Tài liệu Giáo án ngữ văn 10 cơ bản cả năm

PHÚ SÔNG BẠCH ĐẰNG (Bạch Đằng giang phú) Trương Hán Siêu A- MỤC TIÊU BÀI HỌC Giúp học sinh: - Cảm nhận được nội dung yêu nước và tư tưởng nhân văn của bài Phú sông Bạch Đằng. Nội dung yêu nước thể hiện ở niềm tự hào về chiến công lịch sử và chiến công thời Trần trên sông Bạch Đằng. Tư tưởng nhân văn thể hiện qua việc đề cao vai trò, vị trí, đức độ của con người, coi đây là nhân tố quyết định đối với sự nghiệp cứu nước. - Thấy được những đặc trưng cơ bản của thể phú về các mặt kết cấu, hình tượng nghệ thuật, lời văn, từ đó biết cách phân tích một bài phú cụ thể. - Bồi dưỡng lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc, ý thức trân trọng những địa danh lịch sử, những danh nhân lịch sử. B- PHƯƠNG TIỆN THỰC HIỆN - SGK, SGV. - Thiết kế bài học. - Tài liệu kham khảo về thể loại phú. C- CÁCH THỨC TIẾN HÀNH GV có thể tổ chức giờ dạy học theo cách kết hợp các phương pháp đọc sáng tạo, gợi tìm; kết hợp với các hình thức trao đổi thảo luận, trả lời các câu hỏi. D- TIẾN TRÌNH DẠY HỌC 1. Kiểm tra bài cũ 2. Giới thiệu bài mới Trong bài thơ “Qua Bạch Đằng nhớ thi sĩ họ Trương”, nhà thơ Nguyễn Linh Khiếu viết: Có phải dòng sông ngàn năm trước Mang mang bờ nước Phất phơ lau Trắng ngọn cờ trận mạc Hay hồn linh thiên cổ đợi ta nơi bờ vắng Bạch Đằng tất cả còn đây đất trời sông nước 1 sao chẳng thấy ai lạnh lẽo nhân gian ơi anh hùng ơi thi sĩ ơi quan… dân lớp lớp sóng lớp người chìm vào đất nước bờ xa thấp thoáng hình nhân đất không hiểm vi vu đạo đức hài hòa thuận lẽ hồng hoang bờ cõi hồn thiêng sông núi cùng ta lớp lớp kinh dương xương khúc thiên thư sông trải vô cùng thi nhân ngao du sơn thủy mai sau biết có còn không? Bài thơ trên được gợi từ cái tên “Bạch Đằng” lịch sử, từ thi sĩ họ Trương tài hoa nhất mực. Chúng ta cùng tìm hiểu “Bạch Đằng giang phú”- một tác phẩm bất hủ của Trương Hán Siêu. Hoạt động của Yêu cầu cần đạt GV và HS I. Tìm hiểu chung a) Phần tiểu dẫn giới thiệu đôi nét về Trương Hán 1. Tác giả, tác phẩm Siêu (HS đọc SGK) + Sinh năm nào không rõ, mất năm 1354, tự là - Phần tiểu dẫn trình bày Thăng Phủ, quê ở Phúc Am, Ninh Thành (Nay thuộc nội dung gì? thị xã Ninh Bình). + Ông là môn khách của Trần Quốc Tuấn, có công tham gia kháng chiến chống quân Mông- Nguyên, là quan dưới bốn đời vua Trần (Anh Tông, Minh Tông, Hiến Tông và Dụ Tông). Ông được các vua Trần và nhân dân kính trọng. Ông từng giữ chức Hàn Lâm học sĩ. Các vua Trần thường gọi ông là “thầy”. Tính cương trực, học vấn uyên thâm. + Tác phẩm: Ông còn 4 bài thơ và 3 bài văn. Trong đó có bài Phú sông Bạch Đằng. 2 b) Vài nét về thể phú - Phú là thể văn thời cổ, có nguồn gốc bên Trung Quốc, thịnh hành ở thời nhà Hán, Phú có 4 loại chính: Cổ phú, bài phú, luật phú và văn phú. + Bài phú sông Bạch Đằng thuộc loại phú cổ thể, có vần, tương đối tự do về số câu, không bị gò bó về niêm luật. Dùng hình thức chủ- khách đối đáp. Cuối bài thường kết lại bằng thơ. Bài thơ phú có bố cục ba phần: - Mở đầu: Giới thiệu nhân vật, lí do sáng tác - Nội dung: Đối đáp - Kết: Lời từ biệt của khách Bài phú là phú dùng hình thức biền văn. Câu 4,6 hoặc 8 chữ sóng đôi với nhau. + Luật phú: phú có từ Đường chú trọng tới đối, vần hạn chế, gò bó. 2. Bài “Phú sông Bạch + Văn phú: là phú thời Tống tương đối tự do, có Đằng” ( HS đọc SGK) dùng câu văn xuôi. Giáo viên hướng dẫn cách đọc từng phần và giải - Hoàn cảnh sáng tác của thích những từ khó, điển tích, điển cố (SGK), không bài phú? bỏ sót chú thích nào. Dựa vào SGK hãy nêu - Chưa xác định được bài phú viết năm nào, các hoàn cảnh sáng tác. sách đều viết vào khoảng, có lẽ… Điều chắc chắn khi có dịp du ngoạn trên dòng sông Bạch Đằng, Trương Hán Siêu đã vừa tự hào, vừa Bố cục trong bài phú ? hoài niệm, vừa nhớ tiếc anh hùng xưa để viết bài phú này. Nhà Trần bắt đầu suy yếu từ 1358, Trương Hán Siêu mất trước đó 4 năm (1354), như vậy bài phú ra đời trong thời gian giữa: dừng lại (không phát triển) với suy thoái của nhà Trần. Đoạn 1: Từ đầu đến “dấu vết còn lưu” Giới thiệu nhân vật khách có tâm hồn phóng khoáng, tự do đã đến với sông Bạch Đằng, thể hiện - Chủ đề cảm xúc của mình. Hãy xác định chủ đề của 3 bài phú. II. Đọc- hiểu 1. Nhân vật khách trong bài phú là người như thế nào? - Mục đích dạo chơi - Có tâm hồn như thế nào Tại sao nhân vật khách lại muốn học Tử Trường tiêu dao đến sông Bạch Đằng? Đoạn 2: Tiếp đó đến “Nghìn xưa ca ngợi” lời các bô lão kể về chiến tích trên sông Bạch Đằng. Đoạn 3: Tiếp đó đến “Lệ chan” suy ngẫm và bình luận của nhân vật các bô lão. Đọan 4: Còn lại  Khẳng định vai trò của con người trong chiến đấu bảo vệ tổ quốc. - Miêu tả nhân vật khách và chủ (các bô lão) để tạo ra tiếng nói đồng thanh tương ứng ca ngợi chiến tích của cha ông, luyến tiếc, thương cảm những người anh hùng khuất bóng đã lập chiến công trên dòng sông lịch sử. Đồng thời rút ra nhận định có tính triết lí sâu sắc. - Là nhân vật của bài phú theo lối có thể. Đây là cái tôi của tác giả. Trương Hán Siêu đã thổi hồn của mình vào thành một con người sinh động: Khách có kẻ: Giương buồm giong gió chơi vơi Lướt bể chơi trăng mải miết. Đó là con người có tâm hồn phóng khoáng, tự do. Người xưa có câu “Vương gia nhạo sơn, trí giả nhạo thủy”. Nhân vật khách là một trí giả. Hàng loạt những địa danh mang tính ước lệ trong miêu tả: Nguyên Tương  chỉ sông Nguyên, sông Tương, mộ của vua Hạ Vũ, chín con sông (Cưủ Giang) đổ vào Động Đình, tỉnh Hồ Nam Trung Quốc, cả Ngũ hồ, Tam Ngô, Bách Việt. Những địa danh ấy đã in dấu chân của bậc trí giả. Con người ấy muốn chứng tỏ sự am hiểu của mình. Đi nhiều phải biết lắm. Đó là con người ham du ngoạn. Tiếng “chừ” dịch từ “hề” làm cho nhịp điệu của câu văn có ý nghĩa trang trọng. +”Sớm gõ thuyền chừ Nguyên Tương Chiều lần thăm chừ Vũ Huyệt” + “Bèn giữa dòng chữ buông chèo 4 - Trước cảnh sông nước Bạch Đằng chú ý những gì, tâm trạng ra sao? - Nếu trên kia khách thể hiện một tâm hồn phóng khoáng tự do, giờ là buồn thương tiếc. Em có suy nghĩ gì về tâm trạng của Học Tử Trường chừ thú tiêu dao” + Đặc biệt nhân vật khách bày tỏ nguyện vọng “Học Tử Trường chừ thú tiêu dao”. + Tử Trường là tên tự của nhà sử học Tư Mã Thiên, người Thiểm Tây Trung Quốc, sinh vào khoảng 145-135 trước Công Nguyên. Ông đã đi hầu hết đất nước Trung Hoa rộng lớn để viết bộ sử kí của mình. Những địa danh mà nhân vật khách đã nhắc, Tư Mã Thiên đã từng đi tới. + Hai tiếng “tiêu dao” bày tỏ khát vọng của nhân vật khách muốn đi khắp đó đây một cách tự do vui thú cùng thiên nhiên, hòa mình trong ngày rộng, tháng dài. Học Tử Trường là học tìm hiểu lịch sử dân tộc. Vì thế nhân vật khách đã bơi chèo đến sông Bạch Đằng. - Toàn cảnh sông nước Bạch Đằng hiện ra, được ghi lại vài nét tiêu biểu. “Bát ngát sóng kinh muôn dặm Thướt tha đuôi trĩ một màu Nước trời: một sắc, phong cảnh: ba thu” Nếu ở trên, khách bày tỏ thú tiêu dao được miêu tả bằng biểu tượng hoành tráng có tính ước lệ thì sóng kình xô tới mạnh mẽ ở đoạn sông giáp biển tạo ra sự “bát ngát” mênh mông trong tầm mắt (muôn dặm) của người ngắm cảnh. Cái khéo của bài phú, đem đến không gian mùa thu ở tháng cuối. Đó là màu xanh của da trời sắc nước. Mùa thu đã đi vào thơ ca mọi thời đại. Người ta gọi đó là mùa gợi cảm. Những con thuyền nhỏ, dài có hình đuôi chim trĩ lướt trên mắt nước làm cho dòng sông của bể sôi động lên ở một ngày cuối thu. + Cảnh hiện ra mỗi lúc một cụ thể dần mặc dù chỉ là hồi tưởng của khách: “Bờ lau san sát, bến lách đìu hiu 5 khách và cách thể hiện? (HS đọc đoạn 2 SGK) - Tạo ra nhân vật các bô lão nhằm mục đích gì? - Qua lời thuật của các bô lão, những chiến công vĩ đại trên sông Bạch Đằng được gợi lên như thế nào? Sông chìm giáo gãy, gò đầy xương khô Buồn vì cảnh thảm, đứng lặng giờ lâu Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá Tiếc thay dấu vết luống con lưu” + Đây là sự hồi tưởng của con người đã từng xông pha trận mạc, góp sức mình trong cuộc chiến trên dòng sông này. Nhân vật khách hồi tưởng những trận thủy chiến và tưởng tượng dưới lòng sông kia những binh khí và xương người chất đống. Chiến tranh không thể nói khác được. + Sự hồi tưởng ấy thể hiện tâm trạng buồn, thương, tiếc. Buồn vì sự mất mát hi sinh của cả hai bên trong trận chiến. Thương và nuối tiếc những tên tuổi, gương mặt con người còn đâu. Vì tất cả đã chìm trong quá khứ, còn đâu? Nếu trên kia, nhân vật khách thể hiện một tâm hồn tự do phóng khoáng, giờ lại biểu hiện nỗi lòng buồn, thương tiếc. Sự chuyển đổi mạch cảm xúc có tác dụng gây ấn tượng trong lòng người đọc, người nghe. Chiến trận Bạch Đằng, dòng sông lịch sử đã làm cho một tính cách, một tâm hồn phóng khoáng mạnh mẽ cúng trở nên sững sờ tiếc nhớ về một quá khứ oanh liệt. Đây là một kẻ sĩ nặng lòng ưu hoài chiến tích oanh liệt của cha ông. Nỗi lòng ấy đáng trân trọng biết bao. - Tạo ra các nhân vật bô lão, hình ảnh mang tính tập thể cũng là sự phân thân của nhân vật trữ tình. Mục đích của tác giả là tạo sự hô ứng đồng thanh, một lòng ngưỡng mộ về chiến tích Bặch Đằng của cha ông trong lịch sử. Mặt khác tạo ra không khí tự nhiên trong lời kể và đối đáp. Lời kể của các bô lão rất trang trọng “Đây là chiến địa…phá Hoằng Thao” Thế trận bao gồm cả thời Ngô Quyền và Trần Hưng 6 -Em có suy nghĩ gì về cách so sánh này? Kể cả cách sử dụng điển tích điển cố trong bài phú? Kết thúc đoạn 2 tác giả viết: “Đến bên sông chừ hổ mặt Nhớ người xưa chừ lệ chan”. Tại sao? 3. Trong đoạn 3 tác giả tự hào về non sông hùng vĩ gắn với chiến công lịch sử nhưng khẳng định nhân tố nào quyết định sự thắng lợi của công cuộc đánh giặc giữ nước? (HS đọc phần 3 SGK) Lời ca của các bô lão và Đạo. Những kì tích trên sông hiện lên: “Đương khi ấy Thuyền bè muôn đội, tinh kì phấp phới. … Bầu trời đất chừ sắp đổi” Sự kiện trùng điệp, hình ảnh mạnh mẽ bừng bừng thế trận, tác giả tạo ra không khí nóng bỏng của chiến trường, thế giằng co quyết liệt một sống, một chết. Đáng lưu ý: - Không khí chiến trận căng thẳng, quyết liệt, giằng co: + “Thuyền bè muôn đội, tinh kì phấp phới Hùng hổ sáu quân, giáo gươm sáng chói” Trận đánh được thua chửa phân Chiến lũy Bắc Nam chống đối Ánh nhật nguyệt chừ phải mờ Bầu trời đất chừ sắp đổi” Lời văn ngắn, nhịp văn mạnh đã góp phần tái hiện trận chiến. Những chiến công ngang tầm thời đại được miêu tả và tưởng tượng qua sự so sánh, dùng những điển tích điển cố: + So sánh với trận Xích Bích: quân Tào Tháo tan tác khi Lưu Bị kết hợp với Tôn Quyền, Gia Cát Lượng cầu phong, Chu Du phóng hỏa. + So sánh với trận Hợp Phì giặc Bồ Kiên hoàn toàn chết trụi. Thủ pháp so sánh đặt trận thủy chiến Bạch Đằng ngang tầm với những trận thủy chiến oanh liệt nhất trong lịch sử Trung Quốc. So sánh ấy làm nổi bật niềm tự hào của mỗi thành viên đất nước Đại Việt, phần nào đó làm cho kẻ thù nhận ra mà khiếp vía. + Những điển tích: “Hội nào bằng hội Mạnh Tân như sương sư họ Lã Trận nào bằng trận Dung Thủy như quốc sĩ họ Hàn” 7 lời ca nối tiếp của khách Đây là những điển tích có chọn lọc. nhằm khẳng định điều gì? + Lã Vọng là một quân sư tài giỏi đã giúp vua Vũ hội quân các nước chư hầu ở Mạnh Tân và diệt được vua Trụ tàn ác. + Hàn Tín là quốc sĩ (tài giỏi nổi tiếng trong cả nước) người đã giúp Lưu Bang đánh tan quân Tề ở Dung Thủy. Những điển tích này góp phần thể hiện một cách trang trọng về tài trí của vua tôi nhà Trần. Hơn bao giờ hết những sự kiện, tích cũ, người xưa đã tạo cho bài phú có âm điệu hào hùng như một bài thơ tự sự đậm chất anh hùng ca. Hai câu kết thúc đoạn gợi nhiều cảm xúc. So với cha ông, nhân vật khách tự thấy mình chưa có gì đáng nói. Hai tiếng “hổ mặt” dịch đúng tâm trạng của tác 3.Phát biểu về giá trị nghệ giả. Nhà thơ như tự hỏi mình: đã làm gì để xứng thuật của bài phú đáng với cha ông. Dòng nước mắt tự nhiên kia làm cho người đọc tưởng tượng nhân vật khách vừa như cảm phục, vừa trở nên sững sờ nhớ tiếc. Một nỗi lòng thổn thức đến rưng rưng. Ở phần 3, bài phú đã tạo ra một liên ngâm (lời ca của khách và chủ). “Sông Đằng một dải dài ghê …cốt mình đức cao”. Cả khách và chủ đều ca ngợi chiến công lịch sử của dòng sông Bạch Đằng. Dòng sông mãi mãi tồn tại với chiến công ở đây. “Sông Đằng một dải dài ghê Luồng to, sóng lớn dồn về biển Đông Những người bất nghĩa tiêu vong Nghìn thu chỉ có anh hùng lưu danh”. Và “Sông đây rửa sạch mấy lần giáp binh” Lời của các bô lão (chủ) còn khẳng định chân lí lịch sử bất nghĩa thì tiêu vong, anh hùng thì lưu danh III. Củng cố thiên cổ, khách lại thể hiện một quan niệm: 8 V. Luyện tập 1. HS thuộc bài Phú 2. Phân tích so sánh lời ca của khách kết thúc bài “Phú sông Bạch Đằng” với bài thơ của Nguyễn Sưởng. “Giặc tan muôn thuở thanh bình Phải đâu đất hiểm cốt mình đức cao” Trong sự nghiệp giữ nước, nhân tố nào đã quyết định sự thắng lợi? Chắc hẳn là đức cao. Núi non, địa thế hiểm trở, tài mưu lược dùng binh là điều cần thiết. Song quyết định thắng lợi là cái đức con người. Đó là yếu tố con người, biết tập hợp dòng người, biết cư xử trước sau. Đây là quan niệm tiến bộ đầy chất nhân văn của tác giả. Đọc bài phú, ta nhận ra chất hoành tráng (rộng lớn) trong miêu tả. + Ở hình tượng dòng sông Bạch Đằng lịch sử, tác giả đã tạo ra ở hai phía: Một không gian hoành tráng của quá khứ và không gian hiện tại. Giữa hai không gian ấy là con người đất nước với tinh thần ngoan cường dũng cảm. Không gian rộng lớn kết hợp với sự mạnh mẽ, ngoan cường của con người đã làm cho không khí của bài phú trở nên sôi nổi hoành tráng khi miêu tả dòng sông lịch sử này. + ở điển cổ, điển tích. Tác giả đã chọn lọc trong lịch sử Trung Quốc để dẫn ra những sự kiện so sánh Bạch Đằng với: Trận Xích Bích, trận Hợp Phì. Con người nhà Trần với: Vương Sư họ Lã, Quốc sĩ họ Hàn. Sự chọn lọc trong cách so sánh này làm cho bài phú mang âm hưởng hoành tráng, hào hùng. + Nhân vật chính (tác giả) Thể hiện trong bài phú có sự phân thân. Thành nghệ sĩ có tâm hồn phóng khoáng tự do, thành nhân vật khách học theo Tử Trường và có nỗi lòng hoài niệm, da diết, thành nhân vật bô lão có niềm tự hào dân tộc. - Nét đặc sắc của bài phú thể hiện ở cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. 9 Nội dung: + Hào khí đời Trần, âm hưởng chiến thắng trên dòng sông Bạch Đằng lịch sử. + Niềm tự hào tha thiết và hoài niệm đến bâng khuâng. Nghệ thuật: + Chọn nhân vật chủ khách đều là cái tôi của tác giả tự phân thân. + Chọn lọc điển tích sự kiện để so sánh + Kết hợp yếu tố trữ tình với tự sự để tạo ra âm hưởng hoành tráng. - Chiến tích oanh liệt trên dòng sông Bạch Đằng lịch sử Lời ca của nhân vật khách và thơ Nguyễn Sưởng Lời ca của nhân vật Thơ Nguyễn Sưởng khách Anh minh hai vị Mối thù như núi cỏ thánh quân cây tươi Sông đây rửa sạch Sóng biển ngầm vang mấy lần giáp binh. đá đất trời Giặc tan muôn thuở Sự nghiệp Trùng Hưng thanh bình ai dễ biết. Phải đâu đất hiểm Nửa do sông núi nửa cốt mình đức cao. do người. Cả hai đều giống nhau. Đó là niềm tự hào về chiến công trên sông Bạch Đằng “Anh minh… muôn thuở thăng binh” và “mối thù như núi…ai dễ biết”. Đặc biệt cả hai đều khẳng định, đề cao yếu tố con người. “Phải đâu đất hiểm cốt mình đức cao” và “Nửa do sông núi, nửa do người” 10 ĐẠI CÁO BÌNH NGÔ Nguyễn Trãi A. MỤC TIÊU BÀI HỌC Giúp HS:- Nắm được những nét chính về cuộc đời và sự nghiệp văn học của Nguyễn Trãi- một nhân vật lịch sử, một danh nhân văn hóa thế giới và vị trí của ông trong lịch sử văn học dân tộc: nhà văn chính luận ki ệt xu ất, ng ười khai sáng thơ ca tiếng Việt. Hoạt động của GV và HS Yêu cầu cần đạt I. Tác giả a. Nguồn gốc: Cha vốn là học trò nghèo (Nguyễn 1. Cuộc đời Phi Khanh). Mẹ là Trần Thị Thái dòng dõi quí tộc (HS đọc SGK) (con gái quan Tư đồ Trần Nguyên Đán, Tư đồ - Cuộc đời Nguyễn trãi có ngang với chức tể tướng). Sinh 1380 trong dinh những sự kiện quan trọng quan Tư đồ Trần Nguyên Đán. nào? Phân tích các sự kiện - Quê xã Chi Ngại nay là xã Cộng Hòa- huyện Chí thể hiện con người và tầm Linh- Hải Dương sau dời đến Ngọc Ổi nay là Nhị vóc vĩ đại của ông. Khê- Thường Tín- Hà Tây. Nguyễn Trãi lấy hiệu là ức Trai, Nguyễn Trãi, 5 tuổi mất mẹ, 10 tuổi ông ngoại qua đời. b. Quá trình trưởng thành - Sống trong thời đại đầy biến động (Nhà Trần đổ. Nhà Hồ lên thay 1400- 1407). Sau bảy năm giặc Minh xâm lược, chúng bắt cha con Hồ Quý Ly cùng các triều thần về Trung Quốc, trong đó có cha con Nguyễn Trãi. - Đến cửa ải Nam Quan, vâng lời cha Nguyễn Trãi trở về tìm đường cứu nước, trả thù nhà. Ông bị giặc bắt giam lỏng mười năm ở thành Đông Quan. Dù phải “no nước uống thiếu cơm ăn”, Nguyễn Trãi không đầu hàng giặc (1407- 1417). - Năm 1417, Nguyễn Trãi trốn khỏi thành Đông Quan vào Lỗi Giang- Thanh Hóa gặp Lê Lợi dâng “Bình Ngô sách” (cách đánh thành giặc Minh), được Lê Lợi tin dùng. Suốt đời năm (1417- 1427). Nguyễn Trãi nếm mật nằm gai, cùng Lê Lợi bàn mưu tính kế, giúp Lê Lợi soạn các loại văn thư, chiếu lệnh góp phần đắc lực vào sự nghiệp giải phóng đất nước. - Hòa bình, Lê Lợi run sợ trước ngôi báu, theo lời bọn gièm pha, nịnh hót đã nghi ngờ những tướng trung thần như Trần Nguyên Hãn (cháu nội Trần Nguyên Đán, là anh em con cô con cậu ruột với Nguyễn Trãi) và Phạm Văn Xảo. Cả hai đã phải 11 2. Sự nghiệp văn học a. Tác phẩm của Nguyễn Trãi (HS đọc SGK) Nêu những đóng góp quan trọng của NT cho văn hoá dân tộc (bằng cách thống kê tác phẩm của NT trên các lĩnh vực) chết. Nguyễn Trãi cũng bị tống giam vì lí do đơn giản sinh ra ở Thăng Long và có liên quan với dòng họ nhà Trần. Sau một thời gian, Nguyễn Trãi được tha. Song ông chỉ được giữ một quan nhỏ: “Nhập nội hành khiển” (được ra vào nơi cung cấm nhưng không được bàn bạc, chỉ thừa hành từ 1929- 1939. - Nguyễn Trãi không thực hiện được hoài bão xây dựng đất nước trong thời bình vua dân hòa mục (vua dân hòa thuận êm ấm). Ông là cái đinh trong mắt của bọn gian thần. Lê Thái Tông nối nghiệp Lê Thái Tổ còn rất trẻ, chỉ ham mê tửu sắc, thích nghe lời bọn quyền gian. Tình thế ấy buộc ông phải xin về ở ẩn tại Côn Sơn. Chỉ mấy tháng sau, vua Lê Thái Tông lại mời ông ra làm việc. Ông hi vọng một thời cơ mới để thực hiện tư tưởng trí quán trạch dân (chăm lo cho dân). Thật không may, chỉ ba năm sau 1442, vua đột tử trong lần đi kinh lí miền đông. Bọn gian thần nhân cơ hội này đã buộc tội Nguyễn Trãi cùng vợ bé là Thị Lộ (Lễ nghi học sĩ, phụ trách dạy dỗ các cung nữ) đã mưu hại vua.Nguyễn Trãi bị chu di ba họ (chém đầu ba họ: cha- mẹ- vợ). Tóm lại: + Nguyễn Trãi là người thức thời yêu nước. + Là con người chung đúc tài năng một cách trọn vẹn. + Ông là người có công lớn trong sự nghiệp chiến đấu chống quân Minh và giải phóng dân tộc, có nhiều hoài bão trong xây dựng đất nước thời bình. + Ông cũng là người luôn bị đố kị, gièm pha và cuối cùng chịu một thảm họa có một không hai trong lịch sử dân tộc. - Đóng góp về văn hóa tức là đóng góp về văn hiến cho nước nhà. Văn là trước tác (tác phẩm), hiến là người hiền tài. Cả hai lĩnh vực này đều có nhiều ở Nguyễn Trãi. + Về tác phẩm có: Lịch sử: “Lam Sơn thực lục”, “Văn bia Vĩnh Lăng” ghi lại quá trình của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và tinh thần đoàn kết toàn dân, gắn bó với dân. Địa lý: “Dư địa chí” ghi lại sản vật, con người đất nước ta thế kỉ XV. Quân sự, chính trị: “Quân trung từ mệnh” bao gồm 12 b. NT là nhà văn chính luận kiệt suất (HS đọc SGK) - Văn chính luận của Nguyễn Trãi được thể hiện như thế nào? Hãy trình bày một vài nét cơ bản. thư từ ông được lệnh thay mặt Lê Lợi viết giao thiệp với các tướng nhà Minh thực hiện kế sách đánh vào lòng người “mưu phạt tâm công”. “Đại cáo bình Ngô” là áng hùng văn thiên cổ, một văn kiện tổng kết đầy đủ về cuộc khởi nghĩa chống quân Minh, cũng là bản tuyên ngôn về lòng yêu hòa bình yêu chính nghĩa của quân và dân ta. Ngoài ra, Nguyễn Trãi còn soạn 28 bài gồm phú, chiếu, biểu, tấu, bi, kí, lục…trong đó có Biểu tạ ơn, Chiếu cấm các đại thần, Phú núi Chí Linh,… Văn học: Nguyễn Trãi để lại hai tập thơ lớn: + Ức Trai thi tập (Tập thơ chữ Hán) + Quốc âm thi tập (254 bài thơ chữ Nôm). Trong mỗi tác phẩm dù ở loại nào như lịch sử, địa lí, quân sự, chính trị, văn học đều thể hiện tâm hồn Nguyễn Trãi. Vì vậy năm 1980 Nguyễn Trãi được UNESCO công nhận là danh nhân văn hóa và long trọng kỉ niệm 600 năm sinh của ông. - Các tác phẩm chính luận của Nguyễn Trãi bao gồm: +Quân trung từ mệnh + Chiếu, biểu viết dưới triều Lê (Chiếu răn dạy Thái tử, Chiếu cấm các đại thần, biểu tạ ơn…) + Bình Ngô đại cáo + “Quân trung từ mệnh” gồm thư từ gửi cho tướng giặc và giao thiệp bằng văn bản với nhà Minh. Tất cả thể hiện nghệ thuật viết văn luận chiến bậc thầy mà tư tưởng chính của những áng văn ấy là nhân nghĩa và yêu nước. + “Bình Ngô đại cáo” là áng văn yêu nước lớn của thời đại, bản tuyên ngôn về chủ quyền độc lập, bản cáo trạng tội ác kẻ thù, bản hùng ca ngợi về cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Tư tưởng nhân nghĩa của Nguyễn Trãi suy cho cùng là tấm lòng yêu nước thương dân. Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân Quân điếu phạt trước lo trừ bạo Nhân nghĩa là phải chăm lo cho dân an cư, lập nghiệp. Làm vua phải biết thương dân và phạt kẻ có tội với dân. Mặt khác khi đất nước có giặc ngoại xâm thì nhân nghĩa phải biến thành hành động chiến đấu, mang 13 lại nền thái bình cho dân cho nước. Hòa bình nhân nghĩa ấy biến thành hành động “khoan dân”, sao cho “trong thôn cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận, oán sầu. Đấy mới là gốc của nhạc” (trình bày về việc soạn nhạc). + Văn chính luận của Nguyễn Trãi đã xác định * Đối tượng * Mục đích Để từ đó sử dụng bút phát thích hợp, kết cấu chặt chẽ, lập luận sắc bén (Bức thư số 5 gửi Vương Thông). - Thơ chữ Hán và thơ Nôm của Nguyễn Trãi biểu hiện lí tưởng của người anh hùng. Đó là lí tưởng lúc c. Nguyễn Trãi là nhà thơ nào cũng tha thiết mãnh liệt với tấm lòng yêu nước trữ tình sâu sắc thương dân. (HS đọc SGK) Bui có một lòng ưu ái cũ - Phân tích vẻ đẹp tâm hồn Đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông Nguyễn Trãi qua một số câu “Tấm lòng son ngời ngời lửa luyện” đã bộc lộ thành thơ. ý chí ngời sáng trong chiến đấu chống ngoại xâm, trong đấu tranh chống cường quyền, bạo ngược. Vườn quỳnh dù có chim hót Cõi trần có trúc đứng ngăn Nguyễn Trãi thường mượn dáng ngay thẳng cứng cỏi của cây trúc, vẻ thanh cao trong trắng của cây mai, sức sống khỏe khoắn sử dụng vào nhiều việc của cây tùng… tất cả tượng trưng cho người quân tử ở Nguyễn Trãi, lòng ông vẫn hướng về mục đích “dành còn để trợ dân này”. + Ông đau đớn khi chứng kiến nghịch cảnh “Phượng những tiếc cao diều hay liệng Hoa thường hay héo cỏ thường tươi” Nhà thơ khao khát sự hoàn thiện con người. Vì vậy thơ giàu tính triết lí. * “Dẫu hay ruột bể sâu cạn Khôn biết lòng người ngắn dài” *”Dưới công danh đeo khổ nhục Trong dại dột có phong lưu” * “Nên thợ nên thầy vì có học No ăn no mặc bởi hay làm” * “Áo mặc miễn là cho cật ấm Cơm ăn chẳng lọ kém mùi ngon” Tính triết lí trong thơ văn Nguyễn Trãi biểu hiện chí 14 khí thanh cao, khát vọng đẹp đẽ. Ông thực sự biết ngẫm mình. - Tâm hồn Nguyễn Trãi dành cho thiên nhiên gần gũi, gắn bó như bạn bè, người hàng xóm thân thiết. “Núi láng giềng, chim bầu bạn Mây khách khứa nguyệt anh tam Cò nằm hạc lặn bầu bạn Ấp ủ cùng ta làm cái con” Có những bức tranh thiên nhiên hoành tráng: Kình ngạc băm vằm non mấy khúc, Giáo gươm chìm gẫy chín bãi bao tầng Có những câu thơ phảng phất phong vị thơ đường “Nước biếc non xanh thuyền gối bãi, đưa thanh nguyệt bạc khách lên lầu”. Thiên nhiên bình dị đi vào thơ Nguyễn Trãi, đó là bè rau muống, luống mùng tơi, quả núc nác: “Áo quan thả gửi đôi bè muống Đất bút nương nhờ mấy luống mùng - Thiên nhiên thơ mộng, chỉ có tâm hồn thi sĩ mới cảm nhận hết được Hàng chim ngủ khi thuyền đỗ Vầng nguyệt lên thuở nước cường Mua được thú màu trong thuở ấy Thế gian hay một khách văn chương Say đắm trong thiên nhiên để giữ cho mình tiết trong giá sạch, ông yêu trăng trên trời xanh trăng trong lòng suối. Ông gánh nước trăng theo về. Ông yêu trăng, nhìn trăng suốt đêm không ngủ. Ông yêu trăng cũng như yêu chim, yêu lá, yêu hoa yêu cảnh vật sông núi. Bởi nó khác hẳn cái nham hiểm của lòng người. Chỉ có con người có chí khí thanh cao, khát vọng đẹp đẽ trong hoàn cảnh ấy mới có tâm hồn như vậy. - Tâm hồn Nguyễn Trãi còn dành những câu thơ nói về nghĩa vua tôi, tình cha con xiết bao cảm động: Quân thân chưa báo lòng canh cánh Tình phụ cơm trời áo cha - Tình bạn thật chan chứa: Đói bệnh ta như cậu Ngông cuồng cậu giống ta * Nguyễn Trãi là người anh hùng dân tộc có tầm cỡ nhân loại. 15 - Nêu khái quát những giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật thơ văn Nguyễn Trãi (HS đọc phần kết luận SGK). III. Củng cố * Về nội dung, văn chương Nguyễn Trãi hội tụ hai nguồn cảm hứng lớn là nhân nghĩa (yêu nước, yêu thiên nhiên, thương dân) và lí tưởng anh hùng (quyết tâm đánh giặc, căm ghét bọn xu nịnh, quyền gian, đau lòng trước nghịch cảnh). * Về nghệ thuật, Nguyễn Trãi đóng góp tích cực về thể loại và ngôn ngữ làm cho tiếng việt trở thành ngôn ngữ giàu và đẹp. - Tham khảo phần Ghi nhớ (SGK) 16 BÀI VIẾT SỐ 4: VĂN THUYẾT MINH (Bài làm ở nhà) A. MỤC TIÊU BÀI HỌC Giúp HS: 17 - Viết được bài văn thuyết minh rõ ràng, chuẩn xác về một sự vật, sự việc, hiện tượng, con người quen thuộc trong đời sống thực tế. - Thấy rõ hơn nữa trình độ làm văn của bản thân, từ đó rút ra những kinh nghiệm cần thiết để các bài làm văn thuyết minh sau đạt kết quả tốt hơn. B. NHỮNG ĐIỀU CẦN LƯU Ý I. NỘI DUNG Ngoài những điểm chung đã nói trong bài viết số 1, ở bài này cần lưu ý thêm những điểm sau: 1. Cho HS thấy để làm tốt một bài văn thuyết minh, cần phải: a) Có tri thức về điều cần được trình bày, giới thiệu. Vì vậy, GV cần khuyến khích HS tìm hiểu thực tế để tự trang bị cho mình một vốn hiểu biết cần thiết, để có thể làm tốt công việc thuyết minh trong nhà trường trước mắt và trong đời sống sau này. b) Có mong muốn được trình bày những tri thức mà mình có với người nghe (người đọc). GV cần cho HS nhận thức rõ: Người làm công việc thuyết minh phải có hứng thú giao tiếp, phải nhận ra tâm lí và nhu cầu hiểu biết của người nghe (người đọc) biết đặt mình vào địa vị của họ để có thể tự đánh giá bài làm của mình đã đạt hay chưa đạt yêu cầu. c) Biết cách tạo lập một văn bản thuyết minh. Cần chú ý rằng, đây là bài làm văn thuyết minh đầu tiên ở THPT, nhưng không phải là bài làm văn thuyết minh đầu tiên mà HS viết ở nhà trường. Vì thế, GV nên cho HS tái hiện lại, không những kiến thức về văn bản thuyết minh đã học, mà cả các bài thuyết minh các em đã làm, để nhớ lại những kinh nghiệm làm văn thuyết minh. Những kinh nghiệm ấy chắc chắn sẽ giúp ích rất nhiều cho việc viết bài làm văn số 4 này. 2. Tuy nhiên, các em chỉ là những HS vừa qua tuổi thiếu niên, nên không thể đòi hỏi ở các em một vốn tri thức thật rộng, thật sâu và trên nhiều lĩnh vực. Vì thế, GV cần chú ý tránh những đề bài xa lạ với thực tế cuộc sống của HS, để các em không bị đẩy vào tình thế phải viết những lời chung chung, sáo rỗng. II. PHƯƠNG PHÁP VÀ TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC DẠY HỌC Ngoài những điểm chung đã nói trong bài viết số 1, ở bài này, GV cần chú ý thêm những điểm sau: 1. Khi hướng dân HS chuẩn bị làm bài GV cần phải: - Nêu rõ các yêu cầu cụ thể của bài làm (theo phần Hướng dẫn chung trong SGK, có cụ thể hóa cho thích hợp với điều kiện riêng của từng trường, từng lớp), để giúp HS có định hướng khi chuẩn bị. - Cho HS hiểu rằng, việc chuẩn bị cho bài làm này chính là một cơ hội tốt để các em tìm hiểu và tích lũy vốn hiểu biết để có thể trở thành một người có tri thức, có văn hóa- một yêu cầu quan trọng đối với con người của thời hiện đại. Các em cần nỗ lực tìm tòi, tham khảo để tìm được cho mình càng nhiều càng tốt những tri thức chính xác, mới mẻ, đặc sắc và lí thú về những lĩnh vực liên quan đến bài làm (đã nêu trong SGK hoặc đã được GV thông báo trước). 18 2. Khi ra đề GV cần bám chắc yêu cầu đào tạo, nhạy cảm với những việc, những hiện tượng quan trọng, bức xúc của thời đại và nghiên cứu kĩ đối tượng HS của từng lớp cụ thể để ra được những đề bài vừa sức, động viên được sự cố gắng của HS, góp phần thúc đẩy các em tích lũy vốn hiểu biết cần thiết về đời sống. ĐẠI CÁO BÌNH NGÔ (Tiếp theo) A. MỤC TIÊU BÀI HỌC Giúp HS: - Hiểu “Đại cáo bình Ngô” có ý nghĩa trọng đại của một bản tuyên ngôn độc lập, khẳng định sức mạnh của lòng yêu nước và tư tưởng nhân nghĩa, là kiệt tác văn học kết hợp hài hòa giữa yếu tố chính luận và chất văn chương. - Nắm vững những đặc trưng cơ bản của thể cáo. Đồng thời thấy được những sáng tạo của Nguyễn Trãi trong “Đại cáo bình Ngô”. B. PHƯƠNG TIỆN THỰC HIỆN - SGK, SGV. - Thiết kế bài học. - Sơ đồ về hệ thống lập luận, mối quan hệ giữa các luận điểm. C. CÁCH THỨC TIẾN HÀNH GV có thể tổ chức giờ dạy học theo phương pháp đọc sáng tạo, gợi tìm; kết hợp với các hình thức trao đổi thảo luận, trả lời các câu hỏi. D. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC 1. Kiểm tra bài cũ 19 2. Giới thiệu bài mới Chúng ta từng được nghe những giờ phút rạng rỡ tưng bừng của lịch sử dân tộc. Hai lần chiến đấu và chiến thắng quân Tống, ba lần chiến đấu và chiến thắng quân Nguyên, hai mươi năm bền bỉ chiến đấu và chiến thắng giặc Minh. Nguyễn Huệ tiêu diệt hai mươi vạn quân Thanh để giữ yên bờ cõi. Trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam, tác phẩm “Nam quốc sơn hà” và “Bình Ngô đại cáo” được xem là những áng hùng văn thiên cổ. Để thấy rõ được giá trị của một trong những tác phẩm ấy, chúng ta tìm hiểu “Đại cáo bình Ngô” của Nguyễn Trãi. Hoạt động của GV và HS I. Tìm hiểu chung 1. Hoàn cảnh và mục đích sáng tác. (HS đọc tiểu dẫn SGK) Yêu cầu cần đạt - Anh (chị) hiểu thế nào là Đại cáo bình Ngô? 20