Tài liệu Giải quyết việc làm cho lao động nông thôn tại huyện quảng ninh, tỉnh quảng bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ LÊ THỊ THANH HUYỀN GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TẠI HUYỆN QUẢNG NINH, TỈNH QUẢNG BÌNH CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ MÃ SỐ: 8340410 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN NGỌC CHÂU HUẾ - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, luận văn này là kết quả nghiên cứu của tác giả dưới sự hướng dẫn khoa học của Giáo viên hướng dẫn. Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn tốt nghiệp này đã được cảm ơn, mọi thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Huế, ngày tháng 8 năm 2018 Tác giả luận văn Lê Thị Thanh Huyền i LỜI CẢM ƠN Luận văn này là kết quả quá trình nghiên cứu của tác giả và bởi sự giúp đỡ nhiều mặt của Quý thầy giáo, cô giáo Trường Đại học Kinh tế Huế và sự giúp đỡ của nhiều cá nhân và tổ chức. Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Ngọc Châu, Thầy giáo trực tiếp hướng dẫn khoa học cho tác giả vì những hướng dẫn, đóng góp khoa học của thầy trong suốt quá trình hoàn thiện luận văn. Tôi cũng xin cảm ơn lãnh đạo Trường Đại học Kinh tế Huế, Quý thầy giáo, cô giáo và Phòng Đào tạo sau đại học Trường Đại học Kinh tế Huế về những quan tâm chỉ dẫn để tác giả hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin cảm ơn Ban lãnh đạo UBND huyện Quảng Ninh, Văn phòng HĐND và UBND huyện, Chi cục Thống kê, Phòng Lao động TB&XH huyện Quảng Ninh, Ủy ban nhân dân các xã Hải Ninh, Võ Ninh, Trường Xuân cùng toàn thể bà con nông dân tại các xã đã nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong quá trình thu thập số liệu liên quan đến đề tài nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè vì những giúp đỡ quý báu về thời gian, vật chất để tác giả hoàn thành luận văn đúng tiến độ. Một lần nữa, xin trân trọng cảm ơn! Huế, ngày tháng 8 năm 2018 Tác giả luận văn Lê Thị Thanh Huyền ii TÓM LƯỢC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC KINH TẾ Họ và tên học viên: LÊ THỊ THANH HUYỀN Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Niên khóa: 2016 - 2018 Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN NGỌC CHÂU Tên đề tài: GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TẠI HUYỆN QUẢNG NINH, TỈNH QUẢNG BÌNH 1. Tính cấp thiết của đề tài Huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình là huyện có diện tích 1.194,18 km2, với dân số 90.389 người trong đó đa phần là lao động nông thôn, toàn huyện có 15 xã, thị trấn. Với vị trí thuận lợi đó những năm qua huyện Quảng Ninh đã đạt được những thành tựu đáng kể trong phát triển kinh tế - xã hội và giải quyết việc làm trên địa bàn huyện. Tuy nhiên, tỷ lệ thất nghiệp trên địa bàn huyện vẫn ở mức cao, số lượng người bước vào độ tuổi lao động ngày càng gia tăng, dân số chủ yếu sống bằng nghề nông, tốc độ đô thị hoá đang diễn ra nhanh, cùng với đó kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội của huyện ngày càng hạn chế, kinh tế phát triển không đồng đều giữa các vùng, chất lượng lao động còn thấp, cung cầu về lao động còn mất cân đối. Vì vậy thực trạng sử dụng lao động và giải quyết việc làm ở nông thôn cần được quan tâm. Xuất phát từ thực trạng đó, tác giả chọn nghiên cứu đề tài: “Giải quyết việc làm cho lao động nông thôn tại huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình” 2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp được sử dụng để thu nhập và đánh giá thực trạng tình hình việc làm và giải quyết việc làm của huyện. Phượng pháp nghiên cứu tài liệu sơ cấp chủ yếu phục vụ cho việc phân tích định lượng được sử dụng thông qua khảo sát các hộ gia đình trên địa huyện Quảng Ninh về lĩnh vực làm việc của các thành viên, tình trạng công việc, nhu cầu làm việc trong thời gian tới, làm cơ sở để đề xuất các giải pháp tạo việc làm thích hợp cho mỗi nhóm đối tượng. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng công cụ Excel để xử lý số liệu điều tra. 3. Kết quả nghiên cứu và những đóng góp khoa học của luận văn Luận văn đã thừa kế, tiếp thu nhiều tài liệu nghiên cứu liên quan đến đề tài, trên cơ sở đó có bổ sung, phát triển phù hợp với yêu cầu của đối tượng nghiên cứu. Luận văn có một số đóng góp chính như sau: Xác định được tình hình lao động và việc làm của lao động nông thôn hiện nay đang là vấn đề được quan tâm nhất hiện nay. Phân tích thực trạng tình hình giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Quảng Ninh trong thời gian qua. Đề xuất một số giải pháp nhằm giải quyết việc làm tốt hơn cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình trong tương lai. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CNH – HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa CN – XD Công nghiệp – xây dựng TM - DV Thương mại – Dịch vụ LĐ Lao động KHCN Khoa học công nghệ XKLĐ Xuất khẩu lao động KT – XH Kinh tế - xã hội SX Sản xuất THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông CMKT Chuyên môn kỹ thuật ĐH Đại học LLLĐ Lực lượng lao động UBND Ủy ban nhân dân GTVL Giới thiệu việc làm iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii TÓM LƯỢC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC KINH TẾ ................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ....................................................................... iv MỤC LỤC...................................................................................................................v DANH MỤC BẢNG............................................................................................... viii PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ .............................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ...............................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................2 4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................3 5. Kết cấu của đề tài ....................................................................................................4 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ......................................................................5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ VIỆC LÀM VÀ GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN..............................................................................5 1.1 KHÁI QUÁT VỀ VIỆC LÀM VÀ GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN.................................................................................................5 1.1.1. Khái niệm và vai trò của lao động nông thôn ...................................................5 1.1.2. Đặc điểm của việc làm trong nông thôn ...........................................................8 1.1.3. Giải quyết việc làm .........................................................................................12 1.1.4. Sự cần thiết giải quyết việc làm cho người lao động ......................................15 1.2. NỘI DUNG GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG NÔNG THÔN...16 1.2.1. Phát triển kinh tế, các ngành nghề mới ...........................................................16 1.2.2. Hỗ trợ đào tạo nghề cho người lao động.........................................................17 1.2.3. Hỗ trợ vốn giải quyết việc làm cho người lao động........................................19 1.2.4. Đẩy mạnh xuất khẩu lao động.........................................................................19 1.3. NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI LAO ĐỘNG ................................................................................................20 1.3.1. Điều kiện tự nhiên và tình hình phát triển kinh tế xã hội................................20 1.3.2. Nhóm nhân tố thuộc về chính quyền ..............................................................21 1.3.3. Nhóm nhân tố thuộc về người lao động..........................................................23 v 1.4. KINH NGHIỆM GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN Ở MỘT SỐ ĐỊA PHƯƠNG......................................................................................24 1.4.1. Kinh nghiệm giải quyết việc làm tại Thanh Hoá ............................................24 1.4.2. Kinh nghiệm giải quyết việc làm ở Hà Nam...................................................25 1.4.3. Bài học rút ra kinh nghiệm của một số địa phương đối với vấn đề giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ở huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. .........................26 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TẠI HUYỆN QUẢNG NINH, TỈNH QUẢNG BÌNH.................................28 2.1. ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ...................................28 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................28 2.1.2. Đặc điểm kinh tế-xã hội của huyện Quảng Ninh ............................................32 2.1.3. Nhận xét chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế và xã hội................................34 2.2. THỰC TRẠNG VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN QUẢNG NINH.................................................................................35 2.2.1. Thực trạng lao động nông thôn tại huyện huyện Quảng Ninh................................35 2.2.2. Thực trạng việc làm của lao động nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..........................................................................................................................39 2.3. Thực trạng giải quyết việc làm cho lao động nông thôn huyện Quảng Ninh tỉnh Quảng Bình. ..............................................................................................................44 2.3.1. Chủ trương, chính sách, giải quyết việc làm của huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..............................................................................................................44 2.3.2. Hoạt động giới thiệu việc làm, đào tạo nghề cho lao động nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. .................................................................................45 2.3.3.Thực trạng phát triển sản xuất, thu hút lao động nông thôn tại huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. .............................................................................................52 2.3.4. Ưu điểm, hạn chế của các mô hình giải quyết việc làm cho lao động nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..............................................................60 2.4. Thực trạng về lao động và việc làm của các hộ điều tra ....................................65 2.4.1. Đặc điểm chung về hộ điều tra........................................................................65 2.4.2. Về nguồn lực lao động của 3 xã điều tra.........................................................69 2.4.3. Thu nhập của lao động thuộc các hộ điều tra..................................................71 2.4.4. Thời gian làm việc của các hộ điều tra ...........................................................71 vi 2.4.5. Một số nguyên nhân, khó khăn và nguyện vọng của các hộ điều tra .............73 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN HUYỆN QUẢNG NINH, TỈNH QUẢNG BÌNH............................75 3.1. Quan điểm, phương hướng giải quyết việc làm cho nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. .............................................................................................75 3.1.1. Quan điểm giải quyết việc làm cho nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..........................................................................................................................75 3.1.2. Phương hướng giải quyết việc làm cho nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..............................................................................................................77 3.2. Những giải pháp giải quyết việc làm cho nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. ..............................................................................................................78 3.2.1. Nâng cao chất lượng thực hiện chương trình dân số - kế hoạch hoá gia đình 78 3.2.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng lao động nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. .......................................................................................................79 3.2.3. Khôi phục và phát triển ngành nghề tiểu thủ công nghiệp .............................82 3.2.4. Phát triển kinh tế tư nhân, kinh tế hộ gia đình, loại hình doanh nghiệp vừa và nhỏ.............................................................................................................................83 3.2.5 Tăng cường xuất khẩu lao động.......................................................................84 3.2.6. Phát triển thị trường lao động .........................................................................85 3.2.7. Củng cố hệ thống sự nghiệp về giải quyết việc làm .......................................86 3.3. Điều kiện để thực hiện được các giải pháp ........................................................87 Phần III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ...................................................................90 1. Kết luận .................................................................................................................90 2. Kiến nghị ...............................................................................................................91 TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................93 PHỤ LỤC..................................................................................................................95 BIÊN BẢN CỦA HỘI ĐỒNG NHẬN XÉT PHẢN BIỆN 1 NHẬN XÉT PHẢN BIỆN 2 BẢN GIẢI TRÌNH CHỈNH SỬA LUẬN VĂN XÁC NHẬN HOÀN THIỆN LUẬN VĂN vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Cơ cấu sử dụng đất huyện Quảng Ninh năm 2015-2017 ..................31 Bảng 2.2: Dân số và lao động trên địa bàn huyện Quảng Ninh 2015-2017 ......32 Bảng 2.3: Số lượng ước tính lực lượng lao động của khu vực năm 2015-201735 Bảng 2.4: Trình độ văn hóa của lao động huyện Quảng Ninh năm 2015 -2017 ...........................................................................................................36 Bảng 2.5: Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động huyện năm 2015-201737 Bảng 2.6: Lực lượng lao động trong ngành kinh tế huyện năm 2015-2017.....39 Bảng 2.7: Số lượng lao động được tư vấn, giới thiệu việc làm tại trung tâm GTVL năm 2015-2017......................................................................46 Bảng 2.8: Số lượng lao động được đào tạo trên địa bàn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình (2015- 2017) .................................................................49 Bảng 2.9: Số lượng ngành nghề đào tạo lao động nông thôn huyện Quảng Ninh (2015 - 2017).....................................................................................51 Bảng 2.10: Số lao động làm việc tại các làng nghề huyện Quảng Ninh năm 2015-2017 .........................................................................................52 Bảng 2.11: Số dự án và tổng vốn hỗ trợ việc làm từ 2015- 2017........................55 Bảng 2.12 : Số lao động được tạo việc làm thông qua xuất khẩu lao động giai đoạn 2015 – 2017. .............................................................................56 Bảng 2.13: Số lao động đi xuất khẩu lao động ở các thị trường giai đoạn 2015– 2017...................................................................................................57 Bảng 2.14: Số việc làm mới được tạo ra qua các năm giai đoạn 2015 – 2017 ...61 Bảng 2.15: Đặc điểm cơ bản của các hộ điều tra.................................................67 Bảng 2.16: Tình hình phân bổ lao động trong các ngành nghề của các hộ điều tra phân theo địa bàn nghiên cứu............................................................68 Bảng 2.17: Tình hình sử dụng đất sản xuất của các hộ điều tra ..........................69 Bảng 2.18: Trình độ chuyên môn, kỹ thuật của lao động của các hộ điều tra.....70 Bảng 2.19: Thống kê mức thu nhập bình quân lao động của các hộ điều tra......71 Bảng 2.20: Thời gian làm việc của lao động thuộc các hộ điều tra. ....................72 Bảng 2.21: Nguyên nhân, khó khăn và nguyện vọng của các hộ điều tra...........73 viii PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Tính cấp thiết của đề tài Lao động - việc làm là một trong những vấn đề kinh tế - xã hội quan trọng góp phần to lớn vào sự phát triển có hiệu quả của nền kinh tế mỗi quốc gia trên thế giới. Đối với Việt Nam trong quá trình hội nhập và phát triển thì vấn đề việc làm luôn là mối quan tâm hàng đầu và là một trong những mục tiêu cơ bản trong đường lối phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Huyện Quảng Ninh được tái lập vào ngày 1/7/1990 theo Quyết định số 190/QĐ-HĐBT, ngày 1/6/1990 của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) sau khi chia tách huyện Lệ Ninh thành hai huyện Quảng Ninh và Lệ Thủy. Huyện Quảng Ninh có diện tích 1.194,18 km2, dân số trung bình là 90.389 người, trong đó đa phần là lao động nông thôn. Huyện Quảng Ninh có 15 đơn vị hành chính bao gồm 14 xã và 1 thị trấn, bình quân đất nông nghiệp tính trên một lao động nông nghiệp chỉ có 3.600 m2, mật độ dân số 76 người/km2 tương đối thấp. Dự kiến đến năm 2017 toàn huyện sẽ giảm đi gần 250 ha đất nông nghiệp do chuyển sang các mục đích phi nông nghiệp. Cùng với xu hướng giải phóng lao động khỏi nông nghiệp, nông thôn thì quá trình công nghiệp hoá – hiện đại hoá đang và sẽ làm tăng thêm tình trạng dư thừa lao động trên địa bàn của huyện. Một thực tế cần được tính đến là lực lượng lao động được giải phóng từ nông nghiệp do chủ trương của nhà nước theo hướng chuyển dần lao động nông thôn sang hoạt động sản xuất kinh doanh trong các lĩnh vực công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và thương mại, dịch vụ. Do chịu ảnh hưởng bởi nhiều nguyên nhân vì thế mà quá trình chuyển đổi này diễn ra một cách chậm chạp. Vì vậy thực trạng sử dụng lao động và giải quyết việc làm ở nông thôn cần được quan tâm, nghiên cứu và tìm ra biện pháp hữu hiệu để sử dụng nguồn lao động nói chung và nguồn lao động nông thôn nói riêng một cách hiệu quả, đồng thời các biện pháp đó phải mang tính lâu dài để phục vụ sự nghiệp Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa nông nghiệp – nông thôn. Điều này đòi hỏi cần sớm nhận thức và hành động trước trong lĩnh vực đào 1 tạo nghề để trang bị kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cho lực lượng lao động trẻ để giúp họ có đủ điều kiện và năng lực cần thiết chuyển sang hoạt động trong các nghề phi nông nghiệp và các giải pháp tạo việc làm nhằm góp phần giải quyết vấn đề lao động việc làm ở huyện Quảng Ninh. Đó chính là lý do mà em chọn đề tài: “Giải quyết việc làm cho lao động nông thôn tại huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình” làm luận văn thạc sĩ. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở lý luận về việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn kết hợp phân tích, đánh giá về thực trạng việc làm hiện nay để đề xuất giải pháp giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ở huyện Quảng Ninh. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn. - Phân tích, đánh giá về thực trạng việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ở Huyện Quảng Ninh. - Đề xuất một số giải pháp cơ bản giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trong quá trình Công nghiệp hóa – hiện đại hóa nông nghiệp – nông thôn ở Huyện Quảng Ninh. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là những vấn đề liên quan đến việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. 3.2. Phạm vi nghiên cứu + Phạm vi về nội dung - Làm rõ những vấn đề lý luận về việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn. - Phân tích, đánh giá về thực trạng việc làm và giải quyết việc làm ở huyện Quảng Ninh. 2 + Phạm vi về không gian Không gian nghiên cứu là phạm vi huyện Quảng Ninh. + Phạm vi về thời gian Tập trung thu thập và nghiên cứu thực trạng việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Quảng Ninh từ năm 2015 – 2017; đề xuất một số giải pháp đến năm 2025. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp thu thập số liệu - Số liệu sơ cấp: được thu thập từ điều tra, phỏng vấn đối tượng là các lao động nông nghiệp đại diện của 3 xã: Hải Ninh, Võ Ninh, Trường Xuân và mỗi xã chọn 30 hộ ngẫu nhiên theo danh sách để nghiên cứu về lao động nông thôn hiện nay. - Số liệu thứ cấp: được thu thập từ các nguồn Chi cục Thống kê huyện, Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện Quảng Ninh, Phòng Nông nghiệp và phát triển nông thôn huyện Quảng Ninh, Phòng Lao động thương binh và xã hội huyện Quảng Ninh. 4.2. Phương pháp tổng hợp xử lý số liệu - Số liệu điều tra được tổng hợp theo các tiêu thức phù hợp với mục đích và yêu cầu nghiên cứu; - Với số liệu sơ cấp thu thập được từ các hộ điều tra, tiến hành tổng hợp và xử lý thông qua phần mềm excel. 4.3. Phương pháp phân tích - Số liệu thứ cấp được sử dụng phân nhóm theo từng nội dung của đề tài nhằm chứng minh và làm rõ từng nội dung của đề tài. Phương pháp so sánh sự tăng giảm đối với các chỉ tiêu liên quan đến tình hình việc làm của lao động nông thôn. Các số liệu thứ cấp đều có nguồn trích dẫn cụ thể. - Với số liệu sơ cấp thu thập được từ các hộ điều tra, tác giả đã tiến hành tổng hợp và xử lý thông qua phần mềm excel. - Phương pháp hệ thống tổng hợp: Đề tài đã tổng hợp, hệ thống hóa các kết quả nghiên cứu về các phạm trù lao động, lực lượng lao động, việc làm, thất nghiệp của một số tác giả trong nước. - Phương pháp nghiên cứu đánh giá thực tiễn, thống kê, tổng hợp. 3 5. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở khoa học về việc làm và giải quyết việc làm cho lao động nông thôn. Chương 2: Thực trạng giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Chương 3: Một số giải pháp nhằm giải quyết việc làm cho lao động nông thôn huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. 4 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ VIỆC LÀM VÀ GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN 1.1 KHÁI QUÁT VỀ VIỆC LÀM VÀ GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN 1.1.1. Khái niệm và vai trò của lao động nông thôn Lao động là hoạt động quan trọng nhất của con người nhằm tạo ra của cải vật chất và các giá trị tinh thần để thỏa mãn nhu cầu của bản thân và xã hội, là hoạt động gắn liền với sự hình thành và phát triển của loài người. Lao động có năng suất, chất lượng, hiệu quả là nhân tố quyết định sự phát triển của xã hội. Vì vậy lao động được coi là hoạt động chủ yếu, là quyền và nghĩa vụ cơ bản của con người. Lao động ngày càng phát triển theo hướng chuyên môn hóa và hợp tác hóa, từ nhiều thế kỷ nay đã hình thành bộ môn khoa học riêng chuyên nghiên cứu về lao động gọi là khoa học lao động. Có nhiều quan điểm khác nhau về lao động. Theo Mác thì: Lao động là hoạt động có mục đích để sáng tạo ra những giá trị sử dụng và lao động là sự kết hợp giữa sức lao động của con người và tư liệu lao động để tác động vào đối tượng lao động [8]. Theo giáo trình tổ chức lao động khoa học: Lao động là hoạt động có mục đích của con người, nhằm thỏa mãn nhu cầu về đời sống của mình, là điều kiện tất yếu để tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Ngày nay, khái niệm lao động đã được mở rộng. Lao động là hoạt động có mục đích, có ích của con người tác động lên giới tự nhiên, xã hội nhằm mang lại của cải vật chất cho bản thân và cho xã hội. Lao động là điều kiện không thể thiếu được của đời sống con người, là sự tất yếu vĩnh viễn, là kẻ môi giới trong sự trao đổi chất giữa tự nhiên và con người. Lao động làm cho con người ta ngày càng phát triển và hoàn thiện. Lao động làm cho con người mang tính sáng tạo ngày càng cao. 5 Bất kỳ một xã hội nào muốn tồn tại và phát triển đều phải không ngừng phát triển sản xuất. Điều đó có nghĩa là lao động sản xuất là hoạt động có ý thức của con người nhằm tạo ra của cải vật chất và giá trị tinh thần phục vụ cho nhu cầu của bản thân và xã hội. Lao động mãi mãi là nguồn gốc và động lực phát triển xã hội. Không có lao động, không thể có sự tồn tại của đời sống cá nhân cũng như xã hội loài người nói chung. Bởi vậy, xã hội càng văn minh thì tính chất, hình thức và phương pháp tổ chức lao động càng tiến bộ. 1.1.1.1. Nguồn lao động Nguồn lao động là phạm trù phản ánh lực lượng quan trọng nhất của nền sản xuất xã hội. Theo từ điển thống kê: “Nguồn lao động xã hội là toàn thể những thành viên trong xã hội có khả năng tham gia lao động, bao gồm: những người theo quy định của Nhà nước ở trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động và những người theo quy định của Nhà nước ở ngoài độ tuổi quy định nhưng thực tế tham gia lao động”. Như vậy, nguồn lao động xã hội là tổng thể lao động xã hội được xem xét trong khoảng thời gian nhất định. - Chất lượng nguồn lao động: đây là phạm trù phản ánh trình độ chuyên môn, trình độ văn hóa, thể lực và trí lực… của người lao động. Trong từng quốc gia khác nhau, từng lãnh thổ khác nhau, từng vùng khác nhau thì chất lượng của nguồn lao động cũng khác nhau. Chất lượng nguồn lao động được thể hiện trên các mặt: Trình độ văn hóa, trình độ chuyên môn nghề nghiệp, trình độ tổ chức cuộc sống, các yếu tố về tâm lý, tập quán, phẩm chất đạo đức, trình độ và ý thức pháp luật, trạng thái tâm lý, năng lực tư duy, sáng tạo, trình độ sức khỏe…. Như vậy chất lượng nguồn lao động chủ yếu biểu hiện ở mặt thể lực và trí lực của người lao động. - Trí lực của người lao động được thể hiện qua các tiêu trí sau: Trình độ văn hóa của người lao động; Trình độ chuyên môn nghề nghiệp; Tâm lý, tập quán; 6 Trình độ tổ chức cuộc sống; - Thể lực của người lao động: bao gồm trình độ sức khỏe, cơ cấu độ tuổi của người lao động. Có thể lực tốt thì người lao động mới có khả năng vận dụng các kỹ năng nghề nghiệp vào làm việc. Người lao động có chất lượng cao không chỉ biểu hiện ở trình độ văn hóa cao, trình độ chuyên môn cao mà còn biểu hiện ở chất lượng của thể lực của họ. Như vậy, trí lực và thể lực là hai mặt của chất lượng nguồn lao động, giữa chúng phải luôn có sự phối hợp hài hòa thì nguồn lao động mới đạt được hiệu quả cao trong sử dụng. 1.1.1.2. Vai trò của nguồn lao động nông thôn * Nguồn lao động nông thôn tham gia vào quá trình phát triển các ngành trong nền kinh tế quốc dân Nguồn lao động nông thôn đóng vai trò rất quan trọng trong quá trình phát triển các ngành nghề trong nền kinh tế. Để nền kinh tế phát triển mạnh đòi hỏi phải có một nguồn lao động phù hợp cả về số lượng và chất lượng. Trong mỗi thời kỳ khác nhau thì sự phù hợp này cũng được biểu hiện khác nhau và diễn biến theo xu hướng có tính quy luật. Về mặt số lượng: Thời kỳ đầu công nghiệp hóa số lượng nguồn lao động nông thôn đông và chiếm tỷ trọng cao trong tổng lao động xã hội. Song xu hướng ngày càng giảm dần cả về số lượng tương đối lẫn tuyệt đối trong quá trình phát triển xã hội. Xu hướng này diễn ra theo hai giai đoạn: Giai đoạn đầu: Khi đất nước bắt đầu công nghiệp hóa, nông nghiệp chuyển sang sản xuất hàng hóa, năng suất lao động tăng, một số lao động nông nghiệp được giải phóng trở nên dư thừa và được các ngành khác thu hút sử dụng. Giai đoạn hai: Khi nền kinh tế phát triển ở trình độ cao, năng suất lao động nông nghiệp tăng nhanh, năng suất lao động xã hội đạt ở mức cao, số lượng lao động nông nghiệp được giải phóng, dư thừa nhiều đã được các ngành khác thu hút sử dụng hết. Vì thế giai đoạn này lao động nông nghiệp giảm cả về số tương đối lẫn tuyệt đối. 7 * Nguồn lao động nông thôn tham gia vào sản xuất lương thực, thực phẩm Như chúng ta đều biết, nguồn lương thực, thực phẩm phần lớn được cung cấp từ khu vực nông thôn, ngoại thành các thành phố lớn. Các nguồn này vì thế mà do chính nguồn lao động nông thôn sản xuất ra. Không chỉ quá trình gia tăng dân số hàng năm mà quá trình đô thị hóa đất nước và thu nhập của người dân tăng lên đòi hỏi khối lượng lương thực, thực phẩm hàng hóa ngày càng lớn, chất lượng cao để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của dân cư. Trên thực tế, có một số nước chủ yếu dựa vào nguồn tài nguyên phong phú để xuất khẩu và nhập khẩu phần lớn lương thực từ các nước khác. Nhưng hầu hết các nước đang phát triển phải dựa vào nông nghiệp và nguồn lao động trong nông thônđóng góp một vai trò to lớn trong quá trình tạo ra lương thực, thực phẩm. * Nguồn lao động nông thôn, tham gia vào sản xuất nguyên liệu cho công nghiệp chế biến nông, lâm, thủy sản Cùng với quá trình tăng trưởng và phát triển của nền kinh tế, các ngành công nghiệp chế biến nông, lâm, thủy sản cũng ngày càng lớn mạnh. Việc phát triển ngành công nghiệp chế biến nông, lâm, thủy sản với các quy trình công nghệ, quy mô khác nhau là một nội dung của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Với một cơ cấu kinh tế nông nghiệp-công nghiệp-dịch vụ như Việt Nam hiện nay, ngành công nghiệp chế biến phát triển sẽ tạo đà cho phát triển một nền kinh tế vững chắc, đồng thời tạo sự chuyển dịch cơ cầu kinh tế theo hướng công nghiệp nông nghiệp - dịch vụ. Tuy nhiên, không thể phát triển được ngành công nghiệp chế biến nếu như không cung cấp đủ nguồn nguyên liệu đầu vào. Các nguồn nguyên liệu của công nghiệp chế biến chủ yếu được cung cấp bởi sản phẩm nông nghiệp. 1.1.2. Đặc điểm của việc làm trong nông thôn 1.1.2.1. Khái niệm về việc làm Việc làm là một phạm trù tổng hợp liên kết các quá trình kinh tế, xã hội và nhân khẩu, nó thuộc những vấn đề chủ yếu của toàn bộ đời sống xã hội. Điều 13 Bộ luật Lao động của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã khẳng định: “Việc làm là mọi hoạt động tạo ra thu nhập mà không bị pháp luật ngăn cấm”. 8 Những công việc bị pháp luật ngăn cấm chỉ là tương đối, ở thời điểm này công việc này bị ngăn cấm nhưng ở thời điểm khác nó lại không bị cấm, đương nhiên tồn tại. Người có việc làm là người làm việc trong mọi lĩnh vực ngành nghề, dạng hoạt động có ích không bị pháp luật ngăn cấm mang lại thu nhập để nuôi sống bản thân và gia đình, đồng thời góp một phần cho xã hội. Người lao động có việc làm là người trong độ tuổi lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế quốc dân với thời gian làm việc không ít hơn mức chuẩn quy định cho người lao động có việc làm trong tuần lễ điều tra. Tùy theo tình hình kinh tế xã hội và đặc điểm của từng nhóm ngành nghề, Nhà nước quy định mức thời gian làm việc chuẩn để được coi là có việc làm. Với khái niệm về việc làm như trên thì hoạt động được xác định là việc làm bao gồm: Làm các công việc được trả công dưới dạng bằng tiền hoặc hiện vật. Những công việc tự làm để thu lợi nhuận cho bản thân hoặc tạo ra thu nhập cho gia đình mình nhưng không được trả công bằng tiền hoặc hiện vật cho công việc đó. Với quan niệm như vậy sẽ làm cho nội dung việc làm được mở rộng và tạo khả năng to lớn để giải phóng tiềm năng lao động, giải quyết việc làm cho nhiều người. Điều này thể hiện trên hai góc độ: Thứ nhất: Là thị trường lao động được mở rộng bao gồm tất cả các thành phần kinh tế, các hình thức sản xuất kinh doanh. Và cũng không bị hạn chế về mặt không gian. Thứ hai: Là nguời lao động được tự do hành nghề, tự do liên doanh liên kết, tự do thuê mướn lao động theo pháp luật và sự hướng dẫn của Nhà nước để tự tạo việc làm cho mình và thu hút thêm lao động cho xã hội. Căn cứ vào lượng thời gian thực tế làm việc, nhu cầu làm việc và mức thu nhập, người ta chia ra làm các loại việc làm: 9 Việc làm đầy đủ: Là việc làm nó cho phép người lao động có đủ điều kiện để sử dụng thời gian lao động theo quy định và mang lại thu nhập không thấp hơn so với mức thu nhập tối thiểu trong xã hội. Đó là sự thỏa mãn đầy đủ nhu cầu về việc làm cho bất cứ ai có khả năng lao động trong nền kinh tế quốc dân. Như vậy, việc làm đầy đủ phải đảm bảo hai yếu tố là có đủ điều kiện sử dụng hết thời gian theo quy định và phải có mức thu nhập không thấp hơn mức thu nhập tối thiểu. Nếu không đảm bảo một trong hai yếu tố này thì gọi là bán thất nghiệp. Việc làm hợp lý: Là sự phù hợp về mặt số lượng và chất lượng của các yếu tố con người và vật chất của sản xuất, là bước phát triển cao hơn của việc làm đầy đủ. Việc làm hợp lý có năng suất lao động và hiệu quả kinh tế xã hội cao. Như vậy, việc làm hợp lý chỉ rõ việc làm đó phải phù hợp với khả năng và nguyện vọng của người lao động. 1.1.2.2. Khái niệm thất nghiệp và thiếu việc làm Thất nghiệp là tình trạng một bộ phận trong lực lượng lao động muốn làm việc nhưng không thể tìm được việc làm với mức tiền công không thấp hơn mức lương tối thiểu hiện hành. Thất nghiệp là do cung về lao động vượt quá hoặc không phù hợp về cơ cấu với cầu về lao động, làm cho bộ phận người lao động không tìm được việc làm. Người lao động chưa có việc làm là người lao động có nhu cầu làm việc nhưng chưa tìm được việc làm hoặc đang làm việc nhưng với mức thời gian thấp hơn mức thời gian chuẩn do Nhà nước quy định. Người lao động thất nghiệp bao gồm thất nghiệp dài hạn và người thất nghiệp ngắn hạn. Người thất nghiệp dài hạn là người thất nghiệp liên tục từ 12 tháng trở lên tính từ ngày đăng ký thất nghiệp, hoặc từ tuần lễ điều tra trở về trước. Người thất nghiệp ngắn hạn là người thất nghiệp dưới 12 tháng tính từ ngày đăng ký thất nghiệp hoặc tính từ tuần lễ điều tra trở về trước. Người lao động thiếu việc làm được hiểu là người có thời gian làm việc dưới mức quy định chuẩn cho người có đủ việc làm và có nhu cầu làm việc thêm. Mức thời gian chuẩn tùy thuộc vào từng ngành nghề và tính chất công việc theo quy định cụ thể trong từng thời kỳ. 10 1.1.2.3. Đặc điểm việc làm trong lao động nông thôn - Năng suất lao động thấp dẫn đến thu nhập của người lao động thấp. Lao động nông thôn chủ yếu làm việc trong các ngành nông, lâm, ngư nghiệp là những ngành chịu ảnh hưởng trực tiếp của điều kiện tự nhiên. Do đó năng suất lao động của những lao động này thường thấp hơn so với khu vực công nghiệp và dịch vụ. Tính thời vụ là một trong những đặc điểm nổi bật của sản xuất nông nghiệp nó gây ảnh hưởng rất lớn đến năng suất lao động cũng như thời gian lao động của người nông dân nông thôn. Hơn nữa việc thu hoạch sản phẩm lại tiến hành trong thời gian ngắn trong khi quá trình chăm sóc, nuôi dưỡng cây trồng, vật nuôi lại kéo dài. Nhiều sản phẩm sản xuất ra lại được tiêu dùng trực tiếp nên đôi khi người lao động không thu được thu nhập từ các nguồn này. Năng suất lao động đã thấp lại cộng thêm với điều kiện tự nhiên không ổn định làm cho thu nhập của người nông dân thấp và bất ổn. Đây cũng là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng đói nghèo trong nông thôn. - Điều kiện làm việc của lao động nông thôn khó khăn. Sản xuất nông nghiệp chủ yếu được tiến hành trong phạm vi không gian rộng lớn và ngoài trời. Khác với khu vực thành thị, kết cấu hạ tầng, trình độ kỹ thuật, trình độ sản xuất hàng hóa của nông thôn thấp hơn rất nhiều. Điều này khiến cho người lao động nông nghiệp, nông thôn phải làm việc trong những điểu kiện khắc nghiệt và khó khăn hơn rất nhiều. - Việc làm cho lao động nông nghiệp, nông thôn mang tính chất đa dạng. Do tính đa dạng của nông nghiệp nông thôn nên việc làm cho lao động nông thôn cũng mang tính đa dạng. Nông thôn mang tính chất đa dạng về quy mô, trình độ phát triển cũng như các hình thức tổ chức và quản lý. Ở nông thôn hiện nay đang tồn tại rất nhiều loại hình kinh doanh từ hộ nông dân, hợp tác xã dịch vụ đến các tổ hợp tác, công ty tư nhân…Cùng với đó là các ngành nghề phụ trợ cho nông nghiệp trong thời vụ nông nhàn khiến cho việc làm của người lao động rất đa dạng, phong phú. Ngay trong một ngành nghề cũng đòi hỏi những giai đoạn yêu cầu trình độ kỹ thuật khác nhau làm phát sinh các loại công việc mang tính chất khác nhau. 11