸ v«i Sµi S¬n - Tö TrÇm ë Quèc Oai, Ch¬ng Mü, gåm c¸c ®åi nói ë x· Hoµng Ng«, Sµi S¬n, Phîng C¸ch, Yªn S¬n ( Quèc Oai ), V©n C«n (Hoµi §øc), Phông Ch©u (Ch¬ng Mü)...Trong lßng vµ trªn mÆt nh÷ng ®åi nói sãt nµy lµ nh÷ng hang ®éng, ®×nh ®Òn chïa næi tiÕng nh chïa ThÇy, chïa TrÇm, chïa Tr¨m Gian, ®éng Hoµng X¸... VÒ phÝa T©y Nam cña tØnh lµ d·y nói ®¸ v«i H¬ng S¬n ch¹y theo híng T©y B¾c - §«ng Nam dµi trªn 30 km, lµm ranh giíi gi÷a tØnh Hoµ B×nh vµ Hµ T©y, b¾t ®Çu tõ MiÕu M«n xuèng Mü §øc, vµo chî BÕn (Hoµ B×nh) qua H¬ng S¬n. ë d·y nói nµy, níc ma ®µo lßng ®¸ v«i thµnh nhiÒu hang ®éng. Trong c¸c hang ®éng, v«i trªn trÇn rñ xuèng thµnh th¹ch nhò, gäi lµ vó ®¸, díi ®Êt mäc lªn thµnh nh÷ng m¨ng ®¸, t¹o ra nh÷ng h×nh phËt, h×nh ngêi, long li quy ph¬ng 8 cïng víi suèi khe kú thó vµ rÊt nhiÒu s¶n vËt thiªn nhiªn ®· t¹o nªn quÇn thÓ di tÝch th¾ng c¶nh H¬ng S¬n næi tiÕng. TiÕn lªn phÝa T©y B¾c vµ vïng S¬n T©y, bËc thÒm phï sa cæ, b¹c mµu ®¸ ong ho¸. Tr¶i bao thÕ hÖ, ngêi vïng nµy sinh c lËp nghiÖp, lËp nªn nh÷ng lµng cæ næi tiÕng, nh lµng ViÖt cæ §êng L©m hiÖn ®ang ®îc ®Ò cËp ®Õn nh mét lµng ViÖt cæ tiªu biÓu cña c¶ níc. VÞ trÝ ®Þa lÝ cña tØnh Hµ T©y rÊt thuËn tiÖn, lµ nót giao lu cña nhiÒu tuyÕn ®êng quan träng: ®êng ngîc ViÖt B¾c, T©y B¾c, ®êng vµo Thanh NghÖ, ®êng xu«i xuèng ®ång b»ng ven biÓn vµ lµ cöa ngâ phÝa t©y cña xø §oµi thuéc kinh kú Th¨ng Long xa cho nªn Hµ T©y sím h×nh thµnh m¹ng líi giao th«ng thuû bé t¬ng ®èi hoµn chØnh. Nh÷ng yÕu tè thuËn lîi nµy gióp Hµ T©y cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn c¶ vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ… Hµ T©y cã nguån tµi nguyªn vµ ®Þa danh rÊt lín, du lÞch rÊt ph¸t triÓn. Du lÞch nh©n v¨n ®øng vµo lo¹i h¹ng cña c¶ níc víi 2.388 di tÝch lÞch sö v¨n ho¸, b×nh qu©n 1,1km 2 cã 1 di tÝch. §Õn cuèi n¨m 2005 ®· xÕp h¹ng 986 di tÝch trong ®ã cã 12 di tÝch ®îc xÕp h¹ng vµo lo¹i ®Æc biÖt quan träng næi tiÕng trong níc vµ thÕ giíi nh chïa H¬ng víi Nam thiªn ®Ö nhÊt ®éng (H¬ng TÝch), chïa T©y Ph¬ng víi 18 vÞ La H¸n nh÷ng kiÖt t¸c cña nghÖ thuËt d©n téc, chïa §Ëu víi hai pho tîng t¸ng ®éc ®¸o (ThiÒn s Vò Kh¾c Minh vµ Vò Kh¾c Trêng), chïa MÝa, chïa ThÇy, ®×nh T©y §»ng, ®×nh Chu QuyÕn, ®×nh Têng Phiªu… g¾n liÒn víi nh÷ng tÝn ngìng 9 d©n gian ®îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh dùng níc vµ gi÷ níc cña d©n téc. Qua mét vµi nÐt s¬ bé nh vËy ®Ó ta cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lÝ tù nhiªn ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn h×nh thµnh v¨n ho¸, v¨n minh cña tØnh Hµ T©y. 1.1.2. C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña tØnh Hµ T©y tõ 1075 ®Õn 1802. Nh chóng ta ®· biÕt th× hiÖn nay c¸i tªn Hµ T©y kh«ng cßn trªn b¶n ®å ViÖt Nam n÷a, ®ã lµ sù thay ®æi ®Þa giíi hµnh chÝnh ë mçi thêi kú lÞch sö. ơ thêi ®iÓm tõ 1075 - 1802 Hµ T©y còng cã mét sè thay ®æi c¶ vÒ vÞ trÝ, quy m«, ranh giíi cïng tªn gäi qua c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn. Chóng ta sÏ nh×n vÒ xa h¬n mét chót, tríc thêi ®iÓm 1075 mét thêi gian. C¸c tµi liÖu lÞch sö cña Trung Quèc nh H¸n Th, §êng Th hoÆc §¹i ViÖt sö ký toµn th, Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c¬ng môc... cña ViÖt Nam cho biÕt mét sè ®¬n vÞ hµnh chÝnh thêi cæ cã liªn quan ®Õn ®Êt Hµ T©y lµ quËn Giao ChØ vµ huyÖn Gia Ninh. QuËn Giao ChØ cã tõ ®êi nhµ H¸n, qua c¸c thêi Tam Quèc, Nam B¾c TriÒu, ®Õn Tuú vÞ trÝ vÉn ë h÷u ng¹n s«ng NhÜ Hµ, sang ®Õn ®êi §êng vÞ trÝ cña Giao ChØ cã dêi vÒ phÝa T©y B¾c mét Ýt, song vÉn ë miÒn h÷u ng¹n s«ng C¸i. HuyÖn Gia Ninh, trÞ së cña Phong Ch©u ®êi Tuú, §êng lµ ®Êt Mª Linh ®êi H¸n, quËn T©n X¬ng ®Æt tõ ®êi TÇn vµ còng lµ huyÖn Gia Ninh ®êi Tuú. ë ®Êt Gia Ninh, ®êi Chu Trang V¬ng, cã ngêi thuyÕt phôc ®îc c¸c bé l¹c, tù xng lµ Hïng V¬ng, d©n c gäi lµ L¹c ViÖt, 10 L¹c d©n. Nh vËy hai bé Phong Ch©u vµ V¨n Lang cã quy m« t¬ng ®¬ng víi Hµ T©y vµ Phó Thä, VÜnh Phóc ngµy nay, n»m däc theo hai bê s«ng Hång, lÊy B¹ch H¹c lµm ®iÓm xuÊt ph¸t lµ trung t©m sinh tô cña tæ tiªn chóng ta tõ thêi Hïng V¬ng dùng níc, lµ tô ®iÓm d©n c thø nhÊt. BËc thÒm S¬n T©y - Ba V× thêi cæ (thuéc x· Cæ §«ng huyÖn Tïng ThiÖn) nay thuéc thµnh phè S¬n T©y, lµ thµnh Mª Linh, quª h¬ng Trng Tr¾c, Trng NhÞ. ChiÕn khu cuèi cïng cña Hai Bµ ë nói Viªn Nam hay nói Vua Bµ lµ lµng Yªn LÖ cæ ë thîng nguån suèi §ång M« bªn ®Êt Hoµ B×nh. Nh vËy Hµ T©y ngµy nay (tríc n¨m 2008) lµ mét bé phËn cña huyÖn Gia Ninh cæ ®¹i, mµ trÞ së lµ Phong Ch©u. NhiÒu di chØ kh¶o cæ häc quanh Phong Ch©u thuéc hËu kú ®å ®¸ míi cho ®Õn nh÷ng di chØ cña nÒn v¨n ho¸ ®å ®ång cã liªn quan mËt thiÕt víi thêi ®¹i Hïng V¬ng: Phïng Nguyªn, §«ng S¬n... ®· tµng Èn trong lu vùc s«ng Hång, s«ng §¸y, s«ng TÝch thuéc Hµ T©y. “§Þa lý lµ lÞch sö trong kh«ng gian còng nh lÞch sö lµ ®Þa lý theo thêi gian”. Ng· ba H¹c thêi Hïng V¬ng lµ tô ®iÓm thø nhÊt cßn ng· ba H¸t M«n trë thµnh tô ®iÓm thø hai. Theo sö cò, sau khi diÖt TriÖu Quang Phôc, HËu Lý Nam §Õ ®· chän ®Êt ¤ Diªn lµm kinh ®«, tøc lµ ®Êt H¹ Mç, huyÖn §an Phîng ngµy nay, trªn bÕn díi thuyÒn, n¬i giao lu lªn ngîc vÒ xu«i rÊt thuËn lîi. Sau ®ã l¹i dêi vÒ Phong Ch©u. “NÒn cò ¤ Diªn mê mÞt dÊu Rªu phong cá lÊp m¶nh bia tµn”. 11 §Õn thêi ThËp nhÞ sø qu©n c¸t cø x©y thµnh ®¾p luü, trªn ®Êt Hµ T©y còng cã hai vïng c¸t cø: Ng« LÖnh C«ng ®ãng ë §êng L©m vµ §ç C¶nh Th¹c ë §ç §éng. Thêi §inh vµ TiÒn Lª, ®Êt Hµ T©y thuéc ®¹o Quèc Oai. §Õn thêi Lý, n¨m Canh TuÊt, niªn hiÖu ThuËn Thiªn thø nhÊt (1010) vua Lý Th¸i Tæ ®æi “ThËp §¹o” cña thêi §inh Lª thµnh 24 lé vµ ®Êt Hµ T©y thuéc lé Quèc Oai. Sang ®êi TrÇn ®Êt Hµ T©y thuéc: Ch©u Quèc Oai, trong lé §¹i La Thµnh hay §«ng §« gåm c¸c huyÖn: HuyÖn S¬n Minh, cßn cã tªn lµ S¬n §Þnh, ®Þa giíi t¬ng ®¬ng víi huyÖn øng Hoµ ngµy nay. HuyÖn øng Thiªn t¬ng ®¬ng víi mét phÇn huyÖn øng Hoµ vµ mét phÇn huyÖn Ch¬ng Mü ngµy nay. HuyÖn Thanh Oai t¬ng ®¬ng víi huyÖn Thanh Oai ngµy nay. HuyÖn §¹i §êng ë vµo kho¶ng huyÖn Mü §øc ngµy nay. HuyÖn Thîng Phóc t¬ng ®¬ng víi huyÖn Thêng TÝn ngµy nay. HuyÖn Phï Lu t¬ng ®¬ng víi huyÖn Phó Xuyªn ngµy nay. Ch©u §µ Giang, trong lé Tam Giang gåm cã huyÖn Long B¹t hay BÊt B¹t, nay thuéc huyÖn Ba V×. TrÊn Qu¶ng Oai gåm c¸c huyÖn: HuyÖn Ma Lung tªn cò cña huyÖn Tïng ThiÖn, nay thuéc huyÖn Ba V×. 12 HuyÖn Mü L¬ng gåm mét phÇn huyÖn Ch¬ng Mü, huyÖn Mü §øc, huyÖn Quèc Oai vµ mét phÇn huyÖn L¬ng S¬n cña tØnh Hoµ B×nh. Sau khi ®¸nh ®uæi qu©n Minh, kh«i phôc nÒn ®éc lËp, Lª Lîi chia ®Êt níc lµm 5 ®¹o, ®Êt Hµ T©y thuéc T©y §¹o. §Õn n¨m BÝnh TuÊt, niªn hiÖu Quang ThuËn thø 7 (1466) Lª Th¸nh T«ng l¹i chia ®Êt níc lµm 12 Thõa tuyªn. §Êt Hµ T©y thuéc hai Thõa tuyªn. S¬n Nam vµ Quèc Oai. §Õn n¨m Quang ThuËn thø 10 (1469) ®Þnh l¹i b¶n ®å c¶ níc ®Ó thèng thuéc c¸c phñ, huyÖn vµo c¸c Thõa tuyªn. S¬n Nam trªn ®Êt Hµ T©y gåm cã: - Phñ Thêng TÝn gåm c¸c huyÖn: HuyÖn Thîng Phóc, nay lµ Thêng TÝn. HuyÖn Phó Xuyªn, ®êi Quang ThuËn lµ Phï V©n, ®êi Lª Chiªu T«ng, niªn hiÖu Quang ThiÖu ®æi lµm Phó Nguyªn, ®êi M¹c ®æi lµm Phó Xuyªn nay vÉn lµ huyÖn Phó Xuyªn. HuyÖn Thanh Tr×, phÇn lín nay thuéc Hµ Néi, cßn mét phÇn thuéc Thêng TÝn gåm c¸c x· Ninh Së, Duyªn Th¸i, Hång V©n... - Phñ øng Thiªn gåm c¸c huyÖn: HuyÖn Thanh Oai, nay phÇn lín thuéc huyÖn Thanh Oai, mét phÇn thuéc vµo thµnh phè Hµ §«ng nh x· Phó L¬ng, Phó L©m. HuyÖn Ch¬ng §øc, phÇn lín thuéc huyÖn Ch¬ng Mü, mét phÇn thuéc vµo huyÖn øng Hoµ nh c¸c x· Viªn Néi, Viªn Ngo¹i. HuyÖn S¬n Minh, nay lµ huyÖn øng Hoµ. 13 HuyÖn Hoµi An, t¬ng ®¬ng víi MiÒn Nam huyÖn øng Hoµ vµ mét phÇn huyÖn Mü §øc ngµy nay. S¬n T©y trªn ®Êt Hµ T©y cã: - Phñ Quèc Oai gåm 5 huyÖn: HuyÖn Tõ Liªm, nay phÇn lín lµ huyÖn Tõ Liªm thµnh phè Hµ Néi. HuyÖn Ninh S¬n sau ®æi tªn lµ Yªn S¬n, nay lµ huyÖn Quèc Oai. HuyÖn Th¹ch ThÊt nay vÉn lµ huyÖn Th¹ch ThÊt. HuyÖn §an Phîng, nay mét phÇn lµ huyÖn §an Phîng, mét phÇn thuéc huyÖn Hoµi §øc. HuyÖn Mü L¬ng gåm mét phÇn ë huyÖn Mü §øc, huyÖn Ch¬ng Mü, huyÖn Quèc Oai vµ huyÖn L¬ng S¬n tØnh Hoµ B×nh (nh thêi TrÇn). HuyÖn Phó Léc nay lµ huyÖn Phóc Thä vµ mét phÇn thµnh phè S¬n T©y. - Phñ Qu¶ng Oai gåm c¸c huyÖn: HuyÖn Minh NghÜa, sau ®æi lµ huyÖn Tïng ThiÖn, nay thuéc huyÖn Ba V× mét phÇn thµnh phè S¬n T©y. HuyÖn Tiªn Phong, sau ®æi lµ huyÖn Qu¶ng Oai, nay thuéc huyÖn Ba V×. HuyÖn BÊt B¹t, nay thuéc huyÖn Ba V×. Vïng Hoµi §øc cña Hµ T©y lµ ®Êt ven ®« cho nªn diªn c¸ch nhiÒu lÇn theo tæ chøc cña kinh ®«, trong c¸c thêi tríc vÉn thuéc thµnh Th¨ng Long, l¹i gäi lµ Nam Kinh, sau ®æi lµm §«ng §«. §êi TrÇn n¨m ThiÖu B¶o gäi lµ Trung kinh, sau ®æi lµm §«ng §«. Nhµ Lª gäi lµ Th¨ng Long. N¨m Quang 14