Tài liệu Giáo dục hướng nghiệp trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường trung học phổ thông khu vực trung nam bộ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN PHẠM VĂN KHANH GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP TRONG DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG KHU VỰC TRUNG NAM BỘ Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ GIÁO DỤC Mã số: 62.14.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TSKH. NGUYỄN VĂN HỘ THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi. Các số liệu và kết quả nêu trong Luận án này là trung thực. Nếu nội dung Luận án có sự sai sót, sao chép thành quả của ngƣời khác, tôi sẽ hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả Luận án Phạm Văn Khanh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Luận án này đƣợc thực hiện và hoàn thành với sự giúp đỡ của các tập thể, cá nhân, quí thầy cô, bạn bè đồng nghiệp và các em học sinh, tác giả luận án xin bày tỏ lời cảm ơn trân trọng tới: Với tấm lòng tri ơn sâu sắc, xin chân thành cảm ơn GS.TSKH Nguyễn Văn Hộ và PGS.TS Nguyễn Thị Tính đã tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình làm luận án. Xin chân thành cảm ơn quí Thầy, Cô Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên, Cán bộ chuyên viên Sở Giáo dục và Đào tạo các tỉnh khu vực Trung Nam bộ, các bạn đồng nghiệp, quí Thầy Cô và các em học sinh các trƣờng Trung học phổ thông đã giúp đỡ tạo điều kiện tốt cho tôi hoàn thành Luận án này. Trân trọng! Tác giả Luận án Phạm Văn Khanh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Lời cam đoan ...................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................. iii Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt............................................................ vii Danh mục các bảng ........................................................................................ viii Danh mục các biểu đồ ....................................................................................... x Danh mục các sơ đồ .......................................................................................... x MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 3 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .............................................................. 3 3.1. Khách thể nghiên cứu............................................................................. 3 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu ............................................................................ 3 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 4 6. Giới hạn nghiên cứu ...................................................................................... 4 6.1. Về phạm vi ............................................................................................. 4 6.2. Về địa bàn .............................................................................................. 4 6.3. Về thời gian ............................................................................................ 5 7. Các luận điểm bảo vệ .................................................................................... 5 8. Quan điểm tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu .......................................... 5 8.1. Quan điểm tiếp cận................................................................................. 5 8.2. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................ 6 9. Những đóng góp của luận án ........................................................................ 7 9.1. Về lý luận ............................................................................................... 7 9.2. Về thực tiễn ............................................................................................ 7 10. Kết cấu luận án ............................................................................................ 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG ....................................................................................................9 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ........................................................... 9 1.1.1. Sơ lƣợc lịch sử phát triển các tƣ tƣởng hƣớng nghiệp .................... 9 1.1.2. GDHN của một số nƣớc trên thế giới ........................................... 11 1.1.3. GDHN trong các trƣờng phổ thông Việt Nam .............................. 13 1.1.4. Một số công trình nghiên cứu ở Việt Nam về GDHN trong dạy học các môn học ở trƣờng phổ thông ............................................... 15 1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài...................................................... 16 1.2.1. Về khái niệm hƣớng nghiệp .......................................................... 16 1.2.2. Giáo dục hƣớng nghiệp ................................................................. 18 1.2.3. GDHN qua môn học ..................................................................... 19 1.2.4. Quy trình GDHN trong dạy học các môn học .............................. 19 1.2.5. Phân luồng HS sau trung học ........................................................ 20 1.2.6. Các khái niệm liên quan với GDHN ............................................. 20 1.3. GDHN trong trƣờng THPT .................................................................. 22 1.3.1. Mục đích, yêu cầu, chức năng, nhiệm vụ GDHN ......................... 22 1.3.2. Nội dung GDHN ở trƣờng THPT ................................................. 27 1.3.3. Con đƣờng, nguyên tắc và biện pháp GDHN ở trƣờng THPT ........ 31 1.4. GDHN trong dạy học các môn học ở trƣờng THPT ........................... 33 1.4.1. Sự cần thiết phải GDHN trong dạy học các môn học ở trƣờng THPT .................................................................................................. 33 1.4.2. Khả năng GDHN trong dạy học các môn học ở trƣờng THPT................... 34 1.4.3. Cách thức lồng ghép, tích hợp GDHN trong dạy học các môn học ở trƣờng THPT .............................................................. 35 1.4.4. GDHN cho HS trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT ....... 36 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 41 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v Chƣơng 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP TRONG DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG KHU VỰC TRUNG NAM BỘ ......................................................................................... 43 2.1. Tổ chức nghiên cứu thực tiễn............................................................... 43 2.1.1. Mục đích và nội dung nghiên cứu ................................................. 43 2.1.2. Địa bàn nghiên cứu ....................................................................... 44 2.1.3. Phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn ............................................... 47 2.2. Thực trạng nhận thức về GDHN cho HS THPT khu vực Trung Nam Bộ .................................................................................... 49 2.2.1. Nhận thức của GV và CB quản lý giáo dục về GDHN ................ 49 2.2.2. Nhận thức của HS và phụ huynh .................................................. 52 2.3. Thực trạng GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam Bộ ........................................................... 54 2.3.1. Thực trạng GDHN qua các môn khoa học trong trƣờng THPT ......... 54 2.3.2. Thực trạng GDHN trong dạy học các môn KHTN ....................... 54 2.3.3. Thực trạng về sử dụng các hình thức, phƣơng pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ...................................................... 56 2.3.4. Thực trạng về kết quả GDHN trong dạy học các môn khoa học ........ 58 2.3.5. Thực trạng về kết quả phân luồng HS sau THPT ......................... 64 2.4. Thực trạng về sử dụng các biện pháp GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam Bộ..................... 67 2.4.1. Thực trạng sử dụng các biện pháp GDHN .................................... 67 2.4.2. Những khó khăn và nguyên nhân của thực trạng ......................... 69 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 71 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi Chƣơng 3. CÁC BIỆN PHÁP GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP TRONG DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG KHU VỰC TRUNG NAM BỘ......................................................................................................... 72 3.1. Cơ sở và nguyên tắc đề xuất biện pháp GDHN .................................. 72 3.1.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn đề xuất biện pháp ................................ 72 3.1.2. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ....................................................... 73 3.2. Các biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam Bộ ........................................................... 74 3.3. Giai đoạn 1: Biên soạn tài liệu và xây dựng quy trình GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT .................................. 77 3.3.1. Mục đích yêu cầu biên soạn tài liệu và xây dựng Quy trình ........ 77 3.3.2. Nguyên tắc, tiêu chuẩn, cấu trúc nội dung GDHN trong Quy trình ....................................................................................... 78 3.3.3. Các bƣớc thực hiện Quy trình ....................................................... 81 3.3.4. Xây dựng chuẩn đánh giá, thang đánh giá Quy trình ................... 85 3.4. Giai đoạn 2: Thực nghiệm sƣ phạm ..................................................... 90 3.4.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................. 90 3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm sƣ phạm ................................... 90 3.4.3. Cách thức đánh giá tính khả thi của Quy trình ............................. 90 3.4.4. Thực nghiệm vòng 1 ..................................................................... 91 3.4.5. Thực nghiệm vòng 2 ..................................................................... 97 3.4.6. Phân tích kết quả thực nghiệm sƣ phạm và tính khả thi của Quy trình ..................................................................................... 102 Tiểu kết chương 3 ...................................................................................... 105 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................. 106 1. Kết luận ................................................................................................. 106 2. Khuyến nghị .......................................................................................... 109 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ................................. 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 113 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Viết tắt là Diễn giải 01 CB, GV, HS Cán bộ, giáo viên, học sinh 02 GDTX, GDTX-HN Giáo dục thƣờng xuyên - Hƣớng nghiệp 03 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo 04 GDHN Giáo dục hƣớng nghiệp 05 GDNN Giáo dục nghề nghiệp 06 KHTN Khoa học tự nhiên 07 KHXH&NV Khoa học xã hội và nhân văn 08 KTTH-HN Kỹ thuật tổng hợp - hƣớng nghiệp 09 TCCN, CĐ, ĐH Trung cấp chuyên nghiệp, Cao đẳng, Đại học 10 THPT, THCS Trung học phổ thông, Trung học cơ sở 11 Quy trình Quy trình giáo dục hƣớng nghiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Danh sách và đặc điểm của 12 trƣờng đƣợc khảo sát .................... 49 Bảng 2.2: Thực trạng về sử dụng phƣơng pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ............................................................................. 56 Bảng 2.3: Thực trạng về sử dụng hình thức GDHN trong dạy học các môn KHTN ................................................................................... 57 Bảng 2.4: Tỷ lệ % chọn phân ban của HS THPT theo địa bàn năm học 2009-2010 ..................................................................................... 58 Bảng 2.5: Tỷ lệ % chọn phân ban của HS THPT theo tỉnh thuộc khu vực Trung Nam bộ năm học 2009-2010 ....................................... 59 Bảng 2.6: Mức độ ảnh hƣởng của đặc điểm ngành nghề đào tạo đối với việc chọn ngành, nghề của HS ............................................... 61 Bảng 2.7: Những hƣớng dự định của HS lớp 12 sau khi tốt nghiệp THPT theo năng lực học tập ......................................................... 62 Bảng 2.8: Tỷ lệ% phân luồng HS sau THPT khu vực Trung Nam bộ qua 3 năm học ............................................................................... 65 Bảng 3.1: Bảng mô tả chi tiết cấu trúc nội dung GDHN đƣợc lồng ghép ........... 80 Bảng 3.2: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá, xếp loại bài soạn .................. 86 Bảng 3.3: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá xếp loại bài giảng ................. 87 Bảng 3.4: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá Quy trình .............................. 88 Bảng 3.5: Thang đánh giá và tiêu chí tự đánh giá của HS sau khi dự tiết học có lồng ghép nội dung GDHN theo Quy trình ................. 89 Bảng 3.6: Số lƣợng GV, HS của 6 trƣờng tham gia thực nghiệm ................. 91 Bảng 3.7: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Vật lý thực nghiệm ............ 95 Bảng 3.8: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Sinh học thực nghiệm ............ 96 Bảng 3.9: Số lƣợng GV, HS của 3 trƣờng tham gia thực nghiệm ................. 98 Bảng 3.10: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Vật lý ............................. 100 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ix Bảng 3.11: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Sinh học (vòng 2) .......... 101 Bảng 3.12: So sánh kết quả thực nghiệm sƣ phạm soạn, giảng môn Vật lý ........................................................................................... 103 Bảng 3.13: So sánh kết quả thực nghiệm sƣ phạm soạn, giảng môn Sinh học ...................................................................................... 103 Bảng 3.14: So sánh kết quả tự đánh giá của HS qua thực nghiệm sƣ phạm môn Vật lý ......................................................................... 104 Bảng 3.15: So sánh kết quả tự đánh giá của HS qua thực nghiệm sƣ phạm môn Sinh học .................................................................... 104 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn x DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Thái độ sẵn sàng của HS lớp 12 trong chọn trƣờng dự thi ....... 63 Biểu đồ 3.1: Kết quả đánh giá Quy trình của GV và chuyên gia.................. 102 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Hƣớng nghiệp theo quan điểm mới ............................................... 14 Sơ đồ 1.2: Các bộ phận hợp thành hệ thống hƣớng nghiệp ........................... 23 Sơ đồ 1.3: Nhiệm vụ của GV THPT trong công tác hƣớng nghiệp ................ 26 Sơ đồ 1.4: Miền chọn nghề tối ƣu của HS ...................................................... 30 Sơ đồ 1.5: Hệ thống tổ chức hoạt động GDHN trong trƣờng THPT .............. 30 Sơ đồ 3.1: Sơ đồ chi tiết 6 bƣớc thực hiện lồng ghép nội dung GDHN vào soạn, giảng.............................................................................. 83 Sơ đồ 3.2: Quy trình lồng ghép nội dung GDHN trong soạn, giảng của GV ..... 84 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. GDHN là một trong những thành phần tạo nên giáo dục toàn diện nhằm hình thành và phát triển nhân cách HS. GDHN giúp HS lựa chọn nghề đúng đắn, phù hợp với năng lực của bản thân và yêu cầu của xã hội. GDHN góp phần cho việc phân luồng HS sau trung học đƣợc hợp lý. Trong trƣờng THPT, GDHN có vai trò quan trọng trong việc hình thành cho HS tri thức về thế giới nghề nghiệp, những hiểu biết về về hệ thống giáo dục nghề nghiệp, các trƣờng đào tạo và nhu cầu lao động của xã hội bên cạnh hệ thống tri thức nền tảng của học vấn phổ thông. Tổng thể những tri thức và kỹ năng đó bƣớc đầu giúp cho HS lựa chọn con đƣờng và hƣớng đi phù hợp sau trung học. 1.2. Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV (1976), lần thứ V (1980) đều nhấn mạnh nguyên lý giáo dục “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, nhà trường gắn liền với xã hội” [37], [38]. Vận dụng quan điểm nói trên của Đảng, ngày 19/3/1981 Hội đồng Chính phủ đã ban hành Quyết định 126/CP chính thức đƣa công tác GDHN vào trƣờng phổ thông. Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX cũng nêu rõ: “Coi trọng công tác hướng nghiệp và phân luồng HS trung học, chuẩn bị cho thanh niên, thiếu niên đi vào lao động nghề nghiệp phù hợp với sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong cả nước và từng địa phương” [41]. Hiện nay, đứng trƣớc yêu cầu về thực hiện 3 đột phá chiến lƣợc và nhiệm vụ “Đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục quốc dân” [42] theo tinh thần Nghị quyết Đại hội toàn quốc lần thứ XI của Đảng, vấn đề nâng cao chất lƣợng đào tạo nguồn nhân lực nói chung và chất lƣợng, hiệu quả GDHN nói riêng càng trở nên cấp thiết. Đặc biệt đối với khu vực Trung Nam bộ vùng Đồng bằng sông Cửu Long nơi đang chuyển đổi mạnh mẽ cơ cấu kinh tế, phát triển nông nghiệp, xây dựng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 nông thôn mới, nhu cầu đào tạo nhân lực tăng cao nhƣng công tác GDHN còn yếu kém. 1.3. Hoạt động GDHN cho HS hiện nay đƣợc thực hiện ở các trƣờng phổ thông, các trung tâm KTTH-HN, các trƣờng đào tạo, các cơ sở sản xuất và các doanh nghiệp. Nhƣng trong trƣờng phổ thông, hoạt động GDHN đa dạng hơn, toàn diện và sâu sắc hơn nhƣ: giảng dạy kỹ thuật tổng hợp hƣớng nghiệp; tổ chức dạy nghề phổ thông; hoạt động hƣớng nghiệp; tƣ vấn hƣớng nghiệp và GDHN trong dạy học các môn khoa học… Tất cả điều đó cho thấy vai trò và vị trí quan trọng của nhà trƣờng phổ thông trong GDHN, đặc biệt là trƣờng THPT, nơi mà HS sắp sửa ra trƣờng, phải lựa chọn cho mình một trƣờng đào tạo, một nghề nghiệp trong tƣơng lai. 1.4. Trong hơn 30 năm qua, công tác GDHN ở trƣờng phổ thông đã có nhiều đổi mới, đạt đƣợc nhiều thành tựu quan trọng qua thực hiện đổi mới chƣơng trình, giảm tải nội dung, giảm lý thuyết tăng thực hành và GDHN cho HS theo hƣớng: “Học để biết, học để làm, học để sống chung và học để tự khẳng định mình” [58]. Tuy nhiên chất lƣợng của công tác này chƣa cao và chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu của thực tiễn, công tác hƣớng nghiệp và phân luồng HS sau trung học đang đứng trƣớc những yếu kém kéo dài. Một trong những lý do quan trọng của thực trạng này là do công tác tổ chức GDHN ở trƣờng THPT chƣa phù hợp, kém hiệu quả. Đặc biệt, trƣờng THPT chƣa khai thác đƣợc tiềm năng, ƣu thế GDHN qua môn học nhất là lồng ghép, tích hợp các nội dung GDHN vào công tác soạn, giảng của GV. Công tác quản lý GDHN cũng còn nhiều vấn đề cần tháo gỡ. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu về vấn đề này chƣa nhiều và chƣa có những nghiên cứu sâu về GDHN qua môn học ở trƣờng THPT. Trong những năm gần đây có một số công trình nghiên cứu về GDHN nhƣ: Năm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2009 ở Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội có công trình “Biện pháp tổ chức hoạt động GDHN cho HS THPT miền núi Tây Bắc” của tác giả Nguyễn Thị Nhung; công trình “Xây dựng mô hình tƣ vấn nghề trong nhà trƣờng THPT khu vực miền núi Đông Bắc Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền ở Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên; công trình “Quản lý GDHN THPT tạo nguồn nhân lực cho các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020” của tác giả Hồ Văn Thống ở trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội. Các công trình nói trên đồng thời cũng là luận án Tiến sĩ nhƣng không có công trình nào nghiên cứu về GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trƣờng THPT. Xuất phát từ những lý do nêu trên chúng tôi chọn đề tài luận án với nội dung vận dụng những nguyên tắc, lý luận cơ bản của GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trƣờng THPT. Đề tài đƣợc diễn đạt với tên gọi: “Giáo dục hướng nghiệp trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường Trung học phổ thông khu vực Trung Nam bộ”. 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Trên cơ sở các lý luận và thực tiễn GDHN trong trƣờng phổ thông, Luận án đề xuất một hệ thống các biện pháp bồi dƣỡng, chuyển giao quy trình GDHN cho GV nhằm nâng cao chất lƣợng, hiệu quả GDHN cho HS trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam bộ. 3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU 3.1. Khách thể nghiên cứu Hoạt động GDHN trong trƣờng THPT. 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu Biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam bộ. 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Chất lƣợng, hiệu quả GDHN cho HS trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam bộ có thể đƣợc nâng cao nếu xây dựng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 đƣợc biện pháp GDHN theo quy trình phù hợp với nguyên tắc, yêu cầu hƣớng nghiệp, phát huy đƣợc ƣu thế của GDHN trong dạy học các môn khoa học và quy trình đó đƣợc chuyển giao cho GV vận dụng trong soạn, giảng. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 5.1. Xác định các cơ sở lý luận, xây dựng các khái niệm công cụ về hƣớng nghiệp và GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT. 5.2. Tìm hiểu cơ sở thực tiễn của vấn đề GDHN trong dạy học các môn KHTN cho HS THPT khu vực Trung Nam bộ. 5.3. Xây dựng hệ thống các biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT. 5.4. Thực nghiệm sƣ phạm, đánh giá tính khả thi của quy trình GDHN trong dạy học các môn KHTN. 6. GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU 6.1. Về phạm vi Các môn KHTN hiện nay trong trƣờng THPT gồm có 4 môn: Toán học, Vật lý, Hóa học và Sinh học, nhƣng do thời gian nghiên cứu không nhiều, nên chúng tôi chỉ chọn 2/4 môn để nghiên cứu. Trong 4 môn học này, môn Toán đƣợc xem nhƣ môn công cụ nên không chọn. Trong 3 môn còn lại, môn Vật lý và Sinh học đƣợc chọn vì 2 môn này vừa đặc trƣng cho KHTN vừa phù hợp với GDHN cho HS khu vực Trung Nam bộ. Do vậy Luận án giới hạn chỉ tiến hành nghiên cứu, thực nghiệm trên hai môn Vật lý và Sinh học các lớp 10,11,12 chƣơng trình THPT hiện hành. 6.2. Về địa bàn Đề tài chọn 12 trƣờng THPT thuộc 4 tỉnh khu vực Trung Nam bộ để triển khai phần khảo sát, đánh giá thực trạng. Mỗi tỉnh chọn 3 trƣờng, mỗi trƣờng đại diện cho 1 trong 3 khu vực thành phố, thị trấn và nông thôn. Cách chọn bắt thăm ngẫu nhiên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Đề tài tiến hành thực nghiệm sƣ phạm qua 2 đợt. Đợt 1 hoàn thiện Quy trình. Đợt 2 thực nghiệm Quy trình với 2 vòng. Vòng 1 gồm có 6 trƣờng THPT thuộc tỉnh Tiền Giang (3 trƣờng làm thí điểm thực nghiệm và 3 trƣờng làm đối chứng). Vòng 2 thực nghiệm ở 3 trƣờng THPT 3 tỉnh còn lại (Long An, Đồng Tháp, Bến Tre - mỗi tỉnh 1 trƣờng). 6.3. Về thời gian Các khảo sát, đánh giá, thực nghiệm của đề tài đƣợc thực hiện trong các khoảng thời gian nhƣ sau: Các khảo sát, đánh giá dựa trên các số liệu và kết quả GDHN trong phạm vi 3 năm từ năm học 2007-2008 đến năm học 2009-2010. Thực nghiệm sƣ phạm đƣợc triển khai và nghiệm thu trong năm học 20092010 (vòng 1) và năm học 2010-2011, học kỳ 1 năm học 2011-2012 (vòng 2). 7. CÁC LUẬN ĐIỂM BẢO VỆ 7.1. GDHN trong trƣờng phổ thông là nhiệm vụ quan trọng để định hƣớng phát triển nhân cách toàn diện cho HS phù hợp với đặc điểm cá nhân và nhu cầu xã hội đặc biệt là HS THPT. 7.2. GDHN đƣợc thực hiện bằng nhiều con đƣờng, trong đó con đƣờng chủ đạo là thông qua dạy học các môn học, nhất là trong dạy học các môn KHTN có nhiều ƣu thế. 7.3. Để GDHN trong dạy học các môn KHTN có chất lƣợng, hiệu quả cần phải có Quy trình GDHN khoa học, phù hợp. Quy trình này phải tuân theo các nguyên tắc, mục đích hƣớng nghiệp mang tính hệ thống, tính thực tiễn và tính sƣ phạm. 8. QUAN ĐIỂM TIẾP CẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 8.1. Quan điểm tiếp cận 8.1.1. Quan điểm tiếp cận lịch sử, phát triển GDHN đã đƣợc vận dụng đƣa vào trong ngành giáo dục Việt Nam từ hơn 30 năm qua. Do vậy trong nghiên cứu, Luận án sẽ tiếp thu, sử dụng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 những đánh giá về giáo dục và GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT của Bộ Giáo dục và Đào tạo, của các cơ quan nghiên cứu về giáo dục. 8.1.2. Quan điểm tiếp cận hệ thống - cấu trúc GDHN trong dạy học các môn KHTN bao gồm nội dung, phƣơng pháp, hình thức tổ chức đƣợc xem xét trong mối tƣơng quan với các hoạt động GDHN khác nhau trong trƣờng THPT. 8.1.3. Quan điểm nghiên cứu thực tiễn Các nhận xét đánh giá và đề xuất kiến nghị của Luận án về GDHN phải trên cơ sở khách quan, các yêu cầu cần thiết qua nghiên cứu thực tiễn. 8.2. Phƣơng pháp nghiên cứu 8.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Phương pháp phân tích tổng hợp: Đƣợc sử dụng trong xem xét các vấn đề về nguyên tắc, nội dung, nhiệm vụ GDHN trong trƣờng THPT, nhiệm vụ của GV. - Phương pháp khái quát hóa: Các nhận định, đánh giá riêng lẻ, độc lập, từng mặt về thực trạng GDHN đƣợc khái quát hóa để tìm ra cái chung, cái phổ biến 8.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra, trò chuyện: Khảo sát tìm hiểu nhận thức, thái độ của cán bộ, GV, HS về GDHN ở 12 trƣờng THPT (34 cán bộ, 341 GV, 1200 HS).Trao đổi với các chuyên gia, một số phụ huynh và HS ở một số trƣờng THPT về GDHN. - Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động: Sản phẩm đƣợc nghiên cứu là các bài soạn, bài giảng qua các tiết dạy đƣợc GV vận dụng trong các môn Vật lý, Sinh học. Sản phẩm sẽ đƣợc nghiên cứu đánh giá theo các tiêu chuẩn chung, các tiêu chí và thang điểm do các chuyên gia có kinh nghiệm tiến hành. Dự giờ, đánh giá 12 bài soạn và 12 tiết dạy của 12 GV ở 3 trƣờng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 thực nghiệm và 3 trƣờng đối chứng với 26 chuyên gia ở vòng 1. Dự giờ, đánh giá 6 bài soạn, 6 tiết dạy của 6 GV của 3 trƣờng THPT ở vòng 2 với 12 chuyên gia. - Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Sử dụng phƣơng pháp lấy ý kiến chuyên gia để đánh giá quy trình GDHN và đánh giá bài soạn, bài giảng của GV qua các tiết dạy Vật lý, Sinh học của GV các trƣờng tham gia nhóm đối chứng, nhóm thực nghiệm theo các bảng 3.2; 3.3 và 3.4. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm về tập huấn, chuyển giao quy trình GDHN cho GV soạn, giảng trên lớp nhằm đánh giá tính hiệu quả, khả thi của biện pháp đề xuất. - Phương pháp thống kê toán học: Thống kê, so sánh, đối chiếu các số liệu thu thập đƣợc bằng các phép tính thông thƣờng. Một số số liệu phức tạp xử lý bằng phần mềm Microsoft Excel và phần mềm SPSS. Sau đó chọn các tham số trung bình cộng, phƣơng sai, độ lệch chuẩn, các hệ số so sánh tƣơng quan… đƣa vào biểu, bảng, sơ đồ minh họa trong Luận án qua phần mềm Microsoft Word. 9. NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN 9.1. Về lý luận Đƣa ra những nguyên tắc, tiêu chuẩn, cấu trúc nội dung và quy trình GDHN thực hiện các mục tiêu, yêu cầu, nhiệm vụ GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT. Làm rõ ƣu thế của con đƣờng “GDHN thông qua dạy học các môn học trong trƣờng phổ thông”. Gợi mở hƣớng nghiên cứu tiếp theo, mở rộng đề tài. 9.2. Về thực tiễn Đúc kết phƣơng pháp, cách thức lồng ghép, tích hợp nội dung GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT. Khẳng định tính khả thi và hiệu quả GDHN cho HS THPT qua môn học theo quy trình GDHN. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 10. KẾT CẤU LUẬN ÁN Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phần phụ lục, nội dung chính của Luận án gồm 03 chƣơng. Chƣơng 1: Cơ sở lý luận của vấn đề GDHN trong trƣờng phổ thông. Chƣơng 2: Cơ sở thực tiễn của GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam bộ. Chƣơng 3: Các biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trƣờng THPT khu vực Trung Nam bộ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HƢỚNG NGHIỆP TRONG TRƢỜNG PHỔ THÔNG 1.1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1.1. Sơ lƣợc lịch sử phát triển các tƣ tƣởng hƣớng nghiệp Trong xã hội thời xa xƣa, cuộc sống của con ngƣời là thừa hƣởng sự hào phóng từ những sản vật do thiên nhiên ban tặng. Việc chọn “nghề” và thực hành nghề của giới trẻ chỉ là ngẫu nhiên, may rủi và hình nhƣ là “do tạo hóa sắp đặt”, là định mệnh. Platon - một triết gia Hy Lạp thời cổ đại đã cổ động dân chúng rằng: “Khi tạo ra con người, ông trời đã nhào nặn họ với vàng, bạc, đồng. Người “vàng” là những người làm khoa học, nghệ thuật, làm quản lý. Người “bạc” là những chiến binh. Người “đồng” là thợ thủ công, nông dân và nô lệ” [82]. Xã hội dần phát triển, chủ nghĩa tƣ bản xuất hiện cùng với sự ra đời của đại công trƣờng thủ công và tiếp theo là nền công nghiệp có thị trƣờng lao động rộng lớn với những đòi hỏi ngày càng cao về học vấn, tay nghề của ngƣời lao động. Nhận xét về vấn đề này, C.Mác viết: “Tiếp theo sự phân chia, tách biệt những thao tác khác nhau trong lao động sản xuất, người công nhân cũng được phân chia, phân hóa, nhóm họp theo những năng lực mà họ có được, nhờ đó mà những đặc điểm tự nhiên của người công nhân đã được hình thành dựa trên mãnh đất tự nhiên của sự phân công lao động và về mặt khác, công trường thủ công sẽ phát triển lực lượng lao động theo chính bản chất tự nhiên vốn có của mình chỉ theo một chức năng chuyên biệt [69]. Theo mô tả của C.Mác, rõ ràng là có rất nhiều ngƣời lao động làm những việc không phù hợp với năng lực và đặc điểm tâm lý của mình. Việc phân hóa ngành nghề, phân hóa ngƣời lao động đã âm thầm diễn ra nhƣng ngày càng mạnh mẽ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn