Tài liệu Giải pháp chủ yếu giúp hộ nông dân nghèo tiếp cận tín dụng vi mô ở huyện yên dũng, tỉnh bắc giang

BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI -------------***--------------- LÊ VĂN LONG GIẢI PHÁP CHỦ YẾU GIÚP HỘ NÔNG DÂN NGHÈO TIẾP CẬN TÍN DỤNG VI MÔ Ở HUYỆN YÊN DŨNG, TỈNH BẮC GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Chuyên ngành : KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Mã số : 60.31.10 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. QUYỀN ðÌNH HÀ HÀ NỘI - 2011 LỜI CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan rằng, nội dung, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa ñược sử dụng ñể bảo vệ một học vị nào. Tôi cũng xin cam kết chắc chắn rằng, mọi sự giúp ñỡ cho việc thực hiện luận văn ñã ñược cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận văn ñều ñược chỉ rõ nguồn gốc, bản luận văn này là nỗ lực, kết quả làm việc của cá nhân tôi (ngoài phần ñã trích dẫn). Tác giả luận văn Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. i LỜI CẢM ƠN ðể hoàn thành luận văn này, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám Hiệu trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội, Viện ñào tạo Sau ñại học, khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Phát triển nông thôn; cảm ơn các Thầy, Cô giáo ñã truyền ñạt cho tôi những kiến thức quý báu trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Nhân dịp này, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới PGS.TS Quyền ðình Hà người ñã dành nhiều thời gian, tạo ñiều kiện thuận lợi, hướng dẫn về phương pháp khoa học và cách thức thực hiện các nội dung của ñề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn ban lãnh ñạo UBND huyện Yên Dũng, UBND các xã Tân Dân, Tân Liễu và thị trấn Neo cùng các hộ nông dân tại các xã kể trên ñã tiếp nhận, nhiệt tình giúp ñỡ và cung cấp các thông tin, số liệu cần thiết phục vụ cho quá trình nghiên cứu và hoàn thiện ñề tài này. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia ñình, người thân, bạn bè và các bạn học viên lớp Kinh tế Nông nghiệp – K18B ñã chia sẻ, ñộng viên, khích lệ và giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận văn này. Trong quá trình làm nghiên cứu, mặc dù ñã có nhiều cố gắng ñể hoàn thành luận văn, ñã tham khảo nhiều tài liệu và ñã trao ñổi, tiếp thu ý kiến của Thầy Cô và bạn bè. Song, do ñiều kiện về thời gian và trình ñộ nghiên cứu của bản thân còn nhiều hạn chế nên nghiên cứu khó tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận ñược sự quan tâm ñóng góp ý kiến của Thầy Cô và các bạn ñể luận văn ñược hoàn thiện hơn. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày…tháng…năm 2011 Tác giả luận văn Lê Văn Long Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. ii MỤC LỤC Lời cam ñoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục bảng vi Danh mục biểu ñồ viii Danh mục hộp viii 1. MỞ ðẦU 1 1.1 Tính cấp thiết của ñề tài 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu 3 1.3 ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 4 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 5 2.1 Cơ sở lý luận 5 2.2 Cơ sở thực tiễn 2.2.2 Kinh nghiệm tiếp cận tín dụng vi mô với các hộ nông dân nghèo ở Việt Nam 3. 30 35 ðẶC ðIỂM ðỊA BÀN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 43 3.1 ðặc ñiểm ñịa bàn huyện Yên Dũng 43 3.1.1 ðặc ñiểm tự nhiên huyện Yên Dũng 43 3.1.2 ðặc ñiểm kinh tế - xã hội của huyện Yên Dũng 47 3.2 Phương pháp nghiên cứu 59 3.2.1 Phương pháp chọn ñiểm nghiên cứu 59 3.2.2 Phương pháp thu thập thông tin, tài liệu 59 3.2.3 Phương pháp xử lý và phân tích thông tin, số liệu 61 3.2.4 Hệ thống các chỉ tiêu trong nghiên cứu 62 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 63 4.1 Thực trạng tiếp cận hệ thống tín dụng vi mô của hộ nông dân nghèo trên ñịa bàn huyện Yên Dũng Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 63 iii 4.1.1 Thực trạng nghèo và ñặc ñiểm của các hộ nông dân nghèo trên ñịa bàn huyện Yên Dũng 4.1.2 Thực trạng tiếp cận tín dụng vi mô của hộ nông dân nghèo ở huyện Yên Dũng 4.2 63 69 ðịnh hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm tăng cường tiếp cận nguồn vốn tín dụng vi mô cho các hộ nông dân nghèo ở huyện Yên Dũng trong thời gian tới 112 4.2.1 ðịnh hướng 112 4.2.2 Hệ thống các giải pháp 117 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 122 5.1 Kết luận 122 5.2 Kiến nghị 124 TÀI LIỆU THAM KHẢO 125 PHỤ LỤC 127 Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. iv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa ñầy ñủ CNH-HðH Công nghiệp hóa - hiện ñại hóa HND Hội Nông dân HPN Hội Phụ nữ HTX Hợp tác xã NHCSXH Ngân hàng Chính sách xã hội NHNN Ngân hàng Nhà nước NHNNo&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NHTM Ngân hàng Thương mại QTDND Quỹ Tín dụng nhân dân SXKD Sản xuất kinh doanh THCN Trung học chuyên nghiệp THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TLSX Tư liệu sản xuất TM-DV Thương mại và dịch vụ TTCN Tiểu thủ công nghiệp UBND Ủy ban nhân dân Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. v DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 3.1 Giá trị sản xuất các ngành kinh tế huyện Yên Dũng năm 2008 – 2010 49 3.2 Giá trị sản xuất nông nghiệp của huyện Yên Dũng năm 2008 – 2010 52 3.3 Tình hình lao ñộng và sử dụng lao ñộng của huyện Yên Dũng năm 2008 - 2010 3.4 54 Tình hình ñất ñai và sử dụng ñất ñai của huyện Yên Dũng năm 2008 – 2010 56 3.5 Bảng thu thập thông tin, tài liệu ñã công bố 59 3.6 Số hộ nông dân nghèo ñiều tra tại các ñiểm nghiên cứu 61 4.1 Số hộ nghèo và cận nghèo tại các ñiểm nghiên cứu 65 4.2 Thông tin chung về các hộ nghèo ñiều tra 66 4.3 Tình hình tiếp cận các nguồn thông tin về nguồn vốn vay của các hộ nông dân nghèo 4.4 70 Mức vốn cho vay ñối với hộ nghèo của ngân hàng huyện Yên Dũng năm 2008 – 2010 75 4.5 Lãi suất cho vay theo chương trình, mục ñích vay của NHCSXH 79 4.6 Lãi suất cho vay của ngân hàng NN&PTNT năm 2008 – 2010 80 4.7 Diễn biến lãi suất cho vay của Quỹ tín dụng nhân dân xã Tân Dân 80 4.8 Thời hạn cho vay theo các chương trình, mục ñích cho vay 82 4.9 Dư nợ cho vay theo ñối tượng thụ hưởng 93 4.10 Dư nợ cho vay phân theo trình ñộ và ngành học 93 4.11 Dư nợ vốn tín dụng phân theo ñơn vị nhận ủy thác 94 4.12 Một số kết quả trong hoạt ñộng tín dụng của ngân hàng Chính sách xã hội huyện Yên Dũng 2010 4.13 96 Kết quả cho vay vốn của ngân hàng Chính sách xã hội ở 3 xã năm 2010 4.14 Tình hình cho vay ñến các ngành sản xuất của ngân hàng NN&PTNT 4.15 Tình hình cho vay theo ngành sản xuất của Quỹ tín dụng nhân dân ở xã Tân Dân Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 98 100 101 vi 4.16 Tình hình vay vốn từ các tổ chức tín dụng chính thức của hộ nông dân nghèo 106 4.17 Kết quả vay vốn tín dụng phi chính thức ở các hộ ñiều tra 109 4.18 Tình hình sử dụng vốn vay của các hộ nông dân nghèo 111 Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. vii DANH MỤC BIỂU ðỒ, ðỒ THỊ STT Tên biểu ñồ Trang 3.1 Cơ cấu ñất ñai của huyện Yên Dũng năm 2010 46 3.2 Cơ cấu giá trị sản xuất các ngành kinh tế huyện Yên Dũng 2008 – 2010 3.3 50 Cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông nghiệp huyện Yên Dũng năm 53 2010 4.1 Tiếp cận các nguồn thông tin về nguồn vốn vay của các hộ ñiều tra năm 2010 71 4.2 ðánh giá của hộ về mức vốn cho vay của các ngân hàng 78 4.3 ðánh giá của hộ về tính thuận tiện trong thủ tục vay vốn của các ngân hàng 88 4.4 Mức hài lòng của hộ về thái ñộ làm việc của cán bộ ngân hàng 89 4.5 ðánh giá của hộ về việc hướng dẫn sử dụng vốn của ngân hàng 90 4.6 ðánh giá của hộ về quy ñịnh hoàn vốn của ngân hàng 91 DANH MỤC HỘP TT Tên hộp Trang 2.1 Thành công của một số Ngân hàng làng 34 2.2 Thành công của mô hình TYM 40 Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. viii 1. MỞ ðẦU 1.1 Tính cấp thiết của ñề tài Trong lịch sử phát triển của loài người, nghèo ñói vẫn là vấn ñề xã hội rộng lớn và mang tính toàn cầu. Mặc dù ñã có nhiều cố gắng nhưng nhiều quốc gia vẫn chưa giải quyết ñược vấn ñề nghèo ñói. Do nhận thức, phương pháp giải quyết và ñiều kiện kinh tế - xã hội ở mỗi nước, mỗi vùng là khác nhau mà mức ñộ nghèo ñói và số người nghèo ñói khác nhau. Việt Nam vốn là nước nông nghiệp, hiện có 70,4% dân số sống ở khu vực nông thôn. Lao ñộng nông nghiệp chiếm 52% tổng lao ñộng cả nước. ðến năm 2009, cả nước có 2,4 triệu hộ nghèo, chiếm 13% tổng số hộ, trong ñó 90% số hộ sống ở khu vực nông thôn với hơn 30% các hộ nông dân nghèo nhất ñang sinh sống ở các vùng nghèo nhất của cả nước. Vì vậy, vấn ñề xóa ñói giảm nghèo là một trong những nội dung xuyên suốt trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội không chỉ của riêng Việt Nam mà của cả các nước ñang phát triển và là một trong những vấn ñề quan tâm hàng ñầu của Chính phủ các nước. Kết quả của các cuộc ñiều tra kinh tế - xã hội do nhiều tổ chức khác nhau tiến hành ñều cho một kết luận chung là ñại bộ phận số hộ ở nông thôn, ñặc biệt là các hộ nghèo ñều trong tình trạng thiếu vốn và có nhu cầu vay vốn cho sản xuất kinh doanh. Thiếu vốn là nguyên nhân trước hết cản trở sự mở rộng các hoạt ñộng sản xuất kinh doanh, tạo việc làm và tăng thu nhập ở nông thôn, ñặc biệt là ở các hộ nghèo. Vốn tín dụng có vai trò mạnh mẽ trong bổ sung sự thiếu hụt ñó nhằm phát triển nông nghiệp và nông thôn. Trong ñó tín dụng vi mô là một phương tiện dịch vụ tài chính bền vững có thể giúp người nghèo không chỉ tạo thêm thu nhập, gây dựng vốn liếng mà còn có thể giúp họ giảm bớt những tổn thương do những tác ñộng của ngoại cảng mang lại. Hình thức tín dụng vi mô ñược coi là một giải pháp cơ bản giúp các hộ nghèo có thể chuyển từ việc kiếm ăn hàng ngày sang tích lũy cho tương lai, ñầu tư tốt hơn cho các chế ñộ dinh dưỡng, cải thiện ñiều kiện sống: mua sắm thêm các phương tiện sản xuất và tiêu dùng, chăm sóc sức khỏe và giáo dục cho trẻ em. Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 1 Ở Việt Nam, khu vực kinh tế nông thôn hiện nay ñang phát triển mạnh và ngày càng thể hiện ñược sự ñóng góp quan trọng của nó ñối với nền kinh tế quốc dân. Sự chuyển ñổi kinh tế trong nông nghiệp, nông thôn ñã tạo ra các cơ hội ñầu tư vào các trang trại, các dự án sản xuất nông nghiệp. Nhu cầu ñầu tư vốn phát triển sản xuất kinh doanh của các hộ nông dân một phần là tự ñáp ứng, phần khác ñược huy ñộng từ các nguồn tín dụng chính thức và phi chính thức. Do ñó, cung cấp các khoản vay có lãi suất phù hợp có thể thúc ñẩy ứng dụng công nghệ mới, mở rộng sản xuất lương thực và tăng thu nhập trong nông nghiệp (Zeller và cs, 1997). Tính ñến tháng 6/2008, dư nợ cho vay ñối với hộ sản xuất nông nghiệp của ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và hệ thống Quỹ tín dụng nhân dân, cộng với vốn của ngân hàng Chính sách xã hội cho vay hộ nghèo và các ñối tượng chính sách ñạt khoảng 181.500 tỷ ñồng, số dư nợ này chỉ chiếm khoảng 17% tổng dư nợ cho vay các thành phần kinh tế của các tổ chức tín dụng Việt Nam. Ở Việt Nam ñã có nhiều nghiên cứu về thị trường tài chính nông thôn cả tín dụng chính thức và tín dụng không chính thức cho hộ nông dân ở các mức ñộ và khía cạnh khác nhau. Lê Thị Thanh (2008) ñã chỉ ra rằng, hộ nông dân có thể dễ dàng tiếp cận với các tổ chức tín dụng nông thôn với những khoản vay nhỏ (lên ñến 10 triệu ñồng). Tuy nhiên, ñối với các khoản vay lớn hơn 10 triệu ñồng hay với các khoản vay trung và dài hạn, các hộ nông dân dường như gặp phải rất nhiều khó khăn do thiếu kế hoạch ñầu tư khả thi và chưa có hệ thống cảnh báo rủi ro sớm ñối với khách hàng khu vực nông nghiệp, nông thôn. Trong một nghiên cứu về tiếp cận vốn tín dụng chính thức, Vu (2001) ñã chỉ ra các ñặc ñiểm của hộ nông dân có ảnh hưởng ñến khả năng tiếp cận nguồn vốn tín dụng chính thức. Nguồn tín dụng chính thức bị ảnh hưởng bởi các yếu tố: diện tích ñất, trình ñộ học vấn của các chủ hộ, số lao ñộng và số người còn phụ thuộc, ñộ tuổi, giới tính, giấy chứng nhận quyền sử dụng ñất và hộ có khả năng vay ñược từ các nguồn tín dụng phi chính thức (Pham và Izumida, 2002; Nguyên Văn Ngân và Lê Khương Ninh, 2008). Năm 2009, Trần Hữu Cường và cs ñã chỉ ra rằng, tín dụng là một trong các nhân tố ảnh hưởng trực tiếp ñến quyết ñịnh ñầu tư vốn của các hộ nông dân. Kết quả nghiên cứu của tác giả cho thấy, khả năng vay vốn tín dụng của Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 2 hộ nông dân từ các tổ chức tín dụng chính thức bị chi phối bởi các nhân tố như tài sản thế chấp, kế hoạch ñầu tư khả thi và thủ tục vay vốn rườm rà. Yên Dũng là một huyện miền núi và cũng là huyện còn nhiều khó khăn nhất trên ñịa bàn tỉnh Bắc Giang. Tính ñến hết năm 2010 tỷ lệ hộ nghèo của huyện Yên Dũng là 13,12%, chiếm một tỷ lệ khá cao so với toàn tỉnh. Trong những năm qua, huyện Yên Dũng ñã triển khai nhiều chương trình tín dụng hỗ trợ cho người nghèo có ñiều kiện phát triển kinh tế, kết quả ñã ñạt ñược những thành công nhất ñịnh. Tuy nhiên, theo nhiều nguồn số liệu thống kê thì việc tiếp cận nguồn vốn và sử dụng nguồn vốn vay từ các tổ chức tín dụng chính thức ñối với hộ nông dân nghèo vẫn chưa thật sự hiệu quả. Hơn nữa, việc phân khúc thị trường cho người nghèo hầu như các ngân hàng hoàn toàn không chú trọng ñến. Mặc dù, tỷ lệ hộ nghèo trong những năm gần ñây ñã có xu hướng giảm dần nhờ vào các chính sách xóa ñói giảm nghèo thông qua các chương trình tín dụng nông thôn, tín dụng người nghèo (huyện Yên Dũng mới chỉ rà soát ñược những hộ khá hơn ñể cho thoát nghèo, ña số các hộ thoát nghèo là nhờ vào việc ñưa lao ñộng gia ñình ñi làm việc ở nước ngoài). Nhưng thực tế không phải tất cả các hộ nông dân nghèo ñều có thể tiếp cận ñược nguồn vốn tín dụng từ các tổ chức tín dụng chính thức, ñặc biệt là ngân hàng Chính sách xã hội. Có nhiều nguyên nhân chủ quan lẫn khách quan dẫn ñến vấn ñề trên, do ñó nghiên cứu này ñược thực hiện với mong muốn ñánh giá thực trạng tiếp cận tín dụng vi mô ñối với người nghèo trên ñịa bàn huyện Yên Dũng và xác ñịnh các nhân tố tác ñộng ñến khả năng tiếp cận tín nguồn tín dụng của hộ nông dân nghèo huyện Yên Dũng; tìm hiểu tại sao một số hộ nông dân nghèo sử dụng tín dụng chính thức trong khi các hộ khác thì không. Xuất phát từ những vấn ñề thực tiễn của ñịa phương, tôi tiến hành nghiên cứu ñề tài “Giải pháp chủ yếu giúp hộ nông dân nghèo tiếp cận tín dụng vi mô ở huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang” làm luận văn Thạc sỹ kinh tế. 1.2 Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1 Mục tiêu chung Nghiên cứu thực trạng tiếp cận nguồn vốn tín dụng vi mô của hộ nông dân nghèo trên ñịa bàn huyện Yên Dũng trong thời gian qua, trên cơ sở ñó ñề xuất ñịnh Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 3 hướng và một số giải pháp chủ yếu giúp hộ nông dân nghèo tiếp cận hiệu quả hơn các nguồn vốn tín dụng vi mô ở huyện Yên Dũng. 1.2.2 Mục tiêu cụ thể - Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tiếp cận vốn tín dụng vi mô của hộ nông dân - ðánh giá thực trạng tiếp cận tín dụng vi mô của hộ nông dân nghèo của huyện Yên Dũng. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng ñến tiếp cận tín dụng vi mô của các hộ nông dân nghèo - ðề xuất ñịnh hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm tăng cường tiếp cận tín dụng vi mô cho các hộ nông dân nghèo ở huyện Yên Dũng 1.3 ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 1.3.1 ðối tượng nghiên cứu Nghiên cứu các hình thức và các ñiều kiện ảnh hưởng ñến việc tiếp cận nguồn vốn tín dụng vi mô của các hộ nông dân nghèo ở huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang 1.3.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về nội dung: luận văn ñi sâu nghiên cứu những vấn ñề lý luận và thực tiễn về hoạt ñộng tín dụng vi mô, ñặc biệt là các hình thức tiếp cận vốn tín dụng vi mô chính thống ñối với các hộ nông dân nghèo - Phạm vi về không gian: ðề tài ñược thực hiện trên ñịa bàn huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang - Phạm vi về thời gian: ñề tài thu thập các thông tin, số liệu thứ cấp theo số liệu niên giám thống kê, số liệu từ các phòng ban có liên quan từ năm 2008 – 2010 và các số liệu khảo sát các hộ nông dân nghèo của huyện Yên Dũng trong khoảng thời gian từ tháng 6 năm 2010 ñến hết tháng 6 năm 2011. Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 4 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 2.1 Cơ sở lý luận 2.1.1 Cơ sở lý luận về tín dụng vi mô 2.1.1.1 Một số khái niệm tín dụng và tín dụng vi mô a. Khái niệm tín dụng Tín dụng xuất phát từ gốc La – tinh: Credittum tức là sự tin tưởng, tín nhiệm. Tín dụng biểu hiện mối quan hệ kinh tế - xã hội gắn liền với quá trình tạo lập và sử dụng vốn nhằm mục ñích thỏa mãn nhu cầu tạm thời cho các quá trình sản xuất và ñời sống, theo nguyên tắc hoàn trả. Theo ðại Từ ñiển kinh tế thị trường “Tín dụng là những hành ñộng cho vay và bán chịu hàng hóa và vốn giữa những người sở hữu khác nhau. Tín dụng không phải là hoạt ñộng vay tiền ñơn giản mà là hoạt ñộng vay tiền có ñiều kiện, tức là phải bồi hoàn thanh toán tức lợi. Tín dụng là hình thức ñặc thù vận ñộng giá trị khác với lưu thông hàng hóa ñơn thuần: vận ñộng giá trị nên dẫn tới phương thức mượn tài khoản, bồi hoàn giá trị thanh toán”. Tín dụng là “phạm trù kinh tế thể hiện mối quan hệ giữa người cho vay và người ñi vay, trong quan hệ này người cho vay có nhiệm vụ chuyển giao quyền sử dụng tiền hoặc hàng hóa cho người ñi vay trong thời gian nhất ñịnh, khi tới thời hạn trả nợ người ñi vay có nghĩa vụ hoàn trả số tiền hoặc hàng hóa cho người cho vay kèm theo một khoản lãi” [Luật các tổ chức tín dụng và văn bản hướng dẫn thi hành, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002]. Như vậy, bên cho vay là người chủ sở hữu của số tiền hay hàng hóa ñã chuyển giao quyền sử dụng trong một khoảng thời gian nhất ñịnh với mục ñích sinh lời. Trong mối quan hệ trên xuất hiện một nhu cầu, ñó là người cho vay muốn bảo tồn giá trị của vốn bỏ ra và có lợi ích tăng thêm, do ñó thỏa thuận với người ñi vay một phần giá trị tăng thêm, phần giá trị tăng thêm này chính là lãi hay còn gọi là lợi tức tín dụng. Như vậy, lợi tức tín dụng chính là chi phí sử dụng tiền vay mà người ñi vay phải trả, ñồng thời cũng là lợi ích mà người cho vay nhận ñược khi Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 5 quyết ñịnh chuyển giao quyền sử dụng hiện tại ñể tích lũy cho tiêu dùng tương lai. Trong quan hệ tín dụng này, cả hai bên ñều ñạt ñược mục ñích của mình, người ñi vay giải quyết ñược nhu cầu về vốn ñầu tư sản xuất kinh doanh, người cho vay thì nhận ñược khoản lợi tức tín dụng của mình. Tuy nhiên việc người ñi vay phải trả bao nhiêu cho người cho vay còn phụ thuộc vào các yếu tố sau: - Tỷ lệ lãi suất ngân hàng, tầm quan trọng của vốn trong ñầu tư kinh doanh của người ñi vay - Tình hình ổn ñịnh và xu hướng vận ñộng của việc kinh doanh tiền tệ - Tùy từng khả năng thanh toán của người ñi vay trong ñiều kiện kinh tế - xã hội nhất ñịnh mà người ñi vay phải chịu mức lợi tức cao hay thấp hơn mức lợi tức bình thường. - Các yếu tố rủi ro có thể của khoản vay b. Khái niệm tín dụng vi mô Tín dụng vi mô là tín dụng cho người nghèo, là những khoản vay nhỏ, rất nhỏ do các ngân hàng hoặc một tổ chức nào ñó cung cấp cho người nghèo. Mục ñích là giúp họ có thể tham gia hoạt ñộng sản xuất hay tiến hành kinh doanh. Nói mở rộng ra là toàn bộ những hình thức tín dụng ưu ñãi cho người nghèo * Mục tiêu của tín dụng vi mô là xóa ñói giảm nghèo hiệu quả, tăng cường năng lực và khả năng hội nhập của người nghèo, giảm mức ñộ tổn thương của họ trước những rủi ro và biến ñộng của nền kinh tế * ðặc ñiểm của tín dụng vi mô: - Tín dụng vi mô là những món tiền nhỏ giành cho người nghèo - Tín dụng vi mô có mức lãi suất hợp lý, trả dần khoản nhỏ, tiết kiệm nhỏ và ñược rút một món tiền lớn hơn - Là hình thức vay vốn có thể không yêu cầu có thế chấp - Tín dụng vi mô ñược xem là “cần câu” chứ không phải “con cá” ñối với các hộ - Dành cho cá nhân vay, thông thường qua một tổ chức hay một nhóm người (hình thức vay tín chấp) - Chi phí hoạt ñộng của hệ thống tài chính vi mô là khá lớn, chịu nhiều rủi ro Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 6 * Sự khác nhau giữa tín dụng vi mô và tài chính vi mô: - Tín dụng vi mô chỉ ñơn giản là một khoản vay nhỏ, do ngân hàng hay một tổ chức nào ñó cấp. Tín dụng vi mô thường dành cho cá nhân vay, không cần tài sản thế chấp, hoặc thông qua việc cho vay theo nhóm. - Tài chính vi mô ñề cập ñến các hoạt ñộng cho vay, tiết kiệm, bảo hiểm, chuyển giao dịch vụ và các sản phẩm tài chính khác ñến cho nhóm khách hàng có thu nhập thấp. 2.1.1.2 Bản chất, chức năng và phân loại tín dụng tín dụng vi mô a. Bản chất của tín dụng vi mô Các Mác ñã viết về bản chất của tín dụng như sau: “Tiền chẳng qua chỉ rời khỏi tay người sở hữu trong một thời gian và chẳng qua chỉ tạm thời chuyển từ tay người sở hữu sang tay nhà tư bản hoạt ñộng, cho nên tiền không phải ñược bỏ ra ñể thanh toán, cũng không phải tự ñem bán ñi mà cho vay, tiền chỉ ñem nhượng lại với một ñiều kiện là nó sẽ quay trở về ñiểm xuất phát sau một kỳ hạn nhất ñịnh”[ðỗ Tất Ngọc (2006), Tín dụng ngân hàng ñối với kinh tế hộ ở Việt Nam, NXB Lao ñộng, Hà Nội]. ðồng thời Các Mác cũng ñã vạch rõ yêu cầu của việc tiền quay trở về ñiểm xuất phát là phải “vẫn giữ nguyên vẹn giá trị của nó và ñồng thời lại lớn thêm trong quá trình vận ñộng”[ ðỗ Tất Ngọc (2006), Tín dụng ngân hàng ñối với kinh tế hộ ở Việt Nam, NXB Lao ñộng, Hà Nội]. Tín dụng rất phong phú và ña dạng về hình thức và bản chất của tín dụng, ñược thể hiện ở các phương diện sau: “Thứ nhất, người sơ hữu tiền hoặc hàng hóa chuyển giao cho người khác sử dụng trong một thời gian nhất ñịnh. Lúc này, vốn ñược chuyển từ tay người cho vay sang người vay. Thứ hai, sau khi nhận ñược vốn tín dụng, người ñi vay ñược quyền sử dụng ñể thỏa mãn một hay một số mục ñích nhất ñịnh. Thứ ba, ñến thời hạn do hai bên thỏa thuận, người vay hoàn trả lại cho người cho vay một giá trị lớn hơn vốn vay ban ñầu. Phần tăng thêm này ñược gọi là tiền lãi”[13]. Tóm lại, bản chất của tín dụng ñược diễn ñạt bằng nhiều cách khác nhau, nhưng ñều ñề cập ñến mối quan hệ, một bên là người cho vay và một bên là người ñi vay. Trong mối quan hệ này nó ñược ràng buộc bởi cơ chế tín dụng, chính sách Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 7 lãi suất và pháp luật hiện hành. Sự hoàn trả là ñặc trưng thuộc về bản chất vận ñộng của tín dụng, là dấu ấn phân biệt phạm trù tín dụng với các phạm trù kinh tế khác. b. Chức năng của tín dụng Tín dụng có các chức năng quan trọng trong ñó có ba chức năng cơ bản sau: - Thứ nhất, chức năng phân phối lại tài sản dưới hình thức vốn tiền tệ của người tạm thời chưa dùng ñến chuyển cho người tạm thời cần sử dụng ðó là chuyển nhượng quyền sử dụng vốn. Việc luân chuyển vốn tiền tệ này xuất phát từ lợi ích của cả hai bên, ñược thực hiện một cách tự nguyện theo thỏa thuận xuất phát từ chức năng của tài chính về phân phối của cải bằng tiền, chức năng bảo ñảm vốn và thúc ñẩy vận ñộng liên tục tiền vốn. Các tổ chức, cá nhân có vốn tiền tệ tạm thời chưa dùng ñến không muốn vốn ñó nằm im, không sinh lời nên ñã nhượng cho tổ chức, cá nhân khác thiếu vốn cần sử dụng tạo ra hiệu quả kinh tế xã hội. Nhà nước, ngân hàng ñã sử dụng chức năng này của tín dụng ñể thu hút vốn nhàn rỗi trong nền kinh tế. Các tổ chức, cá nhân thừa vốn và thiếu vốn ñược thực hiện thông qua tín dụng, vừa khắc phục ñược tình trạng thừa thiếu vốn, vừa phát huy hiệu quả sử dụng vốn. Chức năng phân phối của tín dụng ñược thực hiện thông qua hai con ñường là a) phân phối trực tiếp chuyển từ người cho vay sang người vay, không qua trung gian và b) phân phối gián tiếp là sự phân phối qua người trung gian, môi giới tức là qua trung gian tài chính. - Thứ hai, chức năng tạo vốn tiền tệ của tín dụng Những nguồn vốn nhàn rỗi ñược huy ñộng từ các tổ chức và nhân dân hình thành nguồn vốn lớn của các tổ chức tín dụng rồi từ ñó cung ứng cho các doanh nghiệp sản xuất, dịch vụ và các tổ chức tín dụng khác. Chức năng này thúc ñẩy thị trường vốn ngắn và dài hạn ngày càng sôi ñộng và mở rộng. - Thứ ba, chức năng kiểm tra của tín dụng Vốn tiền tệ cho vay không làm thay ñổi quyền sở hữu của người cho vay có vốn cho vay. Người cho vay vốn luôn tính tới sự bảo toàn vốn gốc và còn phải có tiền lời, tức là phát triển ñược số vốn ñã có, chống mọi sự rủi ro mất vốn. Chính vì Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 8 vậy mà họ phải kiểm tra sử dụng vốn của người vay. Chức năng kiểm tra của tín dụng phát huy trước khi quan hệ tín dụng phát sinh, trong quá trình sử dụng vốn tín dụng và ñến khi quan hệ tín dụng kết thúc. Người sử dụng vốn tín dụng phải chứng minh là vốn tín dụng sử dụng có hiệu quả, có vật chất bảo ñảm cùng với sự tín nhiệm. Sự kiểm tra vốn tín dụng là nhằm bảo ñảm vốn tín dụng sử dụng ñúng mục ñích, ñược cung ứng theo kế hoạch sử dụng ñể phát huy hiệu quả, ngăn chặn rủi ro bằng tài sản thế chấp ñể bảo ñảm vốn ñược thu hồi. Những ñiều ñó ñược thể hiện trong nguyên tắc tín dụng. Tín dụng với ba chức năng cơ bản này thực sự là một công cụ quan trọng trong việc phân phối và quản lý các hoạt ñộng kinh tế ñất nước. c. Phân loại tín dung Tùy thuộc vào các tiêu chí khác nhau mà có cách phân chia tín dụng ra các loại khác nhau. (1) Phân loại theo thời hạn tín dụng Căn cứ vào thời gian cho vay, tín dụng ñược phân thành ba loại: - Tín dụng ngắn hạn là tín dụng có thời gian sử dụng từ một năm trở xuống - Tín dụng trung hạn là tín dụng có thời gian sử dụng từ 1 năm ñến 5 năm - Tín dụng dài hạn là tín dụng có thời gian sử dụng trên 5 năm (2) Phân loại theo mục ñích trả nợ Căn cứ vào mục ñích sử dụng, tín dụng ñược phân thành tín dụng sản xuất và tín dụng tiêu dùng - Tín dụng sản xuất nhằm ñáp ứng nhu cầu vốn cho các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất thực hiện hoạt ñộng sản xuất kinh doanh ở nhiều lĩnh vực khác nhau như nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ, du lịch… - Tín dụng tiêu dùng nhằm ñáp ứng nhu cầu tiêu dùng cá nhân. (3) Phân loại theo tính chất ñảm bảo an toàn - Tín dụng có ñảm bảo là loại tín dụng ñược áp dụng ñối với khách hàng chưa quen (vay vốn lần ñầu) hoặc khách hàng chưa có uy tín ñối với bên cấp tín dụng. Khi vay vốn thuộc loại này, bên vay bắt buộc phải có tài sản làm ñảm bảo. - Tín dụng không có bảo ñảm là loại tín dụng thường ñược áp dụng ñối với Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 9 những khách hàng truyền thống có quan hệ tín dụng lâu năm với ngân hàng, ñồng thời ñó là những khách hàng có tình trạng tài chính vững chắc, sản xuất kinh doanh ổn ñịnh, có lãi, có quan hệ tốt trong giao dịch với khách hàng, nợ nần ñược thanh toán ñầy ñủ, ñúng hạn. Thông thường khi cấp loại tín dụng này, các ngân hàng thường căn cứ vào phương án sản xuất kinh doanh và khả năng trả nợ của khách hàng (4) Phân loại theo nguồn vốn ñược cung cấp - Hệ thống quỹ ñầu tư phát triển - Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn - Ngân hàng Chính sách xã hội - Ngân hàng Thương mại Nhà nước - Các hợp tác xã tín dụng - Các quỹ tín dụng nhân dân - Các tổ chức quốc tế, tổ chức phi chính phủ,… 2.1.1.3 Hệ thống tín dụng vi mô ở Việt Nam a. Lịch sử hình thành tín dụng vi mô ở Việt Nam Lịch sử hình thành tín dụng vi mô ở Việt Nam ñược chia thành 3 thời kỳ chính sau: - Thời kỳ mở ñầu tín dụng vi mô ñến với hộ nghèo bằng nguồn vốn huy ñộng lãi suất cao ñể cho vay ưu ñãi hộ nghèo lãi suất thấp. Người nghèo vì thiếu vốn nên muốn làm gì cũng không ñược, vì vậy, muốn giúp hộ nghèo trước hết là phải giúp họ về tài chính. Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ñã thành lập “Quỹ cho vay ưu ñãi hộ nghèo” (do 3 ngân hàng tham gia ñóng góp: ngân hàng Nông nghiệp, ngân hàng Nông thôn Việt Nam và ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam) với nguồn vốn huy ñộng theo lãi suất thị trường nhưng ñể cho hộ nghèo vay thì phải theo lãi suất ưu ñãi. Quỹ cho vay ưu ñãi hộ nghèo lúc bấy giờ chỉ ñạt khoảng 400 tỷ ñồng và tồn tại không dài nhưng thực tế ñã gặt hái ñược nhiều thành quả ñáng khích lệ, làm thay ñổi quan ñiểm nhận thức ñối với người nghèo, tạo nên tiền ñề hình thành chủ trương chiến lược Xóa ðói Giảm Nghèo trên phạm vi cả nước. Khẩu hiệu “cho cần câu, hơn cho xâu cá” ñã nâng vị thế và uy tín của ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam lên một bước ñáng kể không Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 10 những với nhân dân lao ñộng trong cả nước mà cả ñối với cộng ñồng quốc tế. Trong lịch sử hoạt ñộng tiền tệ tín dụng ngân hàng, lần ñầu tiên một số ngân hàng Thương mại quốc doanh dùng vốn huy ñộng thị trường với lãi suất cao (2,1% tháng) ñể cho vay hộ nghèo với lãi suất thấp (1,2% tháng) chỉ vì mục ñích phục vụ người nghèo, góp phần ổn ñịnh kinh tế - xã hội ñất nước. - Thời kỳ tăng trưởng nguồn vốn mở rộng tín dụng trong nước và ngoài nước. Trên thực tế, ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam không có tư cách pháp nhân và khả năng tạo lập nguồn vốn; và ñể tiếp tục mở rộng tín dụng ñối với người nghèo, càng không thể tiếp tục huy ñộng vốn theo lãi suất cao ñể cho vay theo lãi suất thấp. ðã ñến lúc phải có một tổ chức tín dụng ñược Nhà nước hỗ trợ về vốn hoạt ñộng như một ngân hàng Thương mại quốc doanh mới có thể ñảm ñương ñược nhiệm vụ. Vì vậy, ngân hàng phục vụ người nghèo thuộc ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ñã ñược ra ñời theo quyết ñịnh số 525 ngày 31/8/1995 của Thủ tướng Chính phủ, khai trương hoạt ñộng ngày 01/01/1996.Vốn tín dụng của ngân hàng phục vụ người nghèo ñã lồng ghép vào các chương trình dự án của ñịa phương, giải ngân kịp thời vụ, ñúng cơ hội. Các hộ nghèo sử dụng ñúng mục ñích có tác dụng phát triển sản xuất, ñưa lại hiệu quả kinh tế xã hội thiết thực. Theo ñánh giá của Ngân hàng Thế giới thì “Xóa ðói Giảm Nghèo là một trong những thành công nhất của Việt Nam, trong phát triển kinh tế. - Thời kỳ sản xuất phát triển toàn diện, mức vốn cho vay cao, cần phải ñưa hộ nghèo từ sản xuất tự cung tự cấp chuyển dần sang sản xuất hàng hóa; ñó là năm 2003, ngân hàng Chính sách xã hội ra ñời trên cơ sở tổ chức lại ngân hàng phục vụ người nghèo. Ngân hàng Chính sách xã hội là một dạng ngân hàng chính sách trực tiếp phục vụ các chương trình mục tiêu kinh tế và xã hội theo ñúng ñịnh hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh ñạo của ðảng và quản lý của Nhà nước. ðối tượng chính có ý nghĩa quyết ñịnh cho sự phát triển của ngân hàng Chính sách xã hội hiện tại và tương lai vẫn là cho vay Xóa ðói Giảm Nghèo, giải quyết việc làm và một số ñối tượng chính sách khác. Sau nhiều năm thành lập và hoạt ñộng, có thể nói Ngân hàng Chính sách xã hội ñã có những bước phát triển mạnh hơn hẳn. Ngân hàng Chính sách xã hội ñã bắt ñầu tạo ñược các ñiều kiện cần và ñủ ñể mở rộng ñối Trường ðại học Nông Nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 11