Tài liệu Di tích kiến trúc hội an trong tiến trình lịch sử

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------------- TẠ THỊ HOÀNG VÂN DI TÍCH KIẾN TRÚC HỘI AN TRONG TIẾN TRÌNH LỊCH SỬ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam cổ đại và trung đại Mã số: 62 22 54 01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Hà nội - 2007 MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 3. Mục đích, đối tượng phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cúu 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 5. Các nguồn tư liệu 6. Các phương pháp nghiên cứu 7. Đóng góp của luận án 8. Cấu trúc luận án 4 5 10 10 11 11 12 14 14 15 B. NỘI DUNG CHƢƠNG 1: NHỮNG ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN - XÃ HỘI VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CẢNG THỊ HỘI AN 1.1. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ TỰ NHIÊN VÙNG HỘI AN 1.1.1. Vị trí địa lý và lịch sử hình thành vùng đất 1.1.2. Đặc điểm khí tƣợng thuỷ văn 1.1.2.1. Đặc điểm khí hậu 1.1.2.2. Đặc điểm thuỷ văn 1.1.3. Đặc điểm chung về sự phát triển địa hình khu vực Hội An 1.1.4. Vị thế vùng Hội An với quan hệ thông thƣơng trong nƣớc và ngoài nƣớc 19 20 20 22 24 25 1.2. ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ - XÃ HỘI VÀ NHỮNG BIẾN ĐỘNG VỀ KINH TẾ TÁC ĐỘNG TỚI SỰ HÌNH THÀNH CẢNG THỊ HỘI AN 1.2.1. Bối cảnh xã hội Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII 1.2.1.1. Hoàn cảnh quốc tế và khu vực 1.2.1.2. Tình hình chính trị - xã hội ở Việt Nam 1.2.2. Hội An thời các chúa Nguyễn 1.2.2.1. Chính sách của chính quyền 1.2.2.2. Người Việt ở Hội An 1.2.2.3. Người Nhật ở Hội An 1.2.2.4. Người Trung Quốc ở Hội An 1.2.2.5. Người phương Tây ở Hội An 1.2.3. Vai trò của chúa Nguyễn đối với sự hình thành phố cảng Hội An 1.2.3.1. Vai trò của các chúa Nguyễn trong việc phát triển kinh tế - xã hội 1.2.3.2. Chính sách của các chúa Nguyễn đối với dân nhập cư và cư dân gốc 1.3. TIỂU KẾT 29 31 35 37 39 42 45 50 52 54 CHƢƠNG 2. DI TÍCH KIẾN TRÚC HỘI AN TỪ THẾ KỶ XVI ĐẾN ĐẦU THẾ KỶ XVIII 2.1. DẤU TÍCH NHỮNG BẾN THUYỀN CỔ 2.2. CÁC LOẠI HÌNH KIẾN TRÚC TIÊU BIỂU 56 2.2.1. Giếng 2.2.2. Chùa 2.2.3. Đền - miếu 2.2.4. Cầu 2.2.5. Mộ 2.2.6. Nhà thờ tộc/từ đƣờng 64 65 68 69 71 75 77 78 86 92 2.3. VỊ TRÍ, QUY MÔ VÀ CÁC THƢƠNG ĐIẾM 2.3.1. Thƣơng điếm và vị trí, quy mô phố Nhật Bản 2.3.2. Các thƣơng điếm phƣơng Tây 2.3.3. Thƣơng điếm và vị trí quy mô phố Khách 2.4. DIỆN MẠO ĐÔ THỊ HỘI AN THỜI KỲ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN 2.5. TIỂU KẾT 93 101 CHƢƠNG 3: DI TÍCH KIẾN TRÚC HỘI AN TỪ THẾ KỶ XVIII ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX 3.1. NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUÁ TRÌNH SUY TÀN CỦA CẢNG THỊ HỘI AN 3.1.1. Các nhân tố tự nhiên 3.1.2. Các nhân tố xã hội 103 106 3.2. DI TÍCH KIẾN TRÚC HỘI AN TỪ THẾ KỶ XVIII ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX 3.2.1. Các loại hình kiến trúc 3.2.1.1. Đình 3.2.1.2. Văn miếu, văn chỉ 3.2.1.3. Hội quán 3.2.1.4. Nhà thờ, thánh thất 3.2.1.5. Chợ 3.2.2. Phạm vi và quy mô 3.2.3. Diện mạo đô thị Hội An thời kỳ suy tàn 110 112 112 114 115 116 120 3.3. DI TÍCH KIẾN TRÚC HỘI AN TỪ CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX 3.3.1. Tình hình quy hoạch - kiến trúc ở Hội An 3.3.2. Những công trình xây dựng ở Hội An 3.3.2.1. Kiến trúc nhà ở/nhà phố 3.3.2.2. Kiến trúc công sở 3.4. TIỂU KẾT 122 127 133 134 CHƢƠNG 4: PHONG CÁCH KIẾN TRÚC ĐÔ THỊ HỘI AN 4.1. NGHỆ THUẬT-KIẾN TRÚC ĐÔ THỊ HỘI AN 4.1.1. Đặc điểm bố cục mặt bằng kiến trúc 4.1.1.1. Đặc điểm chung 4.1.1.2. Bố cục mặt bằng và không gian kiến trúc 4.1.2. Tổ hợp công trình và cấu trúc không gian kiến trúc 4.1.2.1. Tổ hợp công trình theo tuyến 136 136 136 139 139 4.1.2.2. Cấu trúc không gian kiến trúc 141 4.1.3. Những đặc trƣng trong nghệ thuật trang trí - điêu khắc và biểu tƣợng kiến trúc truyền thống Hội An 4.1.3.1. Những đặc trưng chung 144 4.1.3.2. Ý nghĩa - biểu tượng của một số môtíp trang trí 149 4.1.3.2. Nghệ thuật khảm sành sứ và sử dụng màu sắc trang trí 158 kiến trúc 4.2. SO SÁNH ĐÔ THỊ HỘI AN VỚI MỘT SỐ ĐÔ THỊ TRONG VÀ NGOÀI NƢỚC 4.2.1. Hội An với một số đô thị trong nƣớc 4.2.1.1. Hội An với Thăng Long - Kẻ Chợ 4.2.1.2. Hội An với Phố Hiến 4.2.1.3. Hội An với đô thị Huế - phố cổ Bao Vinh 4.2.2. Hội An với một số đô thị phƣơng Đông 4.2.2.1. Trung Quốc 4.2.2.2. Nhật Bản 4.3. TIỂU KẾT C. KẾT LUẬN NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO 159 159 162 164 167 171 175 177 181 183 PHẦN PHỤ LỤC Phụ lục 1: Về tên gọi Đàng Trong và Hội An Phụ lục 2: Về chùa Bà Mụ hay thương quán Nhật Bản ở Hội An Phụ lục 3: Mộ của người Hoa 230 234 240 Phụ lục 4: Mộ của người Việt 244 Phụ lục 5: Mộ chum Sa Huỳnh 246 Phụ lục 6: Giếng Chăm 247 Phụ lục 7: Thương quán người Hà Lan ở Nagasaki Phụ lục 8: Những công trình kiến trúc của người Minh Hương Phụ lục 9: Văn bia trong các công trình kiến trúc ở Hội An Phụ lục 10: Khổng Tử miếu ở Hội An Phụ lục 11: Hội An - Đà Nẵng thời Pháp thuộc 255 269 244 252 262 CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN A. B.A.V.H BĐ BV BTDT BTDS BXD DS DTH ĐHTH ĐNA HTQT KCH KHKT KHLS KHXH KTS NCKH NCKT NCLS Những PHMVKCH NTMK NTH NXB h. SCN SĐ QN - ĐN TBD TCN Toàn thư t. x.  Ảnh Những người bạn cố đô Huế Bản đồ Bản vẽ Bảo tồn Di tích Bảo tồn Di sản Bộ Xây dựng Di sản Dân tộc học Đại học tổng hợp Đông Nam Á Hội thảo Quốc tế Khảo cổ học Khoa học Kỹ thuật Khoa học Lịch sử Khoa học Xã hội Kiến trúc sư Nghiên cứu Khoa học Nghiên cứu Kiến trúc Nghiên cứu Lịch sử Những Phát hiện mới về Khảo cổ học Nguyễn Thị Minh Khai Nguyễn Thái Học Nhà xuất bản Huyện Sau công nguyên Sơ đồ Quảng Nam - Đà Nẵng Thái Bình Dương Trước công nguyên Đại Việt sử ký toàn thư Tỉnh Xã Khoảng Tp. TP T/c PCT PL VHTT Thành phố Trần Phú Tạp chí Phan Chu Trinh Phụ lục Văn hoá Thông tin PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Cùng với sự phát triển của Thăng Long, Phố Hiến, Thanh Hà... đô thị Hội An có tác động không nhỏ đến quá trình phát triển chung của các đô thị trung đại Việt Nam nói riêng và vùng ĐNA nói chung. Tuy không phải là đô thị cổ xưa nhất, nhưng Hội An cũng có một quá trình hình thành lâu dài và trở thành đô thị tiêu biểu của Việt Nam ở thế kỷ XVII - XVIII. Từng là đô thị một thời vang bóng, song Hội An để lại nhiều dấu ấn tạo nên những nét quyến rũ đặc biệt. So với các đô thị khác ở Việt Nam trên nhiều phương diện Hội An có nhiều đặc điểm riêng tạo nên dáng vẻ lịch sử, văn hoá, nghệ thuật kiến trúc, tôn giáo tín ngưỡng và tâm linh... Bằng chứng là một hệ thống di tích, phần lớn là nhà ở, công trình công cộng, công trình tôn giáo tín ngưỡng... còn khá vẹn nguyên - cũng là duy nhất của Việt Nam và trường hợp hiếm có trên thế giới. Bộ môn đô thị học được đề cập trên nhiều phương diện xã hội, dân cư, kinh tế... là những yếu tố ban đầu đặt nền tảng cho việc tìm hiểu sâu rộng hơn những vấn đề về đô thị. Biến động của xã hội dẫn đến những biến đổi về diện mạo đô thị, biểu hiện rõ ràng nhất giữa không gian đô thị truyền thống và không gian đô thị đang bị thoái hoá, bên cạnh không gian đô thị được cách tân và ngày một hiện đại. Đó là hiện trạng ở đô thị Hội An. Vì thế, tiến hành nghiên cứu cụ thể và toàn diện đô thị cổ Hội An là nhiệm vụ của giới sử học nhằm góp phần vào đánh giá chính xác hơn về đô thị đã từng phồn vinh, bổ sung thêm vào những nghiên cứu chuyên sâu về hệ thống đô thị Việt Nam trong lịch sử. Hội An được tôn vinh là Di sản Văn hoá Thế giới đã khẳng định những giá trị trường tồn về Văn hoá - Lịch sử - Kiến trúc đặc sắc của khu phố cổ, thu hút sự quan tâm của giới khoa học trên nhiều lĩnh vực trong nước và quốc tế. Quỹ di sản kiến trúc đô thị mặc dù đã được nghiên cứu nhưng vẫn thiếu vắng công trình 4 chuyên sâu tổng hợp đầy đủ có hệ thống dưới góc nhìn biện chứng của sử học, phân tích và làm rõ bản chất cũng như những đặc trưng của các loại hình kiến trúc nhằm xây dựng nền tảng cơ bản cho việc nghiên cứu khoa học về lịch sử kiến trúc đô thị Hội An, góp phần vào công tác nghiên cứu lịch sử kiến trúc Việt Nam nói chung. Từ những lý do trên, chúng tôi mạnh dạn chọn vấn đề “Di tích kiến trúc Hội An trong tiến trình lịch sử” làm đề tài luận án tiến sĩ lịch sử. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Từ những năm đầu thế kỷ XX, đã có một số công trình đơn lẻ dưới dạng khảo sát trực tiếp của các nhà nghiên cứu trong, ngoài nước tại Hội An. Nếu Sallet với Le vieux Faifo - BAVH 1919 là người mở đầu, thì Trần Kinh Hoà là người có đóng góp nhiều hơn về học thuật, với Historical Notes on Hoi An được Indiana University ấn bản năm 1975; Phố Đường Nhai và việc buôn bán ở Hội An thế kỷ XVII - XVIII (bằng Trung văn); Mấy điều nhận xét về Minh Hương xã và cổ tích tại Hội An. Tác giả Nguyễn Thiệu Lâu có chuyên khảo La formation et l’évolution du village de Minh Hương (Faifo) - BAVH 1941... Các tác giả này đều đi sâu vào hai thế kỷ XVII - XVIII, nghiên cứu các vấn đề trên nhiều phương diện (kinh tế, chính trị, địa lý, tự nhiên, xã hội, nguồn gốc cư dân. Các loại hình kiến trúc mà chủ yếu là kiến trúc tôn giáo cũng đã có một số chuyên khảo nhưng chỉ riêng đối với một vài công trình điển hình được nhìn nhận dưới góc độ lịch sử...) có liên quan tới Hội An ở mỗi giai đoạn lịch sử. Đặc biệt, các tác giả đã khai thác rất tỉ mỉ về phố Khách, Hoa thương, Minh Hương xã... Bức tranh Giao chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ của dòng họ Chaya (Nhật Bản) là nguồn tư liệu quý phác hoạ về diện mạo Hội An thời kỳ hưng thịnh. Một cuốn sách khá thú vị, mặc dù không đề cập tới trực tiếp tới đô thị Hội An nhưng cho ta hình dung một cách khái quát về hình ảnh đô thị cổ Nhật Bản vào thế kỷ XVII, từ đó ta có những so sánh về hình ảnh Hội An đương thời là Deshima: Its Pictorical Heritage. Sách được ấn bản ở Nhật Bản năm 1990 là bộ sưu tập khá 5 đầy đủ và hệ thống bản đồ, bản vẽ, tranh ảnh đã được sử lý bằng kỹ thuật cao để bảo tồn lượng tư liệu quý giá này. Không ít các tác giả Việt Nam cũng đã quan tâm đến Hội An trên nhiều phương diện. Có thể coi Ô châu cận lục (1553) của Dương Văn An là tác phẩm đầu tiên đề cập đến vấn đề hình thành Hội An thông qua khảo cứu những vùng đất mới. Tiếp đó là các công trình biên niên và địa chí như: Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên và các sử thần nhà Lê, Đại Nam thực lục tiền biên, Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn; cùng với cuốn Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn hay cuốn Ngoại phiên thông thư... góp phần phác họa hình ảnh đô thị thương cảng Hội An trong bối cảnh xã hội chung của vùng Thuận Hoá - Quảng Nam đương thời. Sử dụng lối kể chuyện lịch sử, cuốn Nam triều công nghiệp diễn chí của Bảng trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm (1659 - 1736), người đã gắn bó cả cuộc đời với sự nghiệp của các chúa Nguyễn đã tái hiện môi trường lịch sử - xã hội rộng lớn ở Đàng Trong. Đây là những nguồn tư liệu quý báu về Hội An qua nhiều giai đoạn. Tài liệu chi chép về Hội An của người nước ngoài, đầu tiên phải nói tới những ghi chép của các giáo sĩ, thương nhân có mặt vào thời kỳ Hội An phồn thịnh. Ghi chép về Xứ Đàng Trong 1621 của Cristoforo Borri; Hành trình và truyền giáo của Alexandre de Rhodes; hay những tác phẩm của giáo sĩ Bồ Đào Nha Léon Pagére và Manguin; Hải ngoại ký sự của Thích Đại Sán (thế kỷ XVII) là ghi chép của tác giả khi đến Quảng Nam cho thấy Hội An dưới thời các chúa Nguyễn và tình hình buôn bán ở thương cảng này. Ông cũng dành một phần lớn để miêu tả về diện mạo đô thị Hội An với cảnh trên bến dưới thuyền, và các kiến trúc trong khu phố. Đến cuối thế kỷ XVII, ghi chép về Hội An được thương nhân Anh - Thomas Boyear tiếp tục khi ông đến đây với nhiệm vụ xin chúa Nguyễn cho lập thương điếm. Học giả Hàn Quốc, GS. Cho Jea Hyun đã giới thiệu cho người đọc sách Trú Vĩnh Biên (Ju Yong Pyon) (1805-1806) của Huyền Đồng Trịnh Đông Dũ (Chung Dong Yu) một tác phẩm khảo cứu lịch sử, ngoại giao, tập tục…đã ghi chép lại nội dung Câu chuyện những người dân đảo Tế Châu (Jêju) Hàn Quốc trôi dạt đến An 6 Nam năm 1689… phản ánh chính sách đối ngoại mở cửa của khu vực Hội An và tình hình ở nước An Nam bấy giờ. Cách đây 20 năm, những đợt điều tra, thám sát đầu tiên của các nhà khoa học Việt Nam đã đào xới từ lòng đất Hội An những lớp tầng văn hoá bị quên lãng. Từ đó, nhiều đợt thám sát, điền dã có quy mô của nhiều tổ chức trong và ngoài nước ở Hội An được tiến hành với nhiều góc độ. Điều này đã cho thấy khu đô thị với những ý nghĩa khoa học, giá trị văn hoá, nghệ thuật, du lịch. Công việc nghiên cứu Hội An hoàn toàn xuất phát từ yêu cầu khoa học và sức hấp dẫn hiếm có của khu phố cổ này. Tuy nhiên, để nhìn nhận kiến trúc Hội An cũng cần có hệ thống từ thời kỳ Sa Huỳnh - Chămpa trước đó mà những tác phẩm và dấu vết kiến trúc phản ánh khá đầy đủ một Hội An tiền khởi đã có những tiềm ẩn, tạo lực đẩy cho thương cảng Hội An có tầm vóc bậc nhất vùng ĐNA thời trung đại. Hội thảo về đô thị cổ Hội An năm 1985, với nhiều tham luận các ngành lịch sử, khảo cổ, kiến trúc, nghiên cứu nghệ thuật và phương hướng bảo tồn những giá trị sống trong lòng phố cổ... đã xác định được khung thời gian “vận hành” của Hội An từ thời Chămpa đến đầu thế kỷ XX mà thời gian thịnh đạt là vào nửa đầu thế kỷ XVII, cùng nhiều ý nghĩa lịch sử, văn hoá được làm sáng tỏ hơn; nhất là vị trí của Hội An trong các đô thị cổ Việt Nam với mối quan hệ ở trong và ngoài nước. Kể từ đó, những nỗ lực nghiên cứu về Hội An được triển khai mạnh mẽ hơn trên nhiều lĩnh vực. Năm năm sau đó (1990), HTQT về Đô thị cổ Hội An được nhiều nhà nghiên cứu của các lĩnh vực tham gia. Mảng kiến trúc đô thị Hội An đã được đặt ra thành một nội dung cấp thiết. Tại hội thảo này, những vấn đề về văn hoá Sa Huỳnh, Chămpa chỉ được đề cập đến trước đây, nay đã được khẳng định; mối quan hệ Hội An với các nước trong khu vực và thế giới được làm sáng tỏ và có sức thuyết phục hơn. Diện mạo kiến trúc của Hội An dần được nhìn nhận theo từng thời kỳ lịch sử. 7 HTQT Quan hệ Việt - Nhật thế kỷ XV - XVII qua giao lưu gốm sứ tháng 12/1999; HTQT Bảo tồn khu phố cổ Hội An (từ 21-22/3/2000) đã đưa ra những vấn đề khoa học nóng hổi. Các nhà khoa học mở rộng mối quan tâm của mình trên phương diện khảo cổ, xã hội học, kiến trúc (đề cập tới cách xây dựng, bố cục mặt bằng, trang trí và công năng sử dụng của công trình)... tranh luận về cách thức xây dựng các công trình kiến trúc truyền thống ở Hội An có khác biệt ra sao với những vùng/miền khác ở Việt Nam. Đặc biệt vấn đề mới được đặt ra là việc gìn giữ, bảo tồn phát huy những giá trị kiến trúc, văn hoá... để Hội An xứng đáng là Di sản Văn hoá thế giới. Giới KTS, khai thác Hội An ở nhiều vấn đề, từ kiến trúc nhà ở, không gian đô thị, cảnh quan môi trường, quy hoạch phát triển, cho đến công tác bảo tồn, khai thác, gìn giữ, chống xuống cấp như thế nào?. Một số bài nghiên cứu như Đô thị cổ Hội An (QN-ĐN) (Nguyễn Hồng Kiên); Gặp lại bộ “vài” trong kiến trúc cổ Hội An; Phố cổ Hội An và việc giao lưu văn hoá ở Hội An (Nguyễn Quốc Hùng) là bước khởi đầu cho việc nhìn nhận một cách tổng quan di tích kiến trúc ở Hội An. Tiếp đến là Kiến trúc nhà ở khu phố cổ Hội An (Hoàng Mạnh Nguyên); Nhà ở cho dân tự xây - Viện NCKT. Trung tâm Tu bổ Di tích TW (nay là Viện BTDT - Bộ VHTT) là cơ quan đầu tiên ở Việt Nam khai nguồn cho những đợt khảo cứu và trùng tu di tích kiến trúc tại Hội An kể từ thập niên 80 của thế kỷ trước. Dựa trên yêu cầu nghiên cứu và bảo tồn quỹ kiến trúc đô thị Hội An, dự án hợp tác quốc tế giữa hai nước Việt Nam và Nhật Bản về việc tiến hành điều tra hiện trạng các di tích và tìm hiểu sự hiện diện của người Nhật trước đấy ở Hội An đã được tiến hành và liên tục kéo dài, đặt ra nhiều vấn đề về nghiên cứu kiến trúc Hội An. Nhiều chuyên gia Nhật Bản gắn bó với công cuộc nghiên cứu và bảo tồn khu phố Hội An như GS. Ogura Sadao, TS. Kikuchi Seiichi, TS. March Chang, GS. Matsuda… nhiều luận văn thạc sĩ, tiến sĩ của các học viên Nhật Bản về các lĩnh vực 8 KCH, kiến trúc, văn hoá cũng được đào sâu nghiên cứu. Đó thực sự là một khối lượng tư liệu quý báu kết quả của việc gắn nghiên cứu và thực tiễn. Trên cơ sở những nghiên cứu cơ bản về sử liệu và xã hội học nhằm bổ sung cho công tác bảo tồn, trùng tu các công trình ở phố cổ Hội An, các nhóm nghiên cứu từ Viện BTDT (Bộ VHTT); Viện NCKT, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội (BXD), dưới sự hỗ trợ về kỹ thuật của các chuyên gia trùng tu Nhật Bản đã cơ bản hoàn thành trùng tu những công trình có giá trị lịch sử và kiến trúc đặc biệt quan trọng. Điều đó minh chứng rằng, kiến trúc đã trở thành một thành tố quan trọng, một phần cơ thể sống của đô thị Hội An. Cuốn sách Kiến trúc phố cổ Hội An - Việt Nam (NXB Thế giới 2003), là kết quả của hợp tác giữa Đại học Showa (Nhật Bản) và các đối tác Việt Nam trong sự nghiệp nghiên cứu, bảo tồn phố cổ Hội An, tổng kết 10 năm thực hiện dự án nghiên cứu Hội An và có những đánh giá, phân loại kiến trúc Hội An chủ yếu ở loại hình kiến trúc nhà ở và đã đưa một số nhận xét về những “xu hướng kiến trúc mới” ở Hội An đang ảnh hưởng trực tiếp đến diện mạo đô thị hiện tại và tương lai. Kỷ niệm 30 năm quan hệ ngoại giao Việt Nam - Nhật Bản, HTQT Di sản văn hoá thế giới ở Việt Nam tổ chức tại Hội An (13-15/9/2002) lại tập trung chính vào mối quan hệ giữa hai nước qua giao lưu gốm sứ, trong đó, vấn đề bảo tồn di sản văn hoá thế giới và hợp tác quốc tế được đặt lên hàng đầu, mà Hội An là một minh chứng điển hình. Kỷ yếu Vai trò của Dinh trấn Quảng Nam (2003), đánh dấu bước nghiên cứu sâu hơn về Hội An. Gần đây, các nhà nghiên cứu Nhật Bản và Trung Quốc đã đặt Hội An trong bối cảnh lịch sử và đối sánh với hình mẫu đô thị phương Đông nói chung và những đặc trưng riêng/chung với những đô thị đương thời ở quốc gia họ để minh chứng về mối cộng hưởng, giao lưu trong lịch sử giữa các vùng đất và các nền văn hoá. Nghiên cứu của TS. Lan-Shiang Huang - Comparison of Traditional Chinese Townhouse in Hoi An and Lu-Gang (Viện Nghiên cứu Lịch sử Đài Loan) đã có những đối sánh giữa kiến trúc nhà phố Hội An và nhà phố ở Lu-Gang qua từng giai đoạn. 9 Nghiên cứu của TS. Charles Wheeler - Đại học California (Mỹ), lại đánh giá vị trí quan trọng của Hội An trong lịch sử Việt Nam nói chung và trong lịch sử thương mại châu Á nói riêng, để có cách nhìn mới về Hội An khác với các quan điểm của các học giả Trung Quốc hoặc phương Tây. Tháng 8/2006, Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển (Đại học Quốc gia Hà Nội) phối hợp với Trường Đại học Chiêu Hoà (Nhật Bản) và Sở VHTT tỉnh Quảng Nam, Trung tâm Quản lý BTDT Hội An đã tiến hành khai quật và phát hiện một khối lượng hiện vật kiến trúc phong phú ngay dưới lòng đất đô thị Hội An. Những kết quả khai quật này có ý nghĩa quan trọng đã chứng minh về sự hiện diện của người Nhật ở Hội An và khẳng định rõ hơn về giao thông thương mại cũng như sự hiện diện của lớp cư dân tại Hội An ở thế kỷ XVI - XVII. Ngót nửa thế kỷ, các nhà khoa học trên mọi lĩnh vực đã tìm hiểu, khám phá, nghiên cứu dần được nhận diện khu phố cổ nhỏ bé mà ẩn chứa nhiều bí ẩn. Thế nhưng, sức quyến rũ của nó khiến bao nhiêu bài viết, công trình nghiên cứu vẫn cứ chảy đều theo dòng lịch sử. Đó cũng là nguồn tư liệu dồi dào để chúng tôi có thể khai thác và chắt lọc cho luận án của mình. 3. Mục đích, đối tượng phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Cho đến nửa sau thế kỷ XX, phố cổ Hội An và các công trình kiến trúc ở đây đã bị xuống cấp nghiêm trọng. Tổn thất này, đầu tiên phải kể tới sự khắc nghiệt của khí hậu nóng nắng và lũ lụt thường xuyên. Thứ hai là, những mất mát trong hai cuộc chiến tranh kéo dài đã khiến cho Hội An có những thay đổi lớn trong cấu trúc và hình thái đô thị so với thuở ban đầu. Và cuối cùng, quan trọng hơn là quá trình hiện đại hoá và đô thị hoá cùng với nhu cầu sinh hoạt ngày một nâng cao đã khiến cho phố cổ Hội An mất đi phần nào những yếu tố văn hoá truyền thống xưa. Luận án được hình thành trên cơ sở kết quả của các cuộc điều tra, khảo sát, lập hồ sơ khoa học, thiết kế và trùng tu nhà ở Hội An trong chương trình hợp tác nghiên cứu giữa Viện NCKT với Trường Đại học Showa (Nhật Bản); Trung tâm 10 Quản lý BTDT Hội An từ năm 1992 đến 2000 và hồ sơ khoa học về phố cổ Hội An của Viện Bảo tồn Di tích (Bộ VHTT). Luận án không chỉ cung cấp một cái nhìn toàn diện về một loại hình kiến trúc đô thị khá điển hình trong lịch sử đô thị Việt Nam mà còn bổ sung và làm đầy đặn hơn hệ thống tư liệu về kiến trúc đô thị cổ Hội An theo các giai đoạn lịch sử. Kế thừa những thành tựu nghiên cứu của các học giả đi trước, dựa trên cơ sở bổ sung nguồn tư liệu thực địa, luận án tập trung vào việc tìm hiểu và phân tích sự chuyển đổi hình thái đô thị Hội An qua các thời kỳ lịch sử, thông qua việc hệ thống và đánh giá các loại hình kiến trúc ở Hội An, từ đó có so sánh và phân tích sự hình thành, phát triển, suy thoái của đô thị qua các mốc lịch sử dựa trên niên đại và hình thái kiến trúc của các công trình… để nhìn nhận vẻ độc đáo hiếm có về phong cách kiến trúc đô thị Hội An trong khung cảnh các đô thị Việt Nam và bối cảnh quốc tế đa chiều. Đánh giá vai trò của loại hình đô thị thương cảng trong xu hướng phát triển giao lưu thương mại đa phương trong khu vực và quốc tế. Vai trò của loại hình kiến trúc đô thị tiêu biểu trong quỹ kiến trúc đô thị Việt Nam. Nội dung của luận án là nhìn lại đô thị Hội An trong một tiến trình lịch sử dài để từ đó rút ra những kinh nghiệm về quản lý kiến trúc - quy hoạch trong chiến lược phát triển đô thị theo đặc trưng vùng. Công việc phát huy giá trị và ý thức bảo tồn di sản cũng được đặt ra trong cuộc sống hiện đại hôm nay. 3.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu di sản đô thị cổ Hội An một cách toàn diện: những vấn đề trong lịch sử, xuyên suốt quá trình hình thành phát triển cho đến khi không còn là đô thị hưng khởi ở miền Trung và đặt vấn đề “quỹ kiến trúc đô thị” là trọng tâm thông qua việc xác định đặc điểm của từng loại hình kiến trúc truyền thống và vai trò của chúng trong không gian đô thị Hội An giai đoạn từ đầu đến đầu thế kỷ XX. 11 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn Nghiên cứu các loại hình kiến trúc trong đô thị cổ Hội An (chức năng, quy mô, kết cấu, bố cục, vai trò và giá trị trong lịch sử...) nhằm góp phần tìm hiểu bối cảnh xã hội xứ Đàng Trong giai đoạn trung và cuối trung đại. Từ những đánh giá tổng quan đó, chúng ta có thể hình dung diện mạo đô thị Hội An qua từng giai đoạn. Luận án không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu các vấn đề về điều kiện tự nhiên vùng, những biến đổi chính trị, lịch sử mà còn mở rộng phân tích theo mối liên hệ giữa bối cảnh địa lý, văn hoá của những vùng/miền/quốc gia lân cận nhằm đánh giá về kiến trúc Hội An từ nhiều góc độ khác nhau để đưa ra những giả thuyết mang tính tổng hợp. Những vấn đề về kiến trúc truyền thống, hình thức của vì kèo, hình thức kết cấu, mối liên hệ giữa các hình thức này và tác dụng của nó trong cấu trúc không gian, cũng như những thuật ngữ địa phương, tên gọi kiến trúc… là minh chứng về kiểu hình thái kiến trúc đô thị Hội An có phong cách độc đáo. Luận án mong muốn đây là một nghiên cứu về lịch sử kiến trúc đô thị Hội An một cách tổng hợp và đầy đủ. 5. Các nguồn tư liệu Nhìn chung, nguồn tư liệu ghi chép và khảo sát về đô thị Hội An khá đa dạng và phong phú. Tuy nhiên để giải quyết những yêu cầu đặt ra trong luận án, chúng tôi dựa vào các nguồn sử liệu chính có liên quan trực tiếp đến luận án. Luận án khai thác triệt để nguồn tư liệu gốc: các thư tịch cổ, ghi chép của các tác giả trong và ngoài nước… xem đây là nguồn tài liệu quan trọng đối với đối tượng nghiên cứu của luận án. * Các thư tịch cổ - An Nam chí lược (2002), (bản dịch) NXB Thuận Hoá. - Đại Việt sử ký toàn thư (1993) (tập I, II, III), (bản dịch) NXB KHXH. - Đại Nam nhất thống chí (1992), (bản dịch) Quốc sử quán triều Nguyễn, NXB Thuận Hoá. 12 - Đại Nam thực lục tiền biên (1969), (bản dịch) Quốc sử quán triều Nguyễn, NXB KHXH. - Đại Nam thực lục chính biên (1969), (bản dịch) Quốc sử quán triều Nguyễn, NXB KHXH. * Sách, tạp chí của các nhà nghiên cứu trong nước Luận án sử dụng các công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước xuất bản từ năm 1960 đến nay. - Các sách về lịch sử Việt Nam nói chung của Đào Duy Anh, Phan Huy Lê… - Sách nghiên cứu về bối cảnh xã hội, kinh tế của Đàng Trong qua các thời kỳ lịch sử của các tác giả: Phan Khoang, Đào Duy Anh, Nguyễn Thế Anh, Li Ta Na… - Những tác phẩm lần đầu đề cập đến Hội An trong lịch sử: Dương Văn An, Lê Quý Đôn… - Những ấn bản về tình hình thương nghiệp của Việt Nam của tác giả: Thành Thế Vĩ, Đỗ Bang… - Các nghiên cứu về lịch sử kiến trúc của các nhà sử học và KTS: Nguyễn Đình Đầu, Ngô Huy Quỳnh, Vũ Tam Lang, Trần Quốc Vượng, Chu Quang Trứ, Trịnh Cao Tưởng, Nguyễn Khắc Tụng, Nguyễn Hồng Kiên… và các nhà nghiên cứu về Hội An: Nguyễn Phước Tương, Nguyễn Văn Xuân. - Các tạp chí KCH, NCLS, Kiến trúc Việt Nam, Những PHMVKCH…được chúng tôi khai thác và tham khảo để có những cứ liệu khảo cổ học lịch sử cho luận án của các tác giả đã nhiều năm dày công nghiên cứu về Hội An: Hoàng Đạo Kính,Vũ Hữu Minh, Lâm Mỹ Dung, Nguyễn Chiều, Hồ Xuân Tịnh… - Tài liệu của Hội thảo về Hội An (trong nước và quốc tế). * Ghi chép của các giáo sĩ 13 - Những ghi chép của các giáo sĩ phương Tây khi với Hội An như Cristoforo Borri, A.de. Rhode. * Sách nghiên cứu của tác giả nước ngoài - Các nghiên cứu về nghệ thuật: L. Cadière, A. Sallet... Nghiên cứu về lịch sử kiến trúc của các nhà nghiên cứu Nhật Bản: Ogura Sadao, Kikuchi Seiichi, Mark Chang - Các sách của các tác giả nước ngoài bằng Anh văn, Pháp văn: Alastair Lamb, Barrow, John White, Charles Wheeler… - Chúng tôi cũng sử dụng một số đối chiếu so sánh giữa kiến trúc Hội An với kiến trúc ở một số nước trong khu vực (Nhật Bản, Trung Quốc) của các tác giả: Kazuo Nishi & Kozuo Hozumi, Yasuo Nakahara, Lan-Shiang Huang… Bên cạnh đó là những tư liệu điền dã thu thập được trong các chuyến đi thực tế ở Trung Quốc, Huế, Thanh Hà, Bao Vinh, Phố Hiến và đặc biệt là Hội An trong nhiều năm qua. Luận án cũng sử dụng các tư liệu bản vẽ của các đồng nghiệp. Luận án kế thừa những tư liệu từ luận văn thạc sĩ đã bảo vệ tháng 5/2000 và cập nhận những thành tựu nghiên cứu mới, kể cả những thông tin mới qua website. 6. Các phương pháp nghiên cứu Đề tài thuộc lĩnh vực lịch sử Việt Nam cổ trung đại mà đối tượng nghiên cứu của luận án là mảng lịch sử kiến trúc. Vì thế, phương pháp tiến hành của luận án đòi hỏi sự kết hợp giữa lôgíc sử học và phân tích, đánh giá, miêu tả về bố cục, kết cấu công trình và các thuật ngữ kiến trúc chuyên ngành. Trong quá trình làm luận án, chúng tôi đã hệ thống hoá tư liệu theo phương thức tổng hợp liên ngành để có những phân tích cho các vấn đề nêu trong luận án. Phương pháp so sánh đồng đại cũng giúp cho chúng tôi có những kết luận chính xác và khách quan hơn. Sử dụng các phương pháp sử học, điều tra XHH cũng như vẽ ghi đạc hoạ, mô tả kiến trúc để từ đó có những lập luận lý giải. 14 Thừa hưởng những nguồn tư liệu đã có, kết hợp cùng tư liệu thực địa chúng tôi mong muốn khớp nối, tổng hợp, đánh giá, phân tích để hình dung một đô thị Hội An như đã từng là một đô thị nổi tiếng trong lịch sử. Một cách nhìn mới là tiếp cận tiến trình lịch sử đô thị qua di sản kiến trúc. Vì chính những di sản này đã tạo nên một “phong cách Hội An”. Đặt vấn đề hình thành và phát triển của Hội An từ góc độ các di sản kiến trúc trong lòng đô thị. 7. Đóng góp của luận án Luận án tiếp cận nghiên cứu đô thị dưới góc độ lịch sử kiến trúc đô thị thuộc chuyên ngành Lịch sử Việt Nam cổ trung đại. Luận án đã loại hình hoá các di tích kiến trúc ở Hội An và so sánh có tính chất tương đồng với các đô thị trong nước và nước ngoài. Luận án cũng làm rõ sự tương tác giữa những vấn đề về điều kiện tự nhiên và lịch sử - xã hội đương đại tác động tới hình thái đô thị. Dựa trên những cứ liệu xác đáng đã được kiểm định, với lôgíc sử học tác giả luận án cũng cố gắng dẫn dắt vấn đề từ những so sánh, nghiệm suy về đô thị Hội An trong lịch sử thông qua các di tích kiến trúc. - Tập hợp, hệ thống, phân loại các di sản kiến trúc Hội An từ đầu đến nay. - Tiếp cận lịch sử kiến trúc làm rõ quá trình hình thành, thay đổi và phát triển của các loại hình kiến trúc Hội An và qua đó hiểu được diện mạo lịch sử đô thị Hội An. - Chúng tôi mạnh dạn đưa ra một số ý tưởng về mối tương quan giữa sử học và kiến trúc (so sánh, đối chiếu, suy luận về niên đại lịch sử đặt vấn đề hình thành và phát triển của Hội An thông qua ngôn ngữ kiến trúc). Luận án đã tổng hợp và được kiểm nghiệm qua khảo sát thực tế để tạo ra cái nhìn mới mẻ hơn về đô thị học. Luận án hoàn thành sẽ góp phần vào việc biên soạn giáo trình về lịch sử kiến trúc đô thị Việt Nam phục vụ cho công tác giảng dạy nghiên cứu chuyên ngành về lịch sử và lịch sử kiến trúc Việt Nam. Đồng thời cũng góp vào khối tư liệu nghiên cứu về lịch sử đô thị Hội An. 15 Luận án góp phần tăng thêm những cứ liệu cho công tác bảo tồn, tôn tạo di tích trong giai đoạn mới, góp phần phát triển du lịch, văn hoá và kinh tế ở Hội An hiện nay. 8. Cấu trúc luận án Luận án gồm: 4 chương chính văn và phụ lục (viết, bản vẽ, sơ đồ, bản đồ, ảnh chụp) A. MỞ ĐẦU: (15 trang) B. NỘI DUNG: gồm 3 chương (182 trang) Chương 1. Những điều kiện tự nhiên xã hội và quá trình hình thành cảng thị Hội An (37 trang) Luận án tập trung phân tích những đặc điểm về vị trí địa lý tự nhiên vùng Hội An và những điều kiện lịch sử - xã hội cũng như những biến động về kinh tế tác động tới sự hình thành đô thị thương cảng Hội An. Đánh giá vai trò của Hội An trên tuyến đường thương mại ở biển Đông, trong khu vực ĐNA và đóng góp của nó trên tuyến hàng hải thế giới. Những đặc điểm này cho thấy rõ tính chất của một thương cảng trong lịch sử. Từ đó định hình một cảng thị Hội An phát triển mạnh vào thế kỷ XVII đến nửa đầu thế kỷ XVIII. Được kế thừa và hội tụ của các nền văn hoá Sa Huỳnh, Chămpa, vùng QN ĐN đã trở thành một trung tâm văn hoá lớn tạo tiền đề cho Hội An hình thành và phát triển. Tuy nhiên, để có được một cảng thị Hội An phải kể tới quá trình hình thành và phát triển của nó trong suốt thời kỳ các chúa Nguyễn. Nhờ vào những chính sách khai thông và cởi mở, Hội An là vùng đất mời chào nhiều thương nhân từ khắp nơi đến buôn bán, giao thương và sinh sống dài lâu. Để có được khối cộng đồng dân cư Việt chung sống với các cư dân từ các nước khác tới, chúa Nguyễn đã phải có những chính sách điều phối linh hoạt vừa có thể hài lòng được khách thương mà vẫn an lòng được người dân bản xứ. Cũng dưới thời các chúa Nguyễn, thiết chế xã hội và dân cư ở Hội An được định hình. Hiện tượng “cộng sinh” “hỗn dung văn hoá” xuất hiện, cư dân Việt gốc 16 ngày càng nhường chỗ cho cư dân và thương nhân các nước sinh sống. Đặc trưng này tạo nên nền văn hoá có dáng vẻ quốc tế đa dân tộc. Chương 2: Di tích kiến trúc Hội An từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XVIII (45 trang) Ở chương này, chúng tôi phân tích các yếu tố cơ bản từ khi Hội An chỉ là vùng đất mới cho đến khi nó đã định hình là đô thị. Đó là thời kỳ tiền Hội An (trước thế kỷ XVI) và thời kỳ Hội An (thế kỷ XVI - XVIII) để thấy rõ qua những bước thăng trầm trong lịch sử đô thị vẫn có sự góp mặt của các loại hình kiến trúc mang phong cách, đặc trưng bố cục và niên đại hình thành cùng với những biến động của lịch sử Hội An. Chúng tôi cũng mạnh dạn đưa ra những phỏng đoán về loại hình kiến trúc thương điếm dựa trên những cứ liệu ghi chép lịch sử, bản vẽ… để có hình dung một cách tương đối hình ảnh của loại hình kiến trúc này cũng như những khu phố riêng biệt của các thương nhân khi trú chân ở Hội An Thông qua các loại hình di tích kiến trúc, luận án cũng đưa ra những luận điểm về quy mô và diện mạo của Hội An thời kỳ hình thành và phát triển. Chương 3: Di tích kiến trúc Hội An từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX (33 trang) Ở chương3, chúng tôi chia niên đại di tích theo 2 thời kỳ, đó cũng là niên đại tương đồng của đô thị Hội An: - Di tích kiến trúc đô thị Hội An từ thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX - Di tích kiến trúc đô thị Hội An từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX Ở giai kỳ lịch sử này, yếu tố tự nhiên và lịch sử - xã hội là tác nhân quan trọng làm biến đổi hình thái đô thị Hội An. Hội An không còn giữ vai trò như trước trong lịch sử. Đô thị này hưng khởi vì chính những lý do trên và cũng lụi tàn vì lý do đó. Tuy nhiên, các loại hình kiến trúc truyền thống vẫn tồn tại và xuất hiện 17