Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Khoa học xã hội Địa lý Địa đàng phương Đông...

Tài liệu Địa đàng phương Đông

.PDF
273
123
55

Mô tả:

Stephen Oppenheimer ��A �ÀNG � PH�ƠNG �ÔNG L�ch s� huy hoàng c�a m�t l�c ��a b� chìm ng�p Ngư�i d�ch: L� S� Gi�ng, Hoàng Th� H� TRUNG TÂM V�N HOÁ NGÔN NG� �ÔNG TÂY 3 4 b��c ngo�t. Tôi làm vi�c sáu n�m t�i Tr��ng y khoa nhi�t ��i Liverpool, nh�ng ch� y�u v�n là làm vi�c trên t� cách bi�t phái viên � Papua New Guinea. T� chuy�n th�m ��u tiên ��n New Guinea, tôi b�t ��u chú ý ��c bi�t ��n nh�ng câu chuy�n v� s� kh�i nguyên - nh�ng chuy�n t�ơng t� nh� trong Kinh Sáng Th�, nh�ng câu chuy�n k� v� s� kh�i nguyên c�a loài ng��i. Ni�m thích thú này ��t ���c nh�ng k�t qu� không ng� khi tôi tr� l�i vào n�m 1979 �� th�c hi�n m�t công trình nghiên c�u v� b�nh thi�u s�t trong máu c�a tr� em thu�c mi�n B�c New Guinea. Tôi �ã trao ��i v�i m�t già làng v� nh�ng k�t qu� b��c ��u c�a công trình nghiên c�u này. Tôi nói v�i ông v� s� khác bi�t v� gen trong máu tr� em t�i m�t s� ngôi làng d�c b� bi�n phía b�c Guinea. Ông nhìn tôi m�t cách tò mò và cho bi�t r�ng nh�ng ��a tr� �ó là h�u du� c�a ng��i Kulabob. Sau �ó tôi phát hi�n ra r�ng l�i ông �y nói là có liên quan ��n truy�n thuy�t di c� c� x�a Kulabob và Manup, r�t ph� bi�n ��i v�i ng��i dân trên vùng duyên h�i phía b�c. Truy�n thuy�t này d��ng nh� sau �ó �ã ���c các nhà nhân ch�ng h�c công nh�n và ng��i dân nơi �ây là h�u du� c�a nh�ng ng��i Kulabob tha ph�ơng nói th� ngôn ng� g�n gi�ng nh� ngôn ng� c�a ng��i dân �ông Nam á và �a ��o (�a ��o). S� ��t bi�n gen c�a nh�ng ��a tr� Kulabob d�c b� bi�n phía b�c New Guinea �ã b�o v� chúng kh�i b�nh s�t rét và tr� thành d�u hi�u then ch�t bao trùm lên con ���ng di c� c�a ng��i �a ��o vào vùng bi�n Thái Bình D�ơng. Ng��i ta ngh� r�ng h�u du� c�a ng��i Manup là nh�ng ng��i Papua New Guinea b�n ��a, nh�ng ng��i di c� ��n New Guinea s�m hơn nhi�u, trong k� B�ng Hà, ch� y�u b�ng ���ng b� (công trình nghiên c�u v� con ���ng di truy�n gen v�n ti�p t�c cho ��n ngày nay, và b�n thân tôi c�ng �ã t�ng nghiên c�u v� cơ ch� di truy�n �ã b�o v� ng��i dân kh�i b�nh s�t rét). Vì v�y, tôi b�t ��u b�n kho�n suy ngh� v� nguyên nhân làm cho nh�ng ng��i dân c� x�a c�a vùng �ông Nam á r�i b� vùng ��t quê h�ơng trù phú, di c� ��n vùng bi�n mênh mông c�a Thái L�i t�a Nh�ng ý t��ng c�a cu�n sách này b�t ��u t� n�m 1972, khi �ó v�i t� cách là m�t bác s� m�i ra tr��ng tôi chuy�n ��n vùng Vi�n �ông và làm vi�c cho r�t nhi�u b�nh vi�n n�m r�i rác kh�p khu v�c �ông Nam á. Nh�ng ý t��ng �ó ��t ��n ��nh �i�m khi tôi làm vi�c v�i t� cách là m�t bác s� l�u ��ng � Borneo. Nh�ng lúc r�nh r�i, tôi �ã t�n d�ng t�t c� các cơ h�i có th� �� �i du l�ch vòng quanh Thái Lan, Malaysia và Indonesia. Nh�ng hình �nh r�c r� c�a nh�ng n�n v�n hoá �a d�ng này �ã ám �nh tâm trí tôi hơn b�t k� nh�ng gì tôi �ã tr�i qua khi �i th�m thú � Châu Âu, Ma-r�c hay � Trung �ông. Rõ ràng là trên góc �� t� t��ng và tôn giáo, ng��i dân c�a khu v�c �ông Nam á �ã vay mu�n r�t nhi�u t� nh�ng ng��i láng gi�ng �n �� và Trung Hoa l�c ��a, c�ng nh� vay m��n c�a ng��i Ph�ơng Tây. Tuy nhiên, b�n thân tôi �ã không quá choáng ng�p và ng�c nhiên b�i nh�ng hình �nh �a d�ng �ó mà b� qua cái cơ s� v�n hoá chung n�m �n mình phía sau nh�ng xã h�i mang d�u �n v�n hoá Hindu, Ph�t giáo, H�i giáo, Thiên Chúa giáo và duy linh c�a khu v�c này, �ó là hình thái v�n minh �ã t�ng t�n t�i tr��c khi v�n hoá Trung Hoa và �n �� xâm nh�p vào nơi �ây. B��c ngo�t ��i v�i nghi v�n ch�a có l�i gi�i �áp c�a tôi di�n ra khi tôi làm vi�c � Papua New Guinea vào nh�ng n�m 80. Sau khi l�y b�ng th�c s�, tôi làm vi�c � khoa nhi trong các b�nh vi�n vùng nhi�t ��i. N�m 1978, sau hai n�m làm vi�c v�i t� cách là bác s� nhi khoa t�i Papua New Guinea, s� nghi�p c�a tôi có m�t 2 5 6 Bình D�ơng, �� l�i d�u chân v� ngôn ng�, v�n hoá và di truy�n d�c theo b� bi�n phía b�c c�a New Guinea trên con ���ng �ông ti�n. Sau th�i gian làm vi�c t�i Liverpool, tôi chuy�n sang ��i h�c Oxford và sau �ó tr� l�i Vi�n �ông. Th�i gian này, th�i gian tôi � Ph�ơng �ông và Ph�ơng Tây là t�ơng ��i b�ng nhau vì tôi k�t hôn v�i tr� lý nghiên c�u ng��i Malaysia mà tôi g�p � Liverpool. Tôi làm vi�c hai n�m r��i v�i t� cách là gi�ng viên y khoa t�i m�t tr��ng y khoa c�a Malaysia tr��c khi chuy�n sang làm bác s� nhi khoa � H�ng Kông. Sau b�n n�m làm vi�c t�i H�ng Kông, tôi chuy�n ��n Borneo n�m 1994. B��c ngo�t th� ba và là b��c ngo�t quy�t ��nh ��i v�i công trình nghiên c�u lâu dài c�a tôi v� �ông Nam á và Thái Bình D�ơng di�n ra n�m 1993, 9 tháng tr��c khi tôi r�i H�ng Kông. �ó là lúc tôi bay ��n Manila �� gi�ng bài t�i m�t tr��ng y khoa và dành th�i gian r�nh �i th�m B�o tàng Qu�c gia Philipine. Tôi �ã � �ó cho ��n t�n gi� �óng c�a, b� lôi cu�n b�i m�t cu�c tr�ng bày m�i v� di v�t kh�o c� bi�n. M�t trong nh�ng hi�n v�t có giá tr� t�i cu�c tr�ng bày là m�t chi�c thuy�n dài, trông gi�ng nh� m�t chi�c thuy�n táng c�a ng��i Viking (Vai-kinh). Vi�c x�y ra sau �ó là vào t�i hôm �y, có m�t bu�i l� khai m�c cho m�t cu�c tr�ng bày v� nh�ng hi�n v�t quý giá tìm th�y trong m�t chi�n thuy�n b� chìm ��m. Tôi là ng��i cu�i cùng r�i kh�i b�o tàng và ���c m�i tham d� bu�i l� �ó. Tôi �ã g�p v� ph� trách b�o tàng, Giáo s� Jesus Peralta. Tôi trao ��i v�i ông v� n�i ám �nh New Guinea c�a mình. ��i l�i, ông c�ng k� cho tôi nghe v� truy�n thuy�t nh�ng cơn h�ng th�y c�a các b� t�c Philipine. Bu�i t�i hôm �ó và trên chuy�n bay tr� v� qua vùng bi�n �ông sáng hôm sau, tôi suy xét v� nh�ng gì �n d�u ��ng sau các cơn ��i h�ng th�y �ó. Khi máy bay c�t cánh, tôi có th� nhìn th�y nh�ng cánh ��ng lúa ng�p n��c, các h� cá, và cu�i cùng là các r�ng tre và nh�ng bè cá l�n v�ơn ra ngoài bi�n d�c nh�ng vùng n��c nông. Th�t khó có th� nói vùng ��t ng�p n��c k�t thúc � �âu và bi�n th�c s� b�t ��u t� ch� nào. Ng� dân ��u �ang s�ng � c� hai phía c�a v�ch phân chia m� nh�t �y. H�u nh� vô th�c, tôi b�t ��u g�n k�t nh�ng ng� dân l��ng c�, nh�ng truy�n thuy�t v� h�ng th�y và th�m l�c ��a nông n�m d��i vùng bi�n �ông l�i v�i nhau. S� mơ m�ng th�ng hoa, và tôi ��t nhiên nh�n ra m�t kh� n�ng th�c t� là có m�t tr�n l�t l�n �ã nh�n chìm c� th�m l�c ��a �ông Nam á vào cu�i k� B�ng Hà, và �ó có th� là nguyên nhân chính thúc ��y nh�ng ng��i dân duyên h�i �ông Nam á di c� vào vùng bi�n Thái Bình D�ơng hàng ngàn n�m tr��c. Trong cu�c hành trình �ó, h� c�ng có th� �ã mang theo mình c� nh�ng truy�n thuy�t, quan ni�m v� tôn giáo, thiên v�n h�c, nh�ng �i�u th�n bí và cơ c�u xã h�i. Nh�ng t� t��ng và truy�n th�ng c�a h� c�ng có th� là nh�ng h�t m�m n�y n� nên các n�n v�n minh v� ��i c�a �n ��, L��ng Hà, Ai C�p và ��a Trung H�i. Tính không th�c t� c�a lý thuy�t này sau �ó �ã s�m ��nh hình tr� l�i trong tâm trí tôi. Lúc ��u, niên ��i là không chính xác. Vì c�n c� vào nh�ng ki�n th�c thông th��ng, ng��i �a ��o không th� b�t ��u di c� cho ��n khi m�c n��c bi�n dâng cao lên ��n m�c nh� hi�n nay. Và trong b�t k� tr��ng h�p nào thì làm sao mà vi�c m�c n��c bi�n dâng lên m�t cách t� t� l�i có th� ���c coi là m�t tr�n l�t hay là gây nên m�t �i�u gì khác hơn là m�t cơn cáu gi�n nh� nhoi? R�t nhi�u tháng sau �ó, ý t��ng v� nh�ng truy�n thuy�t h�ng th�y v�n liên t�c quay cu�ng trong tâm trí tôi và tôi b�t ��u ��c nhi�u v� �� tài này. Ban ��u, vi�c ��c c�a tôi không có m�c �ích nào khác ngoài tho� mãn trí tò mò v� nh�ng truy�n thuy�t h�ng th�y c�a vùng �ông Nam á. Tuy nhiên, càng ��c tôi càng phát hi�n ra nhi�u c�n c� không ch� ���c dùng cho nh�ng truy�n thuy�t chung v� h�ng th�y kh�p vùng Thái Bình D�ơng, mà tôi còn phát hi�n ra nh�ng ch�ng c� cho m�i liên h� gi�a ngu�n g�c ban ��u c�a các truy�n thuy�t � vùng Thái Bình D�ơng và kho tàng v�n h�c dân gian c�a ng��i ��a Trung H�i và ng��i C�n 3 7 8 �ông c� x�a. Tôi m� r�ng sang ��c v� di truy�n h�c và ngôn ng� h�c l�ch s�, c� hai l�nh v�c này tôi ��u có �� c�p ��n trong nh�ng công trình nghiên c�u y khoa c�a mình � Papua New Guinea. Sau �ó, tôi chuy�n sang ��c c� v� h�i d�ơng h�c và kh�o c� h�c. Tôi nhanh chóng nh�n ra r�ng nh�ng b�ng ch�ng tôi c� g�ng tìm ki�m �� minh ch�ng cho lý thuy�t c�a mình có th� ��y �� nh�ng không có c�n c� khoa h�c. Vì th�, tôi ch�ng minh cho gi� ��nh c�a mình thông qua vi�c s� d�ng nh�ng b�ng ch�ng trong càng nhi�u l�nh v�c càng t�t. Trong quy�n sách này, tôi mô t� s� khám phá c�a riêng mình và phân tích b�ng ch�ng sinh t�n c�a con ng��i � m�t l�c ��a �ã b� �ánh m�t, nh�ng con ng��i �ó �ã làm n�y n� nh�ng n�n v�n hoá v� ��i không ch� � Vi�n �ông mà còn � Trung và C�n �ông hơn 7000 n�m v� tr��c, ��ng th�i mang ��n cho l�c ��a á-Âu m�t th� vi�n ��y �p nh�ng câu chuy�n huy�n tho�i dân gian. Tôi tin r�ng ch� còn sót l�i m�t vài ch�ng tích v� m�t ��a ch�t t�i �ông Nam á c�a nh�ng n�n v�n hoá này là không b� phá hu� b�i nh�ng tr�n h�ng th�y cu�i k� B�ng Hà. Trong quá trình tìm hi�u và vi�t nên quy�n sách này, tôi bi�t r�ng tôi �ã xây d�ng nó d�a trên nhi�u ý t��ng c�a ng��i khác. M�t vài nhà ��a ch�t h�c và h�i d�ơng h�c nh� Bill Ryan và Walt Pitman �ã xem nh�ng truy�n thuy�t v� h�ng th�y là nh�ng s� th�c trong th�i ti�n s� và b�t ��u công nh�n s�c m�nh c�ng nh� t�c �� c�a quá trình dâng lên c�a m�t n��c bi�n sau K� B�ng Hà, ví d� nh� t�i Bi�n �en và các khu v�c khác. Các nhà kh�o c� h�c t�i H�ng Kông và M� nh� William Meachan và Wilhem Solhem g�n �ây �ã phát tri�n lu�n �i�m r�ng t� tiên c�a ng��i Indonesia và ng��i �a ��o hi�n nay �ã t�ng s�ng trên l�c ��a b� chìm ng�p c�a �ông Nam á ch� không ph�i ��n t� l�c ��a Trung Hoa. R�t nhi�u h�c gi� vi�t sách hàng tr�m n�m tr��c �ng h� cho lu�n �i�m r�ng quê h�ơng c�a ng��i �a ��o � cách r�t xa mi�n �ông Nam c�a Trung Qu�c. Nhà nhân ch�ng h�c n�i ti�ng ng��i Tô Cách Lan, ngài James Frazer, �ã ch� ra hàng tr�m m�i liên h� gi�a th�n tho�i châu Âu và châu á vào ��u th� k� 20 và b�n thân tôi c�ng trích nhi�u �o�n th�n tho�i �ó trong ph�n hai c�a tác ph�m này. Tuy v�y, tôi c�ng tuyên b� và gi� b�n quy�n cho nhi�u ý t��ng m�i c�a riêng mình. Tôi tin r�ng tôi là ng��i ��u tiên l�p lu�n và �ng h� �ông Nam á v�i t� cách là c�i ngu�n c�a nhi�u nhân t� trong các n�n v�n minh ph�ơng Tây. Th� hai, nh�ng b�ng ch�ng v� m�t di truy�n mà tôi s� trình bày cho th�y nh�ng c� dân nói ti�ng �a ��o b�t ��u cu�c di c� v� ��i c�a h� vào Thái Bình D�ơng không ph�i là t� Trung Qu�c mà là t� �ông Nam á. Th� ba, nh�ng phân tích c�a tôi v� các m�i liên h� dân gian - trên cơ s� tác ph�m tiên phong c�a ngài James Frazer - xác ��nh m�t m�i liên h� �ông-Tây th�i ti�n s� và cung c�p m�t cơ s� lô-gic cho nh�ng ý ngh�a ban ��u c�a nhi�u th�n tho�i và v�n hoá dân gian � ph�ơng Tây. 4 9 10 Ngày nay, b�n có th� �i b�ng xe l�a t� thành ph� cao nguyên c�n nhi�t ��i Chiang Mai � phía B�c Thái Lan, qua th� �ô Bangkok, �i ti�p xu�ng d�i ��t h�p c�a bán ��o Mã Lai, b�ng qua vùng núi �á vôi v�i nh�ng ng�n núi nghiêng t�i Penang � Malaysia. Xe l�a ti�p t�c �i xu�ng qua th� �ô Kuala Lumpur r�i xu�ng ��n vùng ��t nóng �m Singapore sát �ư�ng xích ��o. Tôi cho r�ng, �ây là m�t trong nh�ng �ư�ng xe l�a thú v� nh�t � Châu á v�i m�t n�n �m th�c phong phú và �a d�ng. Mi�n �i�n n�m � c�c b�c c�a khu v�c �ông Nam á v�i núi r�ng g� t�ch trùng �i�p, nh�ng ngôi chùa k� v� � Rangoon, nh�ng cung �i�n ch�m kh�c � Mandalay và nh�ng ph� tích linh thiêng còn sót l�i � Pagan. T� con �ư�ng b�ng qua vùng Karen � phía �ông Mi�n �i�n sang vùng cao nguyên c�a Thái Lan, b�n có th� dõi theo l� trình c�a tín ngư�ng Ph�t giáo truy�n xu�ng phương Nam qua nh�ng c� �ô Chiang Rai, Chiang Mai, Muang Lamphun và ti�p t�c xu�ng Sukhothai r�i Ayutthaya. � b� �ông c�a bán ��o Trung �n, ta c�ng có th� làm m�t chuy�n du ngo�n d�c theo b� bi�n t� b�c xu�ng nam b�ng �ư�ng xe l�a. N�u có �i�u gì tôi mu�n nói thì �ó là hình �nh v� nh�ng cánh ��ng lúa tr�i dài không d�t � Vi�t Nam. �ư�c bao b�c b�i núi ��i phía sau lưng, nh�ng cánh ��ng lúa � nơi �ây còn xanh mư�t và s�ng ��ng hơn c� nh�ng gì tôi th�y � Thái Lan. � phía B�c, nh�ng núi �á vôi k� v� và ��p �� nhô lên kh�i m�t bi�n trong v�nh H� Long, nơi chưa ��y 10.000 n�m trư�c chúng còn �ư�c bao b�c b�i m�t vùng ��t không h� ng�p nư�c. Kho�ng g�n m�t n�a �� dài trên con �ư�ng xu�ng phương Nam có hai vùng ��t n�m sát bên nhau, Hu� và �à N�ng, cho ta th�y m�t s� tương ph�n gi�a �nh hư�ng c�a Trung Hoa và �n ��. �ô thành Hu� ch�u �nh hư�ng c�a Trung Qu�c, dù có niên ��i lâu ��i hơn �à N�ng nhưng l�i có nh�ng công trình xây d�ng m�i hơn. Còn �à N�ng n�i ti�ng v�i nh�ng di tích tháp Chàm theo phong cách c�a n�n Ph�n m� ��u Khu v�c �ông Nam á là m�t trong nh�ng khu v�c trù phú và có n�n v�n hoá �a d�ng và c� xưa nh�t trên trái ��t. Tuy nhiên, các s� gia g�n như �ã m�c ��nh v�i nhau r�ng các n�n v�n hoá � khu v�c �ông Nam á ch� là nh�ng phái sinh �ơn gi�n t� hai n�n v�n minh l�n c�a l�c ��a Châu á là �n �� và Trung Hoa. M�t quan ni�m như v�y là không x�ng �áng và b� qua r�t nhi�u nh�ng b�ng ch�ng v� di tích và kh�o c� t�i khu v�c này. Khu v�c này c�ng mang trong mình m�t s� ��a ch� du l�ch �ông khách hàng ��u th� gi�i. Vươn r�ng ra ��i dương gi�ng hình m�t cái lư�i ch�p vươn ra theo cánh tay chài c�a ngư�i ngư ph�, c� khu v�c, bao g�m c� các qu�n ��o, t�o ra m�t th�m l�c ��a - thư�ng g�i là th�m l�c ��a Sunda - có kích thư�c g�n b�ng kích thư�c c�a l�c ��a Châu Phi. Dù ph�n l�n di�n tích nay �ã thành bi�n c�, nhưng khu v�c này v�n là nơi quy t� c�a m�t lư�ng dân s� �ông �áng kinh ng�c. Xét v� m�t chính tr� và ��a lý, có hai ph�n cơ b�n: l�c ��a và h�i ��o (xem Bi�u �� 10). Ph�n l�c ��a có hai bán ��o: Bán ��o l�n bao g�m Mi�n �i�n (Myanmar) � phía B�c, Thái Lan � trung tâm và Lào, Cam-pu-chia và Vi�t Nam cu�n vào nhau như khúc d�i � phía �ông và �ông Nam; bán ��o nh� và h�p, g�i là bán ��o Mã Lai, như mình r�n t� Thái Lan và Mi�n �i�n trư�n xu�ng phương Nam. Gi�ng hình m�t cái ��u voi, Thái Lan bao g�m hai ph�n ba n�a trên c�a chi�c vòi. 5 11 12 T�t c� n�n �m th�c �a d�ng, phong c�nh h�u tình, phong cách ngh� thu�t nhi�u màu s�c và tinh t�, bi�n, ��o, núi non và nh�ng di tích v�n gãy cho th�y m�t quá kh� huy hoàng là m�t món quà khó quên ��i v�i du khách. Khách du l�ch vi�ng th�m nh�ng di tích n�i ti�ng � �ông Dương và Java có th� s� th�y ng�c nhiên vì chúng có niên ��i ít hơn so v�i Knossos � Hy L�p và nh�ng di tích tương t� t�i ��a Trung H�i, châu Âu và Trung �ông. B�i vì do khí h�u, s� sinh trư�ng c�a th�m th�c v�t và vi�c tu t�o ít �i do h�u qu� c�a chi�n tranh, nên nh�ng di tích � vùng này trông c� xưa hơn nhi�u so v�i niên ��i c�a chúng. Di tích n�i ti�ng � C� �ô c�a Thái Lan, Ayutthaya, �ã b� quân Mi�n �i�n phá hu� n�m 1767. Vào n�m �ó � Phương Tây, �ư�ng ray tàu �i�n ��u tiên �ư�c kh�i công và c�ng ch� s�m hơn m�t chút trư�c cu�c binh bi�n Bounty. Ngư�i dân �a ��o �ã làm m�t cu�c �ông ti�n l�n lao t� ��o Samoa vào Thái Bình Dương vào kho�ng n�m 500, m�t vài tr�m n�m trư�c khi nh�ng di tích v� ��i như Angkor � Cam-pu-chia, Prambanan và Borobudur � Java, và Chiang Mai � �ông B�c Thái Lan �ư�c hình thành. Angkor Wat, cùng v�i thành ph� ��n �ài l�ng t�m ��c s�c Pagan bên b� sông Irawaddy � Mi�n �i�n, chưa h� �ư�c xây d�ng trư�c khi ngư�i Norman (Noóc-m�ng) xâm chi�m nư�c Anh; và Sukhothai, th� �ô cu�i cùng c�a Thái Lan trư�c Ayutthaya, ra ��i vào th� k� th� 12. Trong s� nh�ng di tích hoành tráng c� xưa còn sót l�i, thì tháp Chàm � Vi�t Nam có l� là �áng �� chiêm ngư�ng nh�t. Nh�ng gì còn l�i sau chi�n tranh n�m r�i rác bên b� duyên h�i phía �ông xung quanh thành ph� �à N�ng. Vi�t Nam c�ng là qu�c gia có di tích �ô th� s�m nh�t �ông Nam á. Nh�ng gì còn l�i c�a di tích thành C� Loa trong n�i ��a mi�n B�c ��t nư�c có niên ��i t� hơn 300 n�m trư�c Công nguyên. M�t ��c �i�m chung c�a nh�ng di tích k� v� � vùng �ông Nam á là chúng ��u �ư�c xây d�ng b�i xã h�i c�a nh�ng v�n minh �n ��. Nh�ng ngư�i dân t�c Chàm có m�t m�i quan h� g�n g�i v� m�t ngôn ng� v�i ngư�i dân � Borneo và Sumatra. Du khách c�ng s� r�t mu�n khám phá m�t viên ng�c v� � vùng �ông á, di tích Angkor Wat n�m sâu trong n�i ��a Cam-pu-chia, v�i m�t l�i h�a h�n v� m�t n�n v�n hoá lâu ��i hơn còn n�m l�i dư�i nh�ng gò ��i trong r�ng sâu. Chín hòn ��o chính c�a �ông Nam á t�o thành m�t n�a vòng tròn bao quanh phía ngoài hai ��o trung tâm là Borneo và Sulawesi. T�t c� chúng �ư�c bi�t ��n v�i tên g�i �ông Nam á h�i ��o hay Qu�n ��o Mã Lai. Khu v�c này mang trong mình m�t s� �a d�ng v� v�n hoá l�n hơn b�t k� m�t khu v�c nào � Châu á. (Xem Bi�u �� 10) Sau khi du ngo�n m�t vòng quanh Thái Lan và vùng phía tây Malaysia, n�u b�n mu�n ch�ng ki�n nh�ng gì tương t� trong vùng �ông Nam á h�i ��o thì ch�c ch�n b�n s� không ít ng�c nhiên. Nh�ng �i�m gi�ng nhau còn l�i ch� là hoa qu� và nh�ng truy�n th�ng tôn giáo vay mư�n: H�i giáo, ��o Hindu, Thiên Chúa giáo và Ph�t giáo. Th�m chí nh�ng truy�n th�ng này c�ng có nh�ng khác bi�t tinh t�. Mi�n �i�n và Thái Lan g�n như là hai qu�c gia Ph�t giáo, trong khi �ó ngư�i dân s�ng � Malaysia và các ��o chính c�a L�c ��a l�n Sunda là Sumatra và Java l�i là ngư�i H�i giáo. Trái l�i, Philipine là qu�c gia Thiên Chúa giáo ngo�i tr� phía nam, nơi có m�t lư�ng dân s� tương ��i �ông theo H�i giáo. Nh�ng ph�n khác c�a �ông Nam á h�i ��o ��u là các khu v�c �a tôn giáo, k� c� tôn giáo b�n ��a và vay mư�n. �nh hư�ng c�a v�n hoá �n �� qua hơn 2000 n�m hi�n nay ch� y�u còn l�i � ph�n phía tây c�a L�c ��a l�n Sunda, m�c dù nó còn có m�t vài �nh hư�ng ngoài xa ��n t�n phía �ông Kalimantan (Vùng Borneo c�a Indonesia). ��i v�i nh�ng ai chưa có cơ may làm m�t chuy�n th�m thú ��n vùng �ông Nam á thì vi�c mô t� không bi�t th� nào cho ��. 6 13 14 Nh�ng quy�n sách vi�t v� ngu�n g�c c�a các n�n v�n minh th�t s� �ã lo�i �ông Nam á ra ngoài l�. Nh�ng cu�n sách l�ch s� v� các qu�c gia c� th� trong vùng c�ng thư�ng b� qua th�i ti�n s� v�i ch� vài dòng cho có l� r�i sau �ó t�p trung vào giai �o�n ch�u �nh hư�ng c�a v�n hoá �n �� và Trung Hoa và th�i k� thu�c ��a sau này. Mãi ��n g�n �ây, n�n v�n hoá �ông Sơn th�i ��i �� ��ng và t� tiên c�a h� � Vi�t Nam trong thiên niên k� th� nh�t trư�c Công nguyên h�u như v�n là n�n v�n minh ph�c h�p duy nh�t �ư�c xem là v�n hoá b�n ��a trong khu v�c. Các nhà dân t�c h�c thư�ng tìm th�y s� tương ��ng trong tín ngư�ng, tôn giáo và th�n tho�i c�a cư dân các vùng ��o Thái Bình Dương v�i v�i các n�n v�n hóa châu Âu và vùng C�n �ông, và h� thư�ng lý gi�i �ó là s� �nh hư�ng t� Tây sang �ông. Qu� th�t là không có m�t b�ng ch�ng nào v� s� giao thoa v�n hoá trư�c khi các nhà thám hi�m phương Tây ��n khu v�c này. Ch� có s� có ng�o m�n v�n hoá c�a ngư�i Phương Tây m�i có th� gi�i thích �ư�c cho nh�ng quan �i�m phi�n di�n như v�y v� th�i ti�n s� c�a vùng �ông Nam á. M�t là, ngo�i tr� � Vi�t Nam và Thái Lan, các nhà kh�o c� h�c ch� khai thác b� m�t c�a nh�ng di ch� th�i ��i �� ��ng và �� �á M�i � �ông Nam á. M�t lý do khác là thi�u nh�ng v�n b�n vi�t có th� gi�i mã �ư�c v� th�i k� ti�n �n ��. Nguyên nhân th� ba và có ph�n quan tr�ng là h�u h�t các di ch� c�t y�u hi�n nay �ang n�m dư�i lòng bi�n c�. M�t vài phát hi�n kh�o c� g�n �ây �ã �ánh tan m�i nghi ng� v� m�t quan �i�m t�ng �ư�c ch�p nh�n r�ng rãi là khu v�c này ban ��u ch�u �nh hư�ng t� v�n minh �n �� và Trung Hoa. H� th�ng nông nghi�p � Indonesia có niên ��i còn lâu ��i hơn nhi�u so v�i cái nôi truy�n th�ng � C�u Th� Gi�i th�i k� �� �á m�i thu�c Trung C�n �ông. B�ng ch�ng v� vi�c tr�ng cây khoai s� và khoai lang �ư�c tìm th�y � Indonesia có niên ��i kho�ng gi�a 10.000 và 15.000 n�m trư�c Công nguyên. Thêm n�a, n�n v�n ngư�i b�n ��a nhưng ch�u �nh hư�ng c�a �n ��. Chúng làm n�i b�t lên hình �nh c�a c� ��o Hindu và ��o Ph�t. V�n hoá Trung Hoa c�ng có m�t �nh hư�ng sâu s�c ��i v�i xã h�i Vi�t Nam k� t� n�m 200 trư�c Công nguyên, m�c dù nh�ng gì còn l�i v� m�t ki�n trúc vào th�i �i�m �ó là r�t ít. Ba nhóm ngư�i khác nhau �ã t�ng buôn bán và qua l�i b�ng thuy�n bè d�c theo b� �n �� Dương chính là ngư�i �-R�p, ngư�i �n �� và ngư�i �ông Nam á. Nh�ng ngư�i ��ng sau l�i là nh�ng ngư�i b�t ��u công vi�c �ó s�m hơn. �nh hư�ng l�n lao c�a �n �� và Trung Hoa ��i v�i ngh� thu�t c�ng như tôn giáo c�a vùng �ông Nam á còn �ư�c th� hi�n qua cái tên ��a lý c�a khu v�c này: khu v�c Trung-�n. �ông Nam á: th�i ti�n s� b� �ánh m�t Vì s� �a d�ng v�n hoá khác thư�ng c�a khu v�c �ông Nam á, ngư�i ta ít tò mò v� ngu�n g�c c�a các n�n v�n hoá ��c �áo này. M�t ví d� �i�n hình v� s� thiên ki�n c�a ngư�i phương Tây ��i v�i các n�n v�n hoá khu v�c là quá trình tìm hi�u ng� h�. Hai tr�m n�m trư�c �ây ngư�i ta bi�t r�ng hoá ra ngôn ng� châu Âu và �n �� thu�c v� m�t ng� h�, ngay nay chúng ta g�i là nhóm ngôn ng� �n-Âu. Phát hi�n này �ư�c xem là m�t trong nh�ng thành t�u v� ��i c�a tri th�c nhân lo�i. Quá trình t� tìm hi�u b�n ngã th�m chí còn �ư�c xem là �óng góp l�n lao c�a ch� ngh�a lãng m�n, th� mà s� phát hi�n ra nhóm ngôn ng� Nam ��o trư�c �ó vài n�m thì mãi ��n th�p k� 70 c�a th� k� 20 m�i gây �ư�c chú ý ��i v�i gi�i nghiên c�u. Nh�ng ngôn ng� �ư�c s� d�ng t�i Madagascar, ��o Easter, �ài Loan, Hawaii và New Zealand t�t c� thu�c cùng m�t ng� h� v�i ngôn ng� � vùng �ông Nam á. Chúng �ư�c truy�n bá kh�p Thái Bình Dương và có th� là quanh c� �n �� Dương trư�c khi ��c Ph�t Thích Ca �ư�c sinh thành. 7 15 16 phát minh �ó �ư�c truy�n bá qua m�t kho�ng không gian r�ng l�n như v�y. Dù sao, v� m�t lý thuy�t, c� hai quan �i�m ��u có th� ch�p nh�n �ư�c. Gi� ��nh khác �áng tin c�y hơn so v�i gi� thuy�t ngu�n g�c ��c l�p theo các ghi nh�n kh�o c� có th� gi�i thích cho Cu�c cách m�ng �� �á m�i là các k� thu�t tr�ng tr�t tiên ti�n �ư�c phát minh � m�t khu v�c trong m�t th�i gian dài r�i sau �ó chúng lan truy�n ra các l�c ��a khác b�ng �ư�ng bi�n ho�c b�ng �ư�ng b�. �� thoát kh�i s� dòm ngó c�a các nhà kh�o c�, m�t n�n v�n minh như v�y �áng ra c�n ph�i b� vùi sâu v�nh vi�n ho�c là ph�i ch�u s� ph�n do núi l�a phun trào như ��o Thera (Santorini) � phía �ông bi�n ��a Trung H�i. Vì th�, gi� �ây th�m l�c ��a Sunda c�a �ông Nam á và b� bi�n phía �ông c�a Trung Qu�c là nh�ng �ng viên v� di ch� kh�o c� sáng giá, nơi ch�ng ki�n nh�ng bi�n c� ghê g�m �ã t�ng x�y ra. Có ba cu�c cách m�ng to l�n c�a quá trình phát tri�n c�a xã h�i loài ngư�i �ã di�n ra trong quá trình dâng cao c�a m�t nư�c bi�n sau K� b�ng hà. Sau tr�ng tr�t và luy�n kim, s� th�ng hoa th� ba chính là các n�n v�n minh � Trung C�n �ông trong kho�ng th�i gian t� 3200 ��n 2500 trư�c Công nguyên. Nh�ng th�i ��i này trùng v�i th�i k� �n ��nh sau khi nư�c tri�u dâng h�u k� B�ng hà. Nh�ng n�n v�n minh �ó bao g�m Lư�ng Hà, Elam, Thư�ng Ai C�p, Hy L�p, Syria, Palestine và Thung l�ng sông �n. Nh�ng n�n v�n minh này khác nhau trên nhi�u phương di�n nhưng ��u có m�t ��c �i�m chung, �ó là nh�ng ��c �i�m phân bi�t chúng v�i xã h�i nông nghi�p th�i k� �� �á m�i, th�i k� mà b�n thân chúng n�y sinh. Nh�ng ��c �i�m n�i b�t bao g�m vi�c hình thành các thành bang v�i nh�ng toà nhà tráng l�, xã h�i có t� ch�c, nh�ng v� ch�c s�c tôn giáo n�m quy�n, h� th�ng th�n linh và th�n tho�i v� sáng th� tương ��ng nhau. Nh�ng phát tri�n v� m�t k� thu�t chung gi�a các n�n v�n minh �ó là nh�ng phát minh ra ch� tư�ng hình và k� thu�t luy�n kim. Trên h�t là s� minh lúa nư�c có th� �ã ra ��i vào kho�ng thiên niên k� th� sáu ho�c th� b�y trư�c Công nguyên, s�m hơn nhi�u so v�i th�i �i�m ngư�i Trung Hoa phát minh ra nó. Nh�ng �� t�o tác th�i ��i �� ��ng �ư�c tìm th�y t�i di ch� Bian Chang � Thái Lan và Phùng Nguyên � Vi�t Nam làm ngư�i ta ph�i ng�c nhiên. Niên ��i c�a nh�ng di ch� này gây ra nhi�u tranh cãi, tuy nhiên, vi�c xác ��nh v� tr�u b�ng công ngh� cácbon th�i gian g�n �ây �ã cho th�y m�t cách có cơ s� r�ng các di ch� � Bian Chang có niên ��i kho�ng vào thiên niên k� th� 2 trư�c Tây l�ch. Hai trong s� �ó có niên ��i lâu ��i hơn - kho�ng 5000 ��n g�n 6000 n�m. Kho�ng th�i gian này, n�u là chính xác thì �úng là � vào kho�ng th�i gian c�a nh�ng di ch� s�m nh�t c�a Trung C�n �ông và di�n ra trư�c khi ngư�i Trung Hoa ��t �ư�c m�c phát tri�n �ó. Thông thư�ng, ngư�i ta v�n ngh� r�ng nh�ng phát tri�n này � �ông Nam á di�n ra m�t cách ��c l�p v�i nh�ng s� ki�n tương t� di�n ra � phía Tây xa xôi, ��ng th�i di�n ra hàng ngàn n�m trư�c khi v�n minh �n �� �nh hư�ng ��n khu v�c này trong k� nguyên Công giáo. M�t vài nơi � �ông Nam á �ã làm ch� �ư�c nh�ng k� n�ng tương t� như các k� n�ng �ư�c s� d�ng trong các n�n v�n minh cùng th�i như Lư�ng Hà, Ai C�p và Thung l�ng sông �n, n�u không mu�n nói là s�m hơn. N�u nói r�ng cư dân �ông Nam á h�c nh�ng k� thu�t �ó t� ngư�i �n �� thì ai là ngư�i �ã d�y h� k� thu�t tr�ng tr�t và luy�n kim hàng ngàn n�m trư�c? Và h� �ã làm gì trong th�i gian gi�a hai th�i k� �ó? Khi nh�ng bư�c nh�y v�t như k� thu�t tr�ng ng� c�c, làm �� g�m và luy�n ��ng di�n ra ��ng th�i � các khu v�c khác nhau, cách gi�i thích thông thư�ng là cho r�ng chúng di�n ra m�t cách ��c l�p. �i�u này xem ra là m�t lý l� thi�u s�c thuy�t ph�c, tuy v�y trong h�c thu�t vi�c l�p lu�n như th� s� là an toàn hơn so v�i vi�c t�o nên m�t �i�u n�c cư�i khi �i ch�ng minh r�ng nh�ng 8 17 18 làm �ư�c vi�c �ó vào n�m 1513. �i�u �ó hàm ngh�a r�ng �ã t�ng có con ngư�i c�a m�t n�n v�n minh xa xưa nào �ó �ã t�ng du kh�o quanh b� ��i Tây Dương. M�t b�ng ch�ng xác th�c n�a mà không �ư�c quy�n sách �� c�p ��n là ph�i có m�t b� ph�n cư dân phát tri�n s�ng � hai bên b� c�a ��i Tây Dương ít nh�t là 7000 n�m trư�c. �� làm m�nh m� thêm cho lý thuy�t c�a mình v� các n�n v�n minh lâu ��i hơn, Hancock còn trích d�n tác ph�m c�a John West, m�t chuyên gia du l�ch ngư�i M� s�ng � Ai C�p. Quan �i�m c�a West v� th�i ti�n s� c�a ngư�i Ai C�p �ã t�ng làm �au ��u các nhà kh�o c� h�c toàn c�u. �i�u gây hoang mang nhi�u nh�t là ông �ã �ưa nh�ng lý lu�n h�c thu�t vào trong quan �i�m c�a mình r�ng Tư�ng nhân sư � Ai C�p có niên ��i lâu ��i hơn là ngư�i ta v�n tư�ng. B�ng ch�ng v� các �ư�ng rãnh do nư�c bào mòn � chân �� c�a b�c tư�ng �ã nói lên m�t gi� thuy�t v� m�t tr�n l�t xa xưa và có t�n t�i trong m�t th�i gian dài, ��ng th�i d�u v�t �ó c�ng cho th�y ph�i có s� h� tr� v� ��a ch�t. H�u h�t ph�n còn l�i c�a cu�n sách D�u tay c�a các thiên th�n phân tích nh�ng �� t�o tác c�a vùng C�n �ông và Trung-Nam M�, tuy v�y Hancock l�i ��nh v� cho n�n v�n minh b� �ánh m�t ��y là t�i Nam C�c. L�p lu�n ch� y�u c�a ông là Nam C�c chính là l�c ��a duy nh�t mà gi� �ây các nhà kh�o c� h�c không th� ch�m t�i, vì th� nó tho� mãn yêu c�u nh�ng ngư�i mu�n bi�t tên c�a n�n v�n minh �ó là gì. Trên m�t góc �� nào �ó, tôi c�ng dùng l�p lu�n tương t� cho m�t l�c ��a khác, �ó là th�m l�c ��a Sunda c�a vùng �ông Nam á, nhưng v�i nh�ng lý do khác. Tôi ngh� r�ng l�a ch�n c�a tôi h�p lý hơn vì: dư�ng như b� bi�n Nam C�c không h� b� ph� b�ng trong kho�ng th�i gian thu� tri�u dâng cao 7000 n�m trư�c; tuy nhiên c�ng có th� là m�t l�c ��a v�n minh v�n �ang n�m dư�i l�p b�ng dày và th�i gian phát tri�n c�a n�n v�n minh �ó ng�n th�ng hoa c�a m� thu�t. Tuy v�y, c�n ph�i nh�n m�nh r�ng dù cho nh�ng ti�n b� k� thu�t là thành t� chung, nhưng cách th� hi�n thì m�i m�t n�n v�n minh có nh�ng cách riêng ��c �áo. Ch� tư�ng hình �ư�c ngư�i Lư�ng Hà, ngư�i Elam và ngư�i Ai C�p phát minh và s� d�ng kho�ng vào 3000 n�m trư�c Công nguyên, nhưng ch� c�a ngư�i Lư�ng Hà khác hoàn toàn v� phong cách và d�ng th�c v�i ch� c�a ngư�i Elam hay ngư�i Ai C�p. Nh�ng l�c ��a và các n�n v�n minh b� �ánh m�t R�t nhi�u tác gi� khác �ã t�ng g�i ra ý tư�ng v� m�t n�n v�n minh c�i ngu�n �ã b� �ánh m�t. Trong quy�n sách bán r�t ch�y c�a mình n�m 1995 D�u tay c�a các thiên th�n (Fingerprints of Gods), nhà báo ngư�i ��c Graham Hancock �ã s� d�ng nhi�u m�i liên h� liên l�c ��a v� tôn giáo và k� thu�t �� minh ch�ng cho m�t n�n v�n minh c�i ngu�n �ã b� th�t l�c t�i Nam C�c. �i�m m�u ch�t trong tác ph�m c�a ông chính là nh�ng lý gi�i c�a Charles Hapgood (1966) v� t�m b�n �� r�t có tính xác th�c mang tên Piri Re’is do m�t h�c gi� ngư�i � R�p sao chép l�i t� nguyên b�n �ã b� m�t trong Thư vi�n Alexandria. T�m b�n �� này do m�t v� �ô ��c ngư�i Th� Nh� K� v� ra vào n�m 1513 trên m�t t�m da s�ng c�a loài linh dương gazen. Nó phác th�o m�t cách tương ��i chính xác �ư�ng biên trên b� ��i Tây Dương c�a Nam C�c n�m dư�i cái m� b�ng hi�n t�i. Nh�ng nét khác �ư�c th� hi�n trên t�m b�n �� và v�n có �� chính xác cao là b� �ông c�a Nam M� và b� �ông c�a Châu Phi và châu Âu. M�t vài t�m b�n �� khác �ư�c v� cùng th�i do Hapgood phát hi�n c�ng có nh�ng phác th�o tương t�. Do Nam C�c không h� có b�ng tuy�t vào kho�ng 4000 n�m trư�c Công nguyên nên gi� thuy�t c�a Hancock là ph�i có ai �ó r�t gi�i ngh� �i bi�n và kh� n�ng toán h�c �� kh�o c�u các b� ��i dương và tính toán ��a �� toàn c�u. Ngư�i châu Âu không th� 9 19 20 hơn nhi�u so v�i tính toán c�a Hancock. Ngư�c l�i, l�c ��a �ông Nam á có c� m�t k� B�ng Hà tr�n v�n �� phát tri�n n�n v�n minh c�a mình. Hơn n�a, t�i �ây rõ ràng là có nh�ng b�ng ch�ng hi�n v�n còn t�n t�i �� minh ch�ng cho n�n v�n minh �ó. Như tôi �ã �� c�p trên �ây, nh�ng truy�n thuy�t v� m�t th�m ho� �ã hu� ho�i n�n v�n minh �ó có niên ��i xa xưa hơn nhi�u so v�i các tác ph�m vi�t v� chúng. S� ki�n chung nh�t trong các truy�n thuy�t �ó chính là m�t tr�n l� l�t. S� dâng cao c�a thu� tri�u �ư�c �� c�p ��n như là nh�ng bi�n c� ��a ch�n. Ngoài ra, nh�ng nguyên nhân thu�c v� trái ��t c�ng �ư�c xem là nguyên nhân t� nhiên c�a th�m ho� huy�n bí và c�ng là m�t �i�u lý gi�i cho s� tuy�t ch�ng c�a nhi�u loài ��ng v�t cu�i k� B�ng Hà. Ngư�i theo thuy�t tai bi�n n�i ti�ng và gây nhi�u tranh cãi nh�t là Immanuel Velikovsky. H�c gi� uyên bác ngư�i Nga này xu�t b�n quy�n sách mang tên Nh�ng th� gi�i trong cơn xung ��t (Worlds in Collision) vào n�m 1950 �ã gây hi�u �ng xôn xao t�c thì. Ông �ưa ra b�ng ch�ng c� th� minh ch�ng cho lý thuy�t c�a mình là Sao Kim trong hơn 4000 n�m qua liên t�c ti�n d�n v� Trái ��t, gây ra nh�ng th�m ho� thiên nhiên r�ng l�n vì l�c h�p d�n. �i�u này khi�n chúng ta ph�i nghi ng� ông không ph�i là m�t ngư�i l�p d� mà qu� th�t ông �ã �ã �ưa ra �ư�c nh�ng cơ s� �áng tin c�y cho tiên �oán c�a mình. M�t vài l�i tiên �oán �ó sau này hoá ra là hoàn toàn chính xác. M�c dù m�t s� ki�n n�i b�t như v�y c�a v� tr� có th� là nguyên nhân gây ra tri�u cư�ng và là xu�t x� c�a nh�ng truy�n thuy�t v� h�ng th�y, nhưng ��i v�i gi� thuy�t c�a b�n thân tôi, nó hoàn toàn không quan tr�ng. �ã có r�t nhi�u b�ng ch�ng v� h�i dương h�c cho th�y ba ��t tan b�ng l�n và nhanh chóng gây ra s� dâng cao c�a m�t nư�c bi�n t� 120-130 mét trên kh�p th� gi�i sau K� B�ng Hà cu�i cùng. Và b�n thân tôi c�ng không ph�i là ngư�i ��u tiên cho r�ng s� dâng cao c�a m�t nư�c bi�n là ngu�n g�c c�a nh�ng th�n tho�i v� h�ng th�y (dù cho ��n hi�n nay, �ó v�n chưa ph�i là cách gi�i thích ph� bi�n nh�t). B�n thân s� dâng cao c�a m�t nư�c bi�n còn có m�t tác d�ng n�a là �ã mang ��n ��ng l�c cho quá trình xâm l�n vùng bi�n Tây Nam Thái Bình Dương trong th�i ti�n s�. Nhi�u h�c gi� t� th� k� 19 tr� v� sau �ã nêu ra nh�ng m�i liên h� gi�a các n�n v�n hoá trong th�i k� c� th�ch (�á l�n) trên kh�p th� gi�i. M�t s� ví d� �ó v�n còn t�n t�i �ư�c cho ��n ngày nay � �ông Nam á và Thái Bình Dương, m�t s� khác v�n lưu �ư�c d�u �n c�a mình t�i châu Âu, Châu á và Tân Th� gi�i. ý tư�ng v� th�i c� ��i và tính th�ng nh�t c�a các n�n v�n hoá th�i k� �ó càng lúc càng tr� nên ph� bi�n, ��c bi�t vào lúc chuy�n giao th� k�. Trong cu�n L�ch s� ��i cương (Outline of History) xu�t b�n n�m 1920, s� gia ngư�i Anh I. G. Wells �ã khái lư�c nh�ng b�ng ch�ng v� s� �óng góp toàn c�u c�a n�n v�n hoá g�i là dương th�ch (heliolithic - liên quan ��n ki�n trúc b�ng �á dùng �� �o ��c ánh sáng m�t tr�i - ND) và ch�ng t�c Brunet, là m�t trong s� nh�ng t�c ngư�i � vùng �a ��o. Lý thuy�t dương th�ch, v�n có s� phát x� v� v�n hoá c� th�ch và tín ngư�ng sùng bái m�t tr�i, �ã �ư�c nhà phân tích ngư�i Anh, Ngài Grafton Elliot Smith, �ưa lên ��nh cao trong th�p k� 20, nhưng sau �ó do thi�u b�ng ch�ng nên �ã rơi vào quên lãng. Thí d� này th�nh tho�ng v�n thư�ng �ư�c dùng m�t cách th�n tr�ng b�i nh�ng ai �i tìm hi�u sâu hơn v� quá trình phát tán v�n hoá. M�c dù b� m�t t�m màn h�c thu�t như v�y che ph�, nhưng nh�ng ý tư�ng này chưa bao gi� r�i b� s�c tư�ng tư�ng c�a con ngư�i và d�n d�n theo th�i gian �ã thoát ra kh�i bóng t�i c�a b�c màn �ó. G�n �ây hơn, nhà thám hi�m ngư�i Na Uy, Thor Heyerdahl, �ã l�y l�i s� chú ý c�a công chúng không ch� b�ng ý tư�ng c�a ông cho r�ng s� xâm l�n vùng �a ��o ��n t� Peru, mà hơn c� là s� thúc gi�c c�a ông thông qua vi�c t� mình ��t lý thuy�t này vào vòng th� nghi�m. Hành trình mang tên Ton Hiki c�a ông t� Peru ��n ��o Easter Land gi�a bi�n Thái 10 21 22 Bình Dương trên m�t chi�c bè b�ng g� balsa v�n mãi là m�t b�n anh hùng ca c�a loài ngư�i v� thám hi�m trong th� k� 20. tho�i Hindu là t� tiên c�a loài ngư�i và m�t trong s� hi�n thân c�a Manu chính là Manu ngư ph�. M�t cách ng�u nhiên, hi�n thân c�a Manu này chính là Noah c�a ngư�i �n ��. T�i Lư�ng Hà, nh�ng v�n b�n v� s� �nh hư�ng c�a phương �ông l�i càng tr�c ti�p hơn. Phiên b�n c�a Kinh Thánh, d�a trên b�n ��u tiên c�a ngư�i Sume c� là n�i ti�ng nh�t. Trong Kinh Sáng Th� II, Vư�n ��a �àng �ư�c xác ��nh là � phương �ông. Kinh vi�t: khi con ngư�i ��n t� phương �ông, h� tìm th�y m�t cánh ��ng b�ng ph�ng � Shinar (Sumer) và ��nh cư � �ó. Sau �ó, h� �ã xây d�ng toà tháp (hay còn g�i là ziggurat) Babel và tr�i qua nh�ng s� pha tr�n v� ngôn ng�. V� m�t ngôn ng�, ngư�i Sume chính là nh�ng k� l�c loài trong khu v�c. H� nói lo�i ngôn ng� pha tr�n (agglutinative) ch�ng liên quan gì ��n h� ngôn ng� �n-Âu mà c�ng không liên quan gì ��n ngôn ng� c�a nh�ng ngư�i láng gi�ng Seme. M�t lo�i ngôn ng� �ư�c nói trong khu v�c, ngôn ng� Elamite, c�ng là m�t ngư�i con côi cút. H�u h�t nh�ng tài li�u �áng tin c�y ��u cho r�ng ngư�i Sume ��n t� �âu �ó � phương �ông, ��ng th�i c�ng n�m b�t �ư�c nh�ng k� thu�t �i bi�n tiên ti�n, th� nhưng ��a �i�m chính xác �ó là � �âu thì v�n còn có nhi�u nghi v�n. Hi�n nay, �ã có b�ng ch�ng v� m�t vài nơi �ư�c xem là ngu�n g�c c�a ngư�i Sume � Lư�ng Hà trư�c khi s� dâng cao chính c�a m�c nư�c bi�n di�n ra (chương 1-3). V�i tư cách là nh�ng ngư�i nh�p cư ��n b� bi�n vùng v�nh �-R�p, ngư�i Sume �ã có �nh hư�ng nhanh chóng và �áng kinh ng�c ��n n�n v�n minh th�i k� �� �á m�i c�a nh�ng cư dân b�n ��a Ubaidi. Nh�ng tín �� c�a th�n bi�n Ea này có th� �ã d�y cho ngư�i Lư�ng Hà t�t các nh�ng k� thu�t �i bi�n, qua �ó c�ng g�i lên ngu�n g�c xa xôi c�a h�. Kh�o c� h�c vùng C�n �ông có �ư�c m�t chi�u kích m�i khi ��t nó vào b�i c�nh c�a quá trình dâng cao m�c nư�c bi�n xa xưa. Nh�ng d�u chân trên bãi bi�n: Li�u phư�ng �ông �i v� phư�ng Tây? ý tư�ng v� nh�ng ngư�i th�y ��u tiên ��n t� phương �ông qu� th�t không có gì m�i m�. Như nh�ng gì tôi s� l�p lu�n m�t cách c� th� trong ph�n hai c�a cu�n sách này, rõ ràng là có b�ng ch�ng v� m�t n�n v�n minh c� xưa không ai bi�t ��n nhưng �ã th� ph�n cho s� th�ng hoa c�a vùng tây b�c �n �� Dương �ư�c ghi nh�n qua nh�ng ký l�c v� kh�o c� và ngh� thu�t c�a vùng C�n �ông c�ng như trong toàn b� th�i ti�n s� c�a vùng �ông Nam á. C� hai n�n v�n minh �ư�c xem là ��u tiên - Ai C�p và Lư�ng Hà - ��u có nh�ng truy�n thuy�t và ch�ng tích v� s� �nh hư�ng phương �ông t� thu� ban ��u c�a chúng. M�t s� nhà kh�o c� h�c �ã lý gi�i xu�t x� phương �ông trong xã h�i Ai C�p ti�n �� ch� trư�c n�m 3000 n�m trư�c Công nguyên. B�ng ch�ng cho lu�n �i�m này bao g�m phong cách ngh� thu�t phù �iêu, ki�n trúc và nh�ng b�c ho� trên s� v� nh�ng chi�c thuy�t b�ng g� v�i nh�ng c�t bu�m giương cao. Trư�c �ây, do thi�u nh�ng d�ng th�c khác tương t�, chúng �ư�c gi�i thích là do �nh hư�ng t� Lư�ng Hà. Tuy nhiên, s� ��i sánh và ��ng ��i gi�a hai v�n v�n minh này cho th�y chúng có quan h� anh em ch� không ph�i là quan h� cha con. Quy�n S� t� th�n (Book of the Dead) c�a ngư�i Ai C�p v�n ch�a ��ng nhi�u tư li�u v� th�i Ti�n �� ch� có nh�c ��n Phương �ông mư�i sáu l�n và v�i m�t gi�ng �i�u s� hãi. Phương �ông �ư�c mô ta như là m�t nơi mà s� tàn sát bao trùm bi�n c� và t� �ó linh h�n c�n ph�i �ư�c b�o v�. Quy�n sách c� này còn �� c�p vài l�n ��n lãnh th� c�a Manu trên bi�n � nơi �ó Ra �ã tr� v�. �i�u k� d� là Manu trong th�n 11 23 24 bi�n c� c�ng gây ra nh�ng khe r�n n�t sâu trên b� m�t v� trái ��t, t�o ra tri�u cư�ng và sóng th�n d� d�i. Vào th�i ��nh �i�m c�a K� B�ng Hà 20000-18000 n�m trư�c, �ông Nam á là m�t l�c ��a có kích thư�c g�p hai l�n so v�i bây gi� bao g�m c� ti�u l�c ��a �n ��, Bi�n Nam Trung Hoa, V�nh Thái Lan và Bi�n Java. Khi �ó, t�t c� còn là ��t li�n và vì th� ch�a ��ng nh�ng ph�n k�t n�i chúng v�i nhau thành m�t l�c ��a riêng. V� m�t ��a lý, l�c ��a nay �ã b� ��m chìm m�t n�a �ó ngư�i ta g�i là th�m l�c ��a Sunda hay L�c ��a Sunda. Ph�n ��t b�ng c�a l�c ��a Sunda b� ng�p chìm sau k� B�ng hà có di�n tích b�ng v�i ti�u l�c ��a �n ��. Cu�i cùng, ch� còn l�i m�t s� vùng núi cao r�i rác c�a Qu�n ��o Mã Lai là còn sót l�i. M�t d�i ��t r�ng l�n tương t� trên b� bi�n Thái Bình Dương c�a Châu á c�ng �ã b� m�t. Vùng ��t trư�c �ó n�i li�n Trung Qu�c, Tri�u Tiên, �ài Loan và Nh�t B�n nay thành Hoàng H�i và bi�n �ông Trung Hoa. Nh�ng h�i c�ng ngày nay n�m d�c theo vùng duyên h�i Trung Qu�c, xa xưa trong k� B�ng Hà, chúng � trong ��t li�n hàng tr�m d�m. Quy�n sách này bàn ��n m�t kh� n�ng là sau nh�ng bi�n ��ng sâu s�c và ��t ng�t c�a m�c nư�c bi�n di�n ra vào kho�ng 80007500 n�m trư�c, m�t lo�t các cu�c di cư cu�i cùng c�a cư dân trên l�c ��a Sunda c�ng b�t ��u di�n ra. Nh�ng hành trình di cư �ó ti�n v� phương Nam ��n châu úc, ti�n v� phương �ông vào bi�n Thái Bình Dương, ti�n v� phương Tây vào �n �� Dương và �i lên phương B�c ��n l�c ��a Châu á. H�u du� c�a nh�ng di dân th�i �ó t�i Thái Bình Dương, cư trú trên nhi�u hòn ��o c�a vùng ��o �en, �a ��o và Ti�u ��o. H� nói th� ngôn ng� thu�c h� Nam ��o như nh�ng cư dân sinh s�ng trên các ��o � �ông Nam á. Trong hành trình c�a mình, h� mang theo nh�ng v�t nuôi và th�c ph�m trên nh�ng chi�c thuy�n �i bi�n to l�n. M�t ph�n trong s� h� di chuy�n theo hư�ng tây, mang theo h�t gi�ng lúa Nh�ng trích tuy�n trong quy�n sách này t� các v�n b�n s�m nh�t c�a ngư�i phương Tây v�i m�c �ích c� g�ng mô t� c�i ngu�n c�a n�n v�n hóa phương Tây có hai ch� �i�m chính: khái ni�m v� m�t tai bi�n g�c và m�t cu�c phát tán t� phương �ông. Nh�ng tài li�u ch� vi�t lâu ��i k�t h�p nh�ng thành t� v� m�t n�n v�n minh �ã m�t và m�t tai bi�n kinh hoàng g�m có: huy�n tho�i v� thành ph� Atlantis, Vư�n ��a �àng �ã m�t và truy�n thuy�t v� h�ng th�y. Ch� �� v� m�t n�n v�n minh c�i ngu�n ho�c Th�i hoàng kim �ã b� tiêu hu� trong m�t th�m ho� kh�ng khi�p �ã s�n sinh ra hàng ngàn tài li�u và chuyên lu�n xuy�t su�t hàng thiên niên k�. Tôi c�ng có �� c�p m�t vài trong s� �ó trong cu�n sách này. B�ng s� nh�n th�c mu�n màng c�a các nhà h�i dương h�c th� k� hai mươi, nh�ng ngư�i cho chúng ta bi�t m�t l�c ��a r�ng l�n th�t s� �ã ��m chìm dư�i nh�ng l�p sóng b�c ch� trư�c khi th�i ��i c�a các n�n v�n minh phương Tây b�t ��u, gi� �ây chúng ta �ã có th� mang ��n m�t ý ngh�a nào �ó cho nh�ng câu chuy�n truy�n thuy�t v� ��i h�ng th�y, cái ch�t, cu�c di cư và m�t s� kh�i ��u m�i. ��i h�ng th�y � �ông Nam á và cu�c di cư c�a ngư�i Châu á Sau K� B�ng Hà, nh�ng nơi b� �nh hư�ng n�ng n� nh�t c�a n�n ��i h�ng th�y là nh�ng khu v�c thu�c vùng duyên h�i và th�m l�c ��a như �ông Nam á và Trung Qu�c. Nh�ng ch�ng tích ��a lý cho th�y s� dâng cao c�a m�c nư�c bi�n không di�n ra t� t�, ba ��t tan b�ng ��t ng�t trong th�i gian kho�ng gi�a 14000 và 7000 n�m trư�c �ã t�o ra ba cơn l� l�t nhanh chóng khi nư�c tràn ra kh�i nh�ng núi b�ng � hai ��a c�c ch�y vào lòng bi�n. S� di chuy�n nhanh chóng và ��t ng�t c�a nư�c t� ��t li�n vào 12 25 26 h�i phân t�ng ph�c t�p và nh�ng k� n�ng �i bi�n ��c bi�t c�a h�. Trong khi nh�ng v� khách ��n sau thành công hơn nhi�u thì nh�ng ngư�i ��n trư�c dư�ng như v�n còn b� ám �nh và hư�ng v�ng v� m�t quá kh� huy hoàng xa xưa. ��i s�ng tinh th�n c�a ngư�i �a ��o r�t giàu có v�i h� bách th�n �a d�ng. Trong t�t c� các nhóm th�n tho�i, Th�n m�t tr�i là t�i thư�ng, và trong m�t vài th�n tho�i Th�n m�t tr�i c�ng có tên là Ra gi�ng như trong th�n tho�i Ai C�p c� ��i. H�u như không h� có ngo�i l�, th�n tho�i c�a h� ��u làm s�ng l�i m�t thiên �ư�ng trên trái ��t �ã b� m�t � phía Tây ho�c Tây B�c, g�i là Avaiki ho�c Bolutu. Truy�n thuy�t tương t� như Adam và Eve thì có r�t nhi�u và trong h�u h�t ngôn ng� c�a các vùng nơi �ây, t� xương sư�n hay xương ��u gi�ng nhau �ó là ivi. Hơn n�a, m�t truy�n thuy�t v� cu�c ��u tranh c�a hai ngư�i anh em có v�n hoá khác nhau r�t ph� bi�n. T� tiên c�a nh�ng con ngư�i này và nh�ng ngư�i láng gi�ng nói ti�ng Nam á � l�c ��a Châu á hi�n nay �ã xây d�ng nên nh�ng xã h�i có t� ch�c ph�c t�p ��u tiên � �ông Nam á. Trong khi v�n minh nông nghi�p ng� c�c là phát tri�n chính � l�c ��a thì nh�ng khái ni�m v� vương quy�n, pháp thu�t, tôn giáo và thiên v�n h�c là nh�ng ��c �i�m c�a ngư�i Nam ��o bi�n c�. Nh�ng gì tôi �� xu�t ra �ây chính là �� ch�ng minh r�ng nh�ng phát tri�n này ra ��i trư�c nh�ng thay ��i tương t� � Tây á, và trong quá trình phát tán c�a mình, nh�ng nhà thám hi�m �ông Nam á �ã làm n�y n� nên nh�ng n�n v�n hoá th�i k� �� �á m�i � Trung Qu�c, �n ��, Lư�ng Hà, Ai C�p và Hy L�p. B�i vì tôi khuy�n ngh� c�n ph�i xem xét l�i nh�ng quan ni�m thông thư�ng v� th�i ti�n s� và ngu�n g�c c�a nh�ng n�n v�n minh bu�i ban ��u, vì th� nh�ng ngu�n tư li�u ti�m tàng c�n ph�i �ư�c �ánh giá nghiêm túc. Ch�ng có gì l� khi trong t� b�n thân m�i con ngư�i ��u có nh�ng th�c m�c và nghi v�n v� chính t� nư�c sang �n ��. Nh�ng cư dân sinh s�ng � B�c l�c ��a Sunda thì di chuy�n theo hư�ng b�c ��n �ông Dương và Châu á và sau �ó hình thành nên nh�ng n�n v�n hoá ph�c t�p và tinh t� � Tây Nam Trung Qu�c, Mi�n �i�n và Tây T�ng. M�t s� nh�ng �� t�o tác tinh x�o và ��p �� c�a nh�ng n�n v�n minh r�t s�m này ch� cho ��n hi�n nay m�i �ư�c khai qu�t lên t� lòng ��t. Nh�ng ngư�i nh�p cư phía b�c ��n t� nh�ng hòn ��o b� l� l�t nh�n chìm � khu v�c Trung-�n nói th� ngôn ng� thu�c m�t ng� h� l�n khác c�a �ông Nam á là ng� h� Nam á, T�ng Mi�n và Thái-Kadai. Nhưng trên h�t, nh�ng cu�c di cư b�t ��c d� này �ã thi�t l�p nên nh�ng con �ư�ng giao lưu và thương m�i xuyên áÂu và Thái Bình Dương, t� �ó t�o nên dòng lưu chuy�n liên t�c và nhanh chóng các ý tư�ng, ki�n th�c và k� thu�t trong su�t nhi�u thiên niên k� sau này. Trong s� nh�ng ngư�i di cư b�t bu�c �ó, nh�ng ngư�i còn lưu gi� �ư�c nét v�n hóa truy�n th�ng ít b� pha loãng nh�t chính là nh�ng ngư�i theo hư�ng tây �i vào Thái Bình Dương. K� t� cu�c di cư �ó cho ��n sau này, n�n v�n hoá c�a h� �ã b� tách kh�i ph�n còn l�i c�a Châu á b�i New Guinea, ��o �en và m�t kho�ng không gian r�ng l�n c�a bi�n c�. Nh�ng ngư�i �a ��o �i xa nh�t v� phía tây cu�i cùng �ã ��n Fiji và Samoa kho�ng 3500 n�m trư�c và sau �ó còn ti�p t�c ��n vùng phía �ông c�a �a ��o kho�ng 1500 trư�c, nhưng t� tiên c�a h� �ã b�t ��u di chuy�n quanh các ��o c�a vùng �ông Nam á trư�c �ó r�t lâu r�i, và �ương nhiên vào lúc �ó chưa h� có m�t �nh hư�ng nào c�a v�n hoá Trung Hoa hay �n �� � khu v�c này. Vì th�, trên nhi�u phương di�n, nh�ng nhà thám hi�m Argonauts ��u tiên này � Thái Bình Dương có l� mang trong mình hình �nh g�n g�i nh�t v�i nh�ng cư dân lo�n l�c xa xưa c�a �ông Nam á. Nh�ng v� khách s�m s�a c�a vùng ��t này t� phương Tây, như thuy�n trư�ng James Cook, vào th� k� mư�i tám �ã ghi nh�n nh�ng xã 13 27 28 bi�n ��ng l�n lao và s� v�n ��ng c�a dân cư trong nh�ng th�i ��i g�n �ây hơn tr� nên rõ ràng. Tuy nhiên, t� trư�c ��n nay, nó ch� giúp chúng ta ki�m tra nh�ng lý thuy�t b�t ngu�n t� ngôn ng� và kh�o c� hơn là �ưa ra nh�ng mô hình riêng c�a nó. Vì th�, nh�ng phát hi�n g�n �ây �ư�c trình bày trong Chương 6 và 7 s� giúp chúng ta thay ��i nh�n th�c �ó và ��t �ông Nam á vào trung tâm c�a nh�ng cu�c di cư cu�i k� B�ng Hà. tiên mình. Nghiên c�u l�ch s� và kh�o c� h�c là m�t quá trình t� nh�n th�c khách quan v� quá kh�. K� t� th�i ��i Herodotus, l�ch s� �ã �ư�c vi�t ra r�t nhi�u. Các nhà kh�o c� h�c còn khai qu�t �ư�c thêm nhi�u th� bài ch�m kh�c thô sơ có niên ��i trư�c th�i v�n minh (kho�ng 3200 ��n 2800 n�m trư�c Công nguyên). M�c dù l�ch s� c�a thiên niên k� th� ba trư�c công nguyên v�n ph�i d�a r�t nhi�u vào nh�ng b�ng ch�ng kh�o c� h�c, tuy nhiên, niên ��i c�a nh�ng v� vua tr� vì ngư�i Sume � Lư�ng Hà v�n còn có r�t nhi�u v�n ��: nh�ng gì trư�c th�i k� này ��u g�i là ti�n s�, th� thì kh�o c� h�c ch� cung c�p duy nh�t �ư�c m�t b�ng ch�ng kh� th�c mà thôi. � nh�ng qu�c gia mà ch� vi�t phát tri�n mu�n hơn, th�i ti�n s� h�u như ch� c�n c� vào kh�o c� h�c. � Châu á và Thái Bình Dương, nơi không có nh�ng v�n b�n l�ch s� vi�t bu�i ban ��u, kh�o c� h�c th�m chí c�ng không th� cung c�p cho chúng ta m�t b�c tranh liên t�c v� nh�ng ti�n b� trong v�n minh tr�ng tr�t sơ khai. Các nhà l�ch s� nghiên c�u th�i ti�n s� ch� còn cách nghiên c�u ngôn ng� và qua �ó tìm l�i di�n trình phát tri�n c�a con ngư�i. Vì v�y, h� �ã c� g�ng g�n k�t l�ch s� ngôn ng� v�i nh�ng b�ng ch�ng không tr�n v�n v� kh�o c�. Có r�t nhi�u khó kh�n và tr� ng�i trong cách ti�p c�n ngôn ng�-kh�o c� này, không ít trong s� �ó là nh�ng kho�ng ��t gãy trong di ch� kh�o c� và s� thi�u chính xác c�a các b�ng ch�ng v� ngôn ng�. M�c dù xu�t hi�n m�t m�t tr�n th�ng nh�t c�a m�t vài trư�ng phái, nhưng v�n còn �ó nh�ng b�t ��ng gi�a các nhà ngôn ng� h�c v� m�i liên h� gi�a các h� ngôn ng� chính c�a Châu á, và quan tr�ng là các h� ngôn ng� �ó b�t ngu�n t� nơi �âu � Châu á. Vì nh�ng kho�ng ��t gãy �ó trong th�i ti�n s� � �ông Nam á và Vi�n �ông, chúng ta ph�i tìm ki�m nh�ng ngu�n tư li�u khác �� làm tư�ng minh quá kh�. Di truy�n h�c có th� làm cho nh�n th�c c�a chúng ta v� nh�ng cu�c di cư xa xưa trong nh�ng th�i L�ch s� trong lòng th�n tho�i Còn m�t ngu�n tư li�u gây nhi�u tranh cãi hơn n�a v� th�i ti�n s� và có kh� n�ng còn có giá tr� sâu s�c v� th�i ��i huy hoàng �ó hơn c� ngu�n ngôn ng�, �ó chính là v�n hoá dân gian c� xưa và các truy�n th�ng tôn giáo. Nh�ng câu chuy�n dân gian - ti�ng v�ng k� l� c�a quá kh� - �ã khơi d�y trong tôi m�t hình �nh chưa ch�c xác th�c v� m�t con �ư�ng mòn c�a th�i ti�n s� � Châu á. Truy�n dân gian (huy�n tho�i, th�n tho�i, truy�n th�n tiên), nh�ng truy�n thuy�t v� bu�i ��u c�a nhân lo�i, trư�ng ca, s� thi �ư�c sáng tác qua hàng thiên niên k� chính là nh�ng cách bi�u ��t s�m nh�t c�a con ngư�i v� t� tiên mình. Thêm n�a, nh�ng v�n b�n mang tính ch�t linh thiêng ph�n l�n bao g�m biên niên ký, ph� h� và th�n tho�i v� sáng th�. Trong quá trình tìm ki�m cánh c�a m� vào quá kh�, các h�c gi� thư�ng dùng nh�ng v�n b�n �ó v�i tư cách là m�t ngu�n thông tin quan tr�ng. Ví d�, vi�c nghiên c�u Kinh Thánh v�i tư cách là m�t ngu�n tư li�u l�ch s� là m�t nguyên t�c �ã �ư�c xác l�p. Nh�ng phát hi�n kh�o c� v� nh�ng v�n b�n �ương th�i t�i Syria và Lư�ng Hà có xu hư�ng làm cho �� tin c�y c�a Kinh C�u ��c v�i tư cách là cơ s� l�ch s� ngày càng t�ng lên. M�c dù r�t nhi�u b�n sau này c�a Kinh C�u ��c mang tính ch�t biên s� - �ư�c vi�t dư�i d�ng l�ch s� và ch�a ��ng nhi�u chi ti�t �ã �ư�c c�i biên - nhưng ngư�i ��c có th� t� h�i li�u nh�ng 14 29 30 truy�n thuy�t v� sáng th�, v� Vư�n ��a �àng, v� Cain và Abel trong �ó có th� có m�t vài c� li�u l�ch s� nào hay không. B�n thân tôi r�t ng�c nhiên khi phát hi�n ra r�ng nh�ng truy�n thuy�t �ó chính là nh�ng câu chuy�n phúng d� v� th�i ti�n s�. Ví d�, hai nhân v�t Cain và Abel trong Kinh Thánh không ph�i là hai anh em mà là hai n�n v�n hoá xung ��t nhau. Nh�ng phiên b�n c�a ngư�i Sume �ã mô t� Cain là nông dân còn Abel là ngư�i du m�c. Nh�ng v�n b�n � Thái Bình Dương v� truy�n thuy�t này thì l�i vi�t r�ng m�t ngư�i là th� s�n da �en, còn ngư�i kia là ngư dân có nư�c da màu sáng hơn. So sánh nh�ng phiên b�n này m�t cách khách quan, ta có th� có �ư�c nhi�u thông tin b� ích. Cách ti�p c�n c�ng tương t� ��i v�i ngôn ng� h�c l�ch s�. C�ng gi�ng như ngôn ng� và di truy�n c�a chúng ta, nh�ng truy�n thuy�t xa xưa ��u có m�t m�i liên h� l�n nhau trên m�t m�c �� mà chúng ta có th� tính toán �ư�c. K�t qu� là, chúng ta có th� xây d�ng �ư�c m�t cây ph� h�. Ngư�c v�i quá trình nghiên c�u Kinh Thánh, vi�c s� d�ng truy�n thuy�t dân gian, th�n tho�i v� c�i ngu�n và s� thi nh�m lý gi�i nh�ng s� ki�n trong c� s� và ti�n s� không �ư�c các nhà nghiên c�u dùng ��n. Có nh�ng nguyên nhân hi�n nhiên cho s� th�n tr�ng này. Cùng trong m�t d�ng, nh�ng câu chuy�n này mang tính ch�t tư�ng tư�ng, v�i r�t nhi�u hi�n tư�ng siêu nhiên và có v� như thi�u nh�ng b�i c�nh h�u d�ng. ��i v�i h�u h�t các ��c gi�, chúng r�t l� thư�ng và ly k�. Tuy nhiên, s� th�n tr�ng v� m�t h�c thu�t �ó c�ng �ã không d�ng bư�c �ư�c các nhà kh�o c� h�c truy tìm ngu�n g�c c�a nh�ng truy�n thuy�t �ó. M�t trong nh�ng thành công n�i b�t �ó là vi�c phát hi�n và khai qu�t thành Troy (Tơ-roa) và Mycenae huy�n tho�i c�a nhà kh�o c� h�c Heinrich Schliermann và di tích Minoan Knossos c�a ngài Arthur Evans. Nh�ng th�t b�i c�ng không ít, n�i b�t là s� th�t b�i trong vi�c tìm ki�m thành ph� m�t tích Atlantis và Chi�c thuy�n c�a Noah (Nô-ê). Dù thi�u nh�ng b�ng ch�ng �áng tin như v�y, nhưng hai huy�n tho�i trên v�n là nh�ng huy�n tho�i có s�c s�ng b�n b� nh�t cho ��n ngày nay khi có ��n hơn hai ngàn cu�n sách �� c�p ��n chúng. Dù có n�i dung dã s� và ng� ngôn nhưng nh�ng truy�n thuy�t dân gian v�n có �ư�c s� tôn tr�ng �áng k� trong quá trình nghiên c�u c� s�. Quá trình thu th�p và so sánh truy�n thuy�t dân gian, th�n tho�i và s� thi t� nó c�ng có m�t ph� h� riêng. B�t ��u trong th� k� 19 v�i truy�n c� Grimn, nh�ng nghiên c�u c�a Hans Christian Andersen, Andrew Lang và Ngài James Frazer �ã nh�n m�nh ��n s� tương ��ng trong nh�ng truy�n thuy�t c�a các khu v�c trên th� gi�i. Nh�ng s� tương ��ng này còn r�ng l�n hơn c� c�u trúc ngôn ng� và v�n hoá cho chúng ta bi�t. M�t ví d� n�i ti�ng là quy�n sách Chi�c g�y vàng (The Golden Bough) xu�t b�n n�m 1914. Trong tác ph�m v� dân t�c h�c này, Ngài James Frazer �ã truy nguyên m�t phong t�c mơ h� v� vi�c k� th�a các th�y tu, �ư�c mô t� l�n ��u tiên trong ��n th� Diana � Nemi c�a nư�c ý. Ông �ã phát hi�n ra nh�ng ti�ng v�ng c�a các nghi l� � kh�p c� C�u Th� gi�i c�ng như Tân Th� gi�i. Dù cho tác ph�m c�a Ngài Frazer có m�t �nh hư�ng r�t to l�n, nhưng �áng bu�n là cách ti�p c�n c�a ông v� nghiên c�u truy�n thuy�t dân gian �ã b� lãng quên so v�i nh�ng cách nghiên c�u h�c thu�t khác trong n�a ��u th� k� hai mươi. Vì nh�ng di ch� kh�o c� � �ông Nam á và Vi�n �ông v�n chưa �ư�c khai qu�t hoàn t�t, nên tôi s� xem xét c�n th�n hơn nh�ng truy�n thuy�t �ó v�i tư cách là ngu�n truy�n th�ng c�a th�i ti�n s� trong ph�n hai c�a tác ph�m này và bi�t �âu nó cho th�y m�t vài �i�m m�u ch�t nh�t mà chúng ta trư�c nay chưa h� có �ư�c. 15 31 32 Ph�n I: �á, xư�ng, gien và ti�ng nói 16 33 34 càng nhi�u b�ng ch�ng cho th�y m�c n��c bi�n dâng cao sau k� B�ng Hà cu�i cùng không di�n ra m�t cách t� t�; Ba ��t tan b�ng ��t bi�n, v�i ��t cu�i cùng di�n ra cách �ây ch� kho�ng 8000 n�m, �ã tàn phá kh�ng khi�p nh�ng b� bi�n nhi�t ��i v�i các th�m l�c ��a b�ng ph�ng. Nh�ng tr�n ��ng ��t l�n b� gây ra b�i nh�ng v�t n�t trên v� trái ��t do tr�ng l��ng c�a b�ng hà �� ra các ��i d�ơng càng khi�n cho ��t �ai nhanh chóng m�t �i. Ch�c ch�n là nh�ng tr�n ��ng ��t này �ã gây ra các ��t sóng th�n trên các ��i d�ơng l�n c�a th� gi�i. Tôi s� trình bày b�ng ch�ng cho s� ki�n này trong Ch�ơng I. M�t �i�u v�n còn ch�a ���c xác minh là nh�ng s� ki�n ch�n ��ng trái ��t này �ã �nh h��ng nh� th� nào ��n nh�ng c� dân �ông Nam á và nh�ng b� bi�n � khu v�c In�ô-Thái Bình D�ơng. Theo l� th��ng, �� tr� l�i câu h�i này, chúng ta s� tìm ��n các nhà kh�o c� h�c. Khác v�i các th�i k� sơ s� và l�ch s� �ã có nh�ng v�n b�n c� �� gi�i thích ch�ng minh, th�i ti�n s� hoàn toàn ph�i d�a trên nh�ng thông tin xác th�c v� các di v�t kh�o c�. Các nhà kh�o c� h�c r�t gi�i trong vi�c tái t�o và xác ��nh th�i ��i cho các khu v�c c� x�a. Tuy nhiên, s� ph� thu�c này l�i có m�t khi�m khuy�t l�n là có nh�ng di v�t còn b� b� sót. M�t s� k� n�ng c�a th�i k� �� �á m�i ví d� nh� k� n�ng canh tác lúa r�t có th� �ã ph�i m�t m�t th�i gian phát tri�n r�t lâu dài. Do không có b�ng ch�ng kh�o c� v� các th�i k� ��u nên các nhà kh�o c� h�c có th� g�i s� xu�t hi�n ��u tiên c�a k� n�ng thành th�o này là cu�c cách m�ng nông nghi�p. Hơn n�a, n�u các b�ng ch�ng kh�o c� v� các b��c ti�n nh�y v�t ban ��u trong nông nghi�p hay trong �úc ��ng thi�c có th� không có � khu v�c này nh�ng có th� tìm th�y � nh�ng nơi khác. N�u khu v�c ��u tiên ���c xác ��nh � ngày tháng mu�n hơn thì �i�u �ó hàm ý r�ng khu v�c �ó b� l�c h�u hơn và ph�i h�c theo t� các vùng khác. �ây d��ng nh� chính là tr��ng h�p c�a �ông á và �ông Nam á. Gi�i thi�u Ph�n I Lý thuy�t mà tôi trình bày trong cu�n sách này l�n ��u tiên ��t �ông Nam á � v� trí trung tâm c�a nh�ng c�i ngu�n v�n hoá và v�n minh. Tôi cho r�ng r�t nhi�u ng��i �ã b� cơn ��i h�ng th�y cu�n kh�i nh�ng ngôi nhà ven bi�n c�a mình � ph�ơng �ông. Và sau �ó, h� �ã gieo m�m cho nh�ng n�n v�n minh k� v� � ph�ơng Tây. Trong n�a ��u cu�n sách, tôi s� xem xét nh�ng b�ng ch�ng v� câu chuy�n phát tán thông qua vi�c s� d�ng b�n công c� thông th��ng c�a m�t nhà ti�n s� h�c, bao g�m ��a ch�t, kh�o c�, ngôn ng� và di truy�n. Trong t�ng h�p c�a tôi, m�t s� nhân t� �ã ���c xác minh, m�t s� khác là nh�ng phát ki�n g�n �ây nh�ng �ã ���c công nh�n. Tuy nhiên, v�n còn m�t s� �i�m còn nghi v�n và c�n ph�i ���c tranh lu�n thêm. �� �ơn gi�n hoá v�n ��, tôi xin ���c b�t ��u v�i nh�ng s� ki�n �ã ���c xác th�c v� các tr�n ��i h�ng th�y. Không còn nghi ng� gì n�a, trong K� nguyên B�ng Hà, �ông Nam á là m�t l�c ��a kh�ng l� m�t khu v�c ��t �ai r�ng l�n bao g�m �ông D�ơng, Malaysia và Indonesia. Sau khi K� B�ng hà k�t thúc, m�c n��c bi�n ��t ng�t dâng cao và chia c�t l�c ��a này thành các qu�n ��o mà chúng ta th�y ngày nay. M�t quá trình t�ơng t� c�ng �ã �p ��n V�nh � R�p và nh�n chìm vùng b� bi�n c�a Trung Hoa. Chi�c c�u ��t li�n gi�a B�c M� và Châu á c�ng theo �ó mà bi�n m�t. R�t nhi�u b� bi�n khác c�ng ch�u �nh h��ng. Trong hai th�p k� v�a qua, ng��i ta thu th�p ���c ngày 17 35 36 M�c dù có cơ may tìm th�y m�t s� ��a �i�m kh�o c� có giá tr� nh�ng v�n r�t r�i ro n�u chúng ta b� sót nh�ng ��a �i�m �ó trên toàn b� m�t khu v�c r�ng l�n nh� �ông Nam á. Có l� s� c�n ��n m�t ch�n ��ng l�n �� quét �i t�t c� nh�ng gì �ã x�y ra �� t�o ra m�t kho�ng tr�ng l�n nh� v�y trong ghi chép kh�o c�. Có ba ch�n ��ng l�n �ã x�y ra và �nh h��ng nhi�u nh�t ��n vành phía tây c�a Thái Binh D�ơng. Nh� �ã �� c�p, nh�ng ch�n ��ng này là nh�ng ��t tan b�ng nhanh di�n ra vào cu�i k� B�ng Hà, khi�n cho m�c n��c bi�n ba l�n dâng cao trên các th�m l�c ��a th�p. Sau m�i l�n nh� v�y th��ng xu�t hi�n nh�ng cu�c cách m�ng ho�c nh�ng d�u �n v�n hoá quan tr�ng. H� sơ c�a ngành h�i d�ơng h�c cho th�y r�ng m�c n��c bi�n dâng cao ít nh�t là 120 mét (500 fít) trong ba tr�n ��i h�ng th�y th� t� di�n ra cách �ây kho�ng 14.000, 11.500 và 8000 n�m. Giai �o�n m�c n��c bi�n t�ng ��t bi�n �ã có ba tác ��ng l�n ��n b�ng ch�ng v� ho�t ��ng c�a con ng��i. Th� nh�t, � khu v�c �ông Nam á và Trung Qu�c, nơi có th�m l�c ��a b�ng ph�ng, b�t c� b�ng ch�ng nào v� các vùng ��nh c� và các k� n�ng � ven bi�n và ��ng b�ng cách �ây 8000 n�m �ã b� nh�n chìm mãi mãi (Xem Ch�ơng 1 và 2). Th� hai, trong l�n gia t�ng cu�i cùng c�a m�c n��c bi�n, n��c tràn lên các th�m l�c ��a b�ng ph�ng và mãi ��n th�i �i�m cách �ây 5500 n�m m�i rút �i. Các vùng ��nh c� ven bi�n trong giai �o�n t� 7700 ��n 5500 n�m tr��c v�n � trên m�c n��c hi�n ���c bao ph� v�i m�t l�p phù sa dày. Các nhà kh�o c� h�c �ã xem xét ph�n d��i c�a l�p bùn này t�i L��ng Hà (Mesopotamia), Nam Trung Hoa, �ông Nam á và ��o �en (Melanesia) �� tìm ki�m b�ng ch�ng v� ��t phân tán cu�i cùng do các tr�n ��i h�ng th�y gây ra. Th� ba, các c� dân t�i các vùng ��a c� ven bi�n b� l� cu�n trôi có th� �ã bu�c ph�i di c� và mang theo nh�ng k� n�ng c�a h� ��n m�t nơi � khác (Xem Ch�ơng 2 và 3). Nh�ng d� �oán này xu�t phát t� b�ng niên ��i m�i v� cu�c Cách m�ng �� �á m�i � l�c ��a Âu á. Các n��c � vành �ai Thái Bình D�ơng d��ng nh� �ã b�t ��u cu�c cách m�ng c�a h� tr��c ph�ơng Tây m�t th�i gian dài nh�ng sau �ó bu�c ph�i d�ng l�i. Cách �ây kho�ng 12.500 n�m, không lâu sau tr�n ��i h�ng th�y th� nh�t, ngh� g�m ra ��i � phía nam Nh�t B�n. Kho�ng 1.500 n�m sau, có b�ng ch�ng cho th�y các bình g�m �ã ���c làm t�i Trung Qu�c và �ông D�ơng. Nh�ng �i�u này cho th�y ngh� làm g�m � khu v�c này �ã có tr��c khu v�c L��ng Hà, �n �� hay ��a Trung H�i kho�ng 2.500 ��n 3.500 n�m. Các d�ng c� �á dùng �� nghi�n h�t ng� c�c xu�t hi�n � ��o Solomon � nam Thái Bình D�ơng kho�ng 26.000 n�m tr��c �ây trong khi nó ch� m�i xu�t hi�n � Th��ng Ai C�p và Nubia cách �ây 14.000 n�m và � Palestine cách �ây 12.000 n�m. Kho�ng 11.000 n�m tr��c, khi ng��i Trung Qu�c b�t ��u làm �� g�m, nh�ng con c�u ��u tiên c�ng ���c thu�n hoá � b�c L��ng Hà và lúa mì einkorn ���c tr�ng t�i Syria. Trong kho�ng th�i gian 1.000 n�m, lúa mì, lúa m�ch và ��u �ã ���c tr�ng t�i Jericho, và d�i ��t màu m� hình l��i li�m vùng C�n �ông c� x�a chuy�n sang cu�c cách m�ng nông nghi�p cu�c cách m�ng �ã nhân r�ng các gi�ng cây tr�ng và v�t nuôi m�i ���c thu�n hoá t� Ti�u á (Th� Nh� K�) sang Iraq và ��n t�n Pakistan cách �ây kho�ng 9.000 n�m. C�ng vào th�i k� này, làng tr�ng tr�t ��u tiên �ã ra ��i t�i Ti�u á và sau �ó nh�ng bình g�m ��u tiên ���c làm t�i vùng C�n �ông, mu�n hơn Nh�t B�n ��n 3.500 n�m. Do �ó, kho�ng 9.000 n�m tr��c, vùng C�n �ông c� �ã th�c s� b��c vào cu�c Cách m�ng �� �á m�i. Cách �ây 9.000 n�m, t�i các vùng r�i rác trên th� gi�i, con ng��i b�t ��u canh tác các v� mùa. Ngh� tr�ng lúa m�ch r�t phát tri�n t�i thung l�ng sông �n và các cây có r� nh� khoai s� �ã ���c tr�ng � vùng cao nguyên New Guinea. Th�t �áng kinh ng�c là vào th�i k� s�m nh� v�y mà ng��i dân cao nguyên New Guinea �ã s� d�ng m�ơng rãnh �� thoát n��c ��m l�y cho canh 18 37 38 tác. 9.000 n�m tr��c, tr�ng tr�t c�ng ���c b�t ��u t�i B�c, Trung và Nam M�. Nh�ng gi�i thích v� m�c �� nhanh chóng c�a cu�c cách m�ng th�n k� tr�i r�ng trên toàn th� gi�i này v�n còn r�t nghèo nàn. M�t s� chuyên gia cho r�ng nguyên nhân là các �i�u ki�n môi tr��ng ���c c�i thi�n sau khi k� B�ng Hà k�t thúc. Tuy nhiên, t�i các khu v�c c�n nhi�t ��i và ôn hoà, nơi �ã tìm th�y r�t nhi�u b�ng ch�ng v� cu�c Cách m�ng �� �á m�i, khí h�u �ã mang tính ch�t ôn hoà và �m nóng ngay trong k� B�ng Hà. B�c tranh v� �i�u ki�n môi tr��ng �n ��nh ôn hoà sau k� B�ng Hà d��ng nh� c�ng kém thuy�t ph�c vì t�i các vùng ven bi�n, khí h�u không nh�ng không �n ��nh mà còn kém �i. Có hai ch� tr�ng n�i b�t trong cu�c cách m�ng nông nghi�p ��u tiên c�a l�c ��a Âu á, �ó là b� bi�n phía �ông c�a Châu á và �ông Nam á. N�u vùng ��t l��i li�m màu m� c�a C�n �ông ���c xem nh� là khu v�c phát tri�n nhanh �i�n hình thì mãi 1.000 n�m sau khi có tr�ng tr�t � vùng C�n �ông m�i có nh�ng phát hi�n ��u tiên v� ngh� g�m v�i �� t�o tác lâu b�n ���c các nhà kh�o c� ��c bi�t �a thích. M�t �i�u khi�n ng��i ta hoang mang là m�c dù nh�ng bình g�m ��u tiên ���c làm ra t�i Nh�t B�n, Trung Qu�c và �ông Nam á hàng nghìn n�m tr��c �ó nh�ng cây tr�ng ch� m�i ���c canh tác t�i Châu á cách �ây 8.000 n�m. T�i sao l�i có m�t kho�ng cách xa ��n v�y? Ch�c ch�n là có nh�ng b�ng ch�ng ch�a ���c h� th�ng v� l�i s�ng th�i k� �� �á m�i � �ông á v�i nhi�u lo�i công c� nh� dao b�u, dao n�o, dùi, và �á nghi�n c�ng nh� nh�ng bình g�m, lòng lò luy�n kim và v�t d�ng nhà b�p ra ��i t� tr��c �ó r�t lâu. Tuy nhiên, nh�ng di v�t này c�a th�i k� �� �á m�i l�i n�m r�i rác trong các hang ��ng n�m sâu trong ��t li�n. Các hang ��ng � Trung Qu�c và �ông Nam á là ngu�n t�t nh�t và th��ng là duy nh�t c�a các di v�t c� x�a. Li�u �ây có ph�i là nơi ng��i x�a thích c� trú? Có ch�c là không ph�i t�t c� nh�ng ng��i Châu á th�i ti�n s� ��u là ng��i hang ��ng? Nh�ng gì còn thi�u trong nh�ng phát hi�n v� sơ k� �� �á m�i t�i �ông á chính là nh�ng gì mà ng��i l� hành �i qua �ã nhìn th�y và là nh�ng gì chúng ta v�n nhìn th�y ngày nay m�t n�n v�n hoá ven bi�n phát tri�n r�c r� v�i k� thu�t canh tác lúa và các cây tr�ng khác và khai thác th�y s�n thâm canh. D��ng nh� hoàn toàn thi�u v�ng nh�ng khu v�c �� �á m�i n�m ngoài hang ��ng trên các vùng ��ng b�ng trong th�i k� 10.000 ��n 5.000 n�m tr��c Công nguyên. V�n �� này t�i ��o �ông Nam á xem ra còn k� l� hơn. M�t th�p k� tr��c �ây, không có b�ng ch�ng kh�o c� nào cho th�y lúa ���c tr�ng � Indonesia và �ông Malaixia cách �ây hơn 1.500 n�m, t�c là cách 1.000 n�m sau so v�i ngày ��c �oán ra ��i các �� t�o tác b�ng ��ng thi�c và s�t trong khu v�c này. Do �ó, các nhà ti�n s� h�c mô t� ��o �ông Nam á n�m � phía nam Phillipines b��c vào th�i k� �� ��ng và �� s�t t� th�i k� �� �á tr��c khi có nh�ng b�ng ch�ng v� tr�ng lúa t�i ��a ph�ơng. Tuy nhiên, nh� s� mô t� trong Ch�ơng 2 và Ch�ơng 4, v�a có m�t b�ng ch�ng m�i gây xôn xao t�i Hang Sakai � mi�n nam Thái Lan cho th�y r�ng ngh� tr�ng lúa �ã ra ��i � �ông D�ơng tr��c khi x�y ra cơn ��i h�ng th�y cu�i cùng, và k� thu�t này có th� �ã ���c chuy�n v� phía tây sang �n ��. Do �ó, b�ng ch�ng kh�o c� hi�n có v� m�t n�n nông nghi�p sơ kh�i � Trung Qu�c và �ông Nam á có th� ��a ra m�t b�c tranh ch�a hoàn ch�nh v� s� phát tri�n c�a nó. Do các vùng ven bi�n b� chìm ng�p nên b�ng ch�ng v� s� t�n t�i c�a m�t n�n nông nghi�p th�i k� tr��c �ó � các vùng ven bi�n có th� �ã chìm sâu d��i �áy n��c. L�p lu�n này ���c minh ch�ng v�i m�t s� th�t là nh�ng khu v�c phát tri�n nông nghi�p s�m nh�t � Châu á th��ng n�m t�i các vùng n�i ��a ho�c vùng núi cao. B�c tranh h�u nh� �� tr�ng v� giai �o�n �� �á m�i th�i ti�n s� c�a �ông Nam á �ã khi�n cho các quan �i�m kh�o c� b� phân c�c. �a s� các nhà kh�o c� cho r�ng th�i k� �� �á m�i c�a ��o �ông Nam á ch� m�i b�t ��u cách �ây 4000 n�m v�i s� 19 39 40 xu�t hi�n c�a nh�ng ng��i di c� t� Trung Qu�c qua ��o �ài Loan và Phillippines. M�t s� ng�òi khác mà tôi cùng chia s� quan �i�m cho r�ng t� tiên c�a ng��i dân �ông Nam á ngày nay �ã s�ng t�i khu v�c này vào cu�i K� B�ng hà; h� không nh�ng �ã phát tri�n k� thu�t chèo thuy�n và nông nghi�p s�m hơn nhi�u so v�i ng��i dân � C�n �ông mà còn b�t ��u chèo thuy�n �i xa vòng quanh Châu á và Thái Bình D�ơng cách �ây hơn 7.000 n�m. Nh�ng l�p lu�n v� kh�o c� và ngôn ng� �� b�o v� cho quan �i�m th� hai ���c trình bày trong h�u h�t Ch�ơng 3 và Ch�ơng 5. B�ng ch�ng k� thu�t cu�i cùng và có l� có s�c thuy�t ph�c nh�t cho l�p lu�n r�ng c� dân hi�n nay c�a �ông Nam á �ã � �ây t� th�i K� B�ng hà và b�t ��u di chuy�n ��n t�t c� các h��ng khi nh�ng tr�n ��i h�ng th�y x�y ra chính là các gien di truy�n h� �ang mang theo (Xem Ch�ơng 6 và Ch�ơng 7). Nh�ng di truy�n v� gien cho th�y r�ng th� dân � �ông Nam á n�m � r� c�a cây ph� h� Châu á và sau �ó r� ra t�t c� các di�m trên la bàn và ��n c� Châu M� và Trung �ông. M�t gien di truy�n ��c bi�t ���c g�i là "gien Po-li-nê-di" do r�t nhi�u ng��i Po-li-nê-di mang theo gien này b�t ngu�n t� ng��i dân vùng Maluku phía �ông Indonesia trong K� B�ng hà. Gien này không h� ���c tìm th�y � Trung Qu�c, �ài Loan hay Phi-lippin; �i�u này mâu thu�n v�i lý thuy�t thông th��ng và do �ó cho phép chúng ta có m�t quan �i�m sâu hơn v� th�i ti�n s� c�a �ông Nam á. N�u b�n là m�t v� th�n �i theo Trái ��t trong qu� ��o c�a nó xung quanh M�t Tr�i nh�ng l�i ��u trên cao �� tr�c ti�p nhìn v� B�c C�c t� trên xu�ng, b�n s� th�y c�c này quay ch�m theo hình tròn. 20
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan