Tài liệu đề tài vận dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học môn khoa học lớp 4

MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1.Lí do chọn đề tài ..... .................................................................................. 2.Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 3 4 3.Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 4 4.Đối tượng và khách thể nghiên cứu ........................................................... 4 5.Phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 4 6.Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 7.Giả thuyết khoa học .................................................................................. 5 8.Cấu trúc đề tài ........ .................................................................................. 5 NỘI DUNG Chương 1: Cơ sở lí luận của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4 ............................................................................. 6 1.1.Một số vấn đề đổi mới dạy học ở tiểu học hiện nay ................................ 6 1.1.1. Định hướng đổi mới ở tiểu học ......................................................... 6 1.1.2. Dạy học theo quan điểm lấy người học làm trung tâm ...................... 7 1.1.3. PPDH tích cực .................................................................................. 8 1.2. PPDH theo dự án ................................................................................... 10 1.2.1. Khái niệm PPDH theo dự án ............................................................. 10 1.2.2. Bản chất của PPDH theo dự án ......................................................... 13 1.2.3. Đặc điểm của PPDH theo dự án ....................................................... 13 1.2.4. Các dạng của dạy học theo dự án.. .................................................... 15 1.2.5. Quy trình dạy học theo dự án ............................................................ 16 1.2.6. Ưu điểm và hạn chế của PPDH theo dự án ....................................... 18 1.3. Giới thiệu chương trình môn Khoa học ................................................. 20 1.3.1. Khái quát chương trình môn Khoa học (lớp 4,5). .............................. 20 1.3.2. Nội dung chương trình môn Khoa học lớp 4 ..................................... 21 1.3.3. Ưu điểm của môn Khoa học lớp 4 với việc vận dụng PPDH theo dự án ........................................................................................ Chương 2: Cơ sở thực tiễn của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4 25 ............................................................................. 26 1 2.1. Mục đích khảo sát thực trạng.........................................................................................26 2.2. Đối tượng khảo sát thực trạng........................................................................................26 2.3. Nội dung khảo sát thực trạng..........................................................................................26 2.4. Phương pháp khảo sát thực trạng.................................................................................27 2.5. Kết quả khảo sát thực trạng.............................................................................................29 2.5.1. Việc tổ chức dạy học Khoa học 4 hiện nay..........................................................29 2.5.2. Việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học Khoa học 4.......................34 Chương 3: Xây dựng quy trình dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4...............................................................................................................................40 3.1. Nguyên tắc xây dựng quy trình dạy học theo dự án trong dạy học Khoa học lớp 4............................................................................................................................................40 3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo sự phù hợp giữa lí luận và thực tiễn.........................40 3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo vai trò chủ thể của HS trong toàn bộ quá trình thực hiện dự án............................................................................................................................41 3.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính khách quan, khoa học, thường xuyên, liên tục trong quá trình đánh giá việc thực hiện dự án của HS.......................................41 3.2. Đề xuất quy trình dạy học môn Khoa học lớp 4 bằng PPDH theo dự án...........................................................................................................................42 3.3. Một số bài trong môn Khoa học lớp 4 sử dụng PPDH theo dự án đạt hiệu quả........................................................................................................................................................45 3.4. Minh họa thiết kế một số kế hoạch bài học trong môn Khoa học lớp 4 bằng PPDH theo dự án...............................................................................................................46 Dự án 1: Dinh dưỡng cho cuộc sống....................................................................................46 Dự án 2: Nước và cuộc sống của chúng ta........................................................................53 KẾT LUẬN.....................................................................................................................................59 Tài liệu tham khảo........................................................................................................................61 Phụ lục 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong hệ thống giáo dục quốc gia, GDTH giữ một vai trò quan trọng trong việc giáo dục con người. Chất lượng giáo dục bậc Tiểu học không chỉ quyết định nền tảng cho sự hình thành nhân cách cá nhân mà con là căn cứ quan trọng để đánh giá chất lượng giáo dục của mỗi quốc gia. Để nâng cao hiệu quả GDTH, yêu cầu đặt ra cho GDTH phải có những đổi mới nhất định. Đổi mới giáo dục nói chung và GDTH nói riêng nhằm hướng tới sự phát triển toàn diện con người từ đó đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu xã hội và thời đại. Định hướng chung của đổi mới giáo dục đào tạo là là đổi mới theo hướng phát huy tính tích cực của HS. Trọng tâm của chính sách đổi mới giáo dục nước nhà trong giai đoạn hiện nay là đổi mới cách thực hiện các PPDH. Theo đó, “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học; môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học…” [ điều 24.2, Luật Giáo dục]. PPDH theo dự án được coi là một trong những PPDH tích cực. Trong phương pháp này HS tự tiếp thu tri thức thông qua việc cộng tác học tập, độc lập tư duy giải quyết những dự án thuộc một chủ đề học tập dưới vai trò hướng dẫn, tư vấn, thúc đẩy và cộng tác của GV từ đó HS khắc sâu và ghi nhớ kiến thức tốt hơn, đồng thời đem lại những giờ học nhẹ nhàng, vui vẻ, lý thú mà vẫn đạt hiệu quả cao. Môn Khoa học lớp 4 là một môn học có nội dung mang tính đa ngành, tính thực tiễn cao. Nó giúp HS có những kiến thức, kĩ năng, thái độ về con người, sự vật, hiện tượng gần gũi với cuộc sống của HS. Những hiểu biết mà các em nhận thức được là thực tế đang xảy ra ở xung quanh các em, là những điều mà các em có thể áp dụng ngay vào cuộc sống của bản thân, những người xung quanh và môi trường tự nhiên. HS có thể học cách tư duy và tranh luận bằng cách giải quyết những vấn đề nảy sinh trong thực tế. Quá trình này cho phép lớp học trở thành môi trường với học sinh là trung tâm thông qua mô hình học tập dựa trên dự án. Trên thực tế việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy 3 học ở Tiểu học và dạy học môn Khoa học lớp 4 còn gặp nhiều khó khăn, chưa thực sự đem lại hiệu quả. Những lí do trên chính là căn cứ để người nghiên cứu lựa chọn đề tài: “ Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4”. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất quy trình dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn học theo định hướng đổi mới. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, khóa luận phải giải quyết những nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu cơ sở lí luận của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học Khoa học lớp 4. - Tìm hiểu cơ sở thực tiễn của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học Khoa học lớp 4. - Đề xuất quy trình dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4 và thiết kế một số dự án minh họa vận dụng quy trình đã đề xuất. 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Quy trình dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Khoa học lớp 4. 5. Phạm vi nghiên cứu - Đề tài giới hạn nghiên cứu dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4. - Phạm vi nghiên cứu thực trạng: ở một số trường tiểu học thuộc thị xã Phúc Yên, tỉnh Vĩnh Phúc. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận Nghiên cứu này đã sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp,... một số vấn đề lí luận của đề tài trong các loại sách, giáo trình, luận văn, báo cáo, bài báo trong các tạp chí. 4 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.1. Phương pháp quan sát Người nghiên cứu đã tiến hành dự giờ, quan sát một số tiết học ở các trường tiểu học trong phạm vi điều tra của đề tài, qua đó có những đánh giá bước đầu về thực tiễn dạy học môn Khoa học hiện nay. 6.2.2. Điều tra Điều tra được tiến hành bằng phiếu khảo sát nhằm tìm hiểu thực trạng dạy học Khoa học và dạy học Khoa học với việc đáp ứng những yêu cầu của đổi mới dạy học hiện nay. Điều tra được tiến hành tại 3 trường tiểu học thuộc thị xã Phúc Yên, Vĩnh Phúc. Tổng số phiếu điều tra là 103 phiếu. 6.2.3. Phỏng vấn Phỏng vấn được tiến hành nhằm thu thập các thông tin về việc tổ chức dạy học Khoa học 4 hiện nay. Phỏng vấn sau dự giờ được tiến hành với các GV mà đề tài chọn quan sát, dự giờ ở các trường tiểu học thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. Thời gian phỏng vấn trong khoảng 45 phút. Danh sách GV tham gia phỏng vấn xem mục 2.4. 6.2.4. Phương pháp thống kê toán học. 7. Giả thuyết khoa học Nếu PPDH theo dự án được vận dụng trong dạy học môn Khoa học lớp 4 trong đó đảm bảo vai trò chủ thể tích cực của HS từ việc xây dựng, thực hiện và đánh giá kết quả dự án thì hiệu quả dạy học môn học sẽ được nâng cao. 8. Cấu trúc đề tài Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, phần Nội dung của khóa luận gồm 3 chương sau: Chương 1: Cơ sở lí luận của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học Khoa học lớp 4 Chương 2: Cơ sở thực tiễn của việc vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học Khoa học lớp 4 Chương 3: Xây dựng quy trình dạy học theo dự án trong dạy học môn Khoa học lớp 4 5 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC KHOA HỌC LỚP 4 1.1.Một số vấn đề đổi mới dạy học ở tiểu học hiện nay 1.1.1. Định hướng đổi mới dạy học ở tiểu học Từ đầu thế kỷ XX, các nhà nghiên cứu đã nhận thấy những hạn chế của các phương pháp dạy học truyền thống (dạy học lấy GV làm trung tâm) và tập trung tìm tòi cải tiến, đổi mới PPDH nhằm khắc phục các hạn chế đó. Nghiên cứu cải tiến, đổi mới PPDH diễn ra theo hai hướng chính: (1) hướng vào đổi mới nội dung dạy học, (2) hướng vào đổi mới phương pháp dạy học, trong đó yếu tố GV có thể chủ động điều chỉnh là phương pháp dạy học. Vấn đề đổi mới dạy học ở tiểu học không chỉ dược cụ thể hóa trong chương trình Tiểu học mới (9/11/2001) mà còn được đề cập trong nhiều tài liệu khác như: tài liệu bồi dưỡng thường xuyên cho GVTH (chu kỳ 1997 - 2000), tài liệu bồi dưỡng GVTH (dự án phát triển GVTH - Bộ GD&ĐT),… Quan điểm, tư tưởng chỉ đạo đổi mới chương trình và PPDH được thể hiện trong nhiều văn kiện, chủ trương của Đảng và Chính phủ. Sự cần thiết đổi mới giáo dục đã được khẳng định trong Nghị quyết 40/2000/QH10 về đổi mới chương trình giáo dục phổ thông và Chỉ thị 14/2001/CT-TTG ngày 11/6/2001 của Thủ tướng Chính phủ về việc thực hiện Nghị quyết số 40/2000/QH10 của Quốc hội. Định hướng chung của đổi mới giáo dục đào tạo là chú trọng việc hình thành các năng lực của HS. Trọng tâm của chính sách đổi mới giáo dục ở nước ta trong giai đoạn hiện nay là đổi mới cách thực hiện các PPDH. Nghị quyết Trung ương 4 khóa VII (năm 1993) đã đề ra nhiệm vụ đổi mới PPDH ở tất cả các cấp học, bậc học và khẳng định cần thiết phải đổi mới PPDH. Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII (1996) cũng nhận định PPDH chưa phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Định hướng PPDH đã được quy định rõ trong Luật Giáo dục (2005): “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm 6 của từng lớp học, từng môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học…” [Điều 24.2, Luật Giáo dục]. Ở tiểu học, vấn đề đổi mới PPDH được miêu tả bằng thuật ngữ “phương pháp dạy và học tích cực”, thuật ngữ này tương tự như “dạy học lấy người học làm trung tâm”, nó nhấn mạnh đến sự tham gia tích cực của HS trong giờ học. Điều này đã được đề cập rõ trong Chương trình tiểu học mới như sau: “Phương pháp giáo dục tiểu học là phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và sáng tạo của học sinh”. Như vậy, định hướng đổi mới PPDH đã được khẳng định rõ trong các văn bản, nghị quyết và các luật của nhà nước. Việc đổi mới PPDH ở tiểu học về cơ bản là nhằm giúp hướng tới việc học tập chủ động và dần loại bỏ thói quen học tập thụ động. 1.1.2. Dạy học theo quan điểm lấy người học làm trung tâm Dạy học lấy người học làm trung tâm cũng được miêu tả bằng các thuật ngữ dạy học tích cực hay dạy học hiệu quả (đây là các cách diễn đạt khác nhau của cùng một ý). Các thuật ngữ này đều có ý nghĩa nhấn mạnh vai trò chủ thể hoạt động của HS, thể hiện ở tính chủ động, tự giác, tích cực, sáng tạo của các em trong quá trình học tập. Quan điểm giáo dục lấy học sinh làm trung tâm có nhiều khái niệm quan trọng. Những khái niệm đặc thù liên quan đến cách nhìn nhận về kiến thức, về vai trò của GV, HS và phong cách học tập của HS làm cho giáo dục lấy HS làm trung tâm hoàn toàn khác biệt với giáo dục truyền thống [5]. Dạy học lấy HS làm trung tâm nhấn mạnh các vấn đề: (1) hứng thú của HS: động cơ thúc đẩy HS học tập, háo hức tiếp thu tri thức mới, (2) vốn kinh nghiệm trong cuộc sống hàng ngày của HS: tạo cơ sở để HS lĩnh hội tri thức mới và (3) sự toàn diện trong nhận thức của các em, nghĩa là HS có được cái nhìn toàn diện về mọi khía cạnh của một vấn đề. Dạy học lấy HS làm trung tâm không chỉ là một phương pháp giáo dục mà còn là một triết lý giáo dục hay định hướng để đạt giáo dục hiệu quả. Dạy học lấy HS làm trung tâm có những khác biệt cơ bản so với dạy học truyền thống cả về mục đích, nội dung, phương pháp dạy học, người dạy, người học… Đặc trưng 7 của nó là nhấn mạnh vai trò chủ động, tích cực của người học, chú ý đến sự hứng thú và vốn kinh nghiệm của HS, đến việc HS học thế nào hơn là việc GV dạy thế nào. Dạy học lấy HS làm trung tâm đòi hỏi người GV phải tư duy theo cách nghĩ mới và tự trang bị những kỹ năng mới. Đặc biệt, GV cần hiểu đúng quan niệm dạy học lấy người học làm trung tâm và không ngừng đổi mới PPDH, tăng cường vận dụng các PPDH tích cực nâng cao hiệu quả dạy học để đáp ứng yêu cầu của đổi mới dạy học hiện nay. Thực hiện việc dạy học tích cực không có nghĩa là từ bỏ các PPDH truyền thống. Việc sử dụng các PPDH nói chung còn phụ thuộc vào đặc điểm bài học và đối tượng HS. Với những tiền đề, định lí được thừa nhận một cách mặc định hay các khái niệm cơ bản, ban đầu cần cung cấp cho người học thì bắt buộc phải sử dụng các PPDH truyền thống. Để dạy và học đạt hiệu quả cao thì cần sử dụng và phối hợp các PPDH (cả truyền thống và tích cực) một cách hợp lí, linh hoạt. 1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực 1.1.3.1. Khái niệm Phương pháp dạy học: Thuật ngữ “phương pháp” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp (methodos) có nghĩa là con đường để đạt được mục đích . Theo đó, PPDH là con đường để đạt được mục đích dạy học. Hiểu theo nghĩa rộng, PPDH là những hình thức và cách thức hoạt động của GV và HS, thông qua đó và bằng cách đó GV và HS lĩnh hội hiện thực tự nhiên, xã hội xung quanh trong những điều kiện học tập cụ thể (Meyer, H.1987). Theo nghĩa hẹp, PPDH (cụ thể) là những hình thức và cách thức hoạt động của GV và HS trong những điều kiện dạy học xác định nhằm đạt được mục đích dạy học. PPDH cụ thể quy định những mô hình hành động của GV và HS, được thể hiện trong hình thức và tiến trình phương pháp (trình tự xác gồm các bước, các hoạt động dạy học, quy định thời gian và lôgic hành động). Tóm lại, PPDH là cách thức hành động của GV và HS nhằm đạt được mục đích dạy học. 1.1.3.2. Đặc trưng của PPDHTC i) Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động của HS 8 Trong phương pháp tích cực, đối tượng của hoạt động dạy, đồng thời là chủ thể của hoạt động học được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự học khám phá những điều mà mình chưa rõ chứ không thụ động tiếp thu những điều đã được GV xếp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức, phương pháp tìm ra kiến thức kỹ năng đó, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Dạy theo cách này thì GV không chỉ đơn giản truyền đạt tri thức mà còn hướng dẫn HS hoạt động. Chương trình dạy học phải giúp cho HS biết hành động và tích cực tham gia các chương trình hành động của cộng đồng. ii) Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Phương pháp tích cực xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học và còn là một mục tiêu dạy học. Trong xã hội hiện tại đang biến đổi nhanh, với sự bùng nổ thông tin, khoa học kĩ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão thì không thể nhồi nhét vào đầu óc trẻ khối lượng kiến thức ngày càng nhiều. Phải quan tâm dạy cho trẻ phương pháp học ngay từ bậc tiểu học và lên bậc học cao hơn càng phải chú trọng. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học được phương pháp kỹ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có của mỗi người, kết quả học tập sẽ được nâng lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong quá trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trường phổ thông, không chỉ tự học ở nhà mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của GV. iii) Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của HS không thể đồng đều tuyệt đối thì khi áp dụng phương pháp tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hóa về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học được thiết kế thành một chuỗi công tác độc lập. 9 Áp dụng phương pháp tích cực ở trình độ càng cao thì sự phân hóa này càng lớn. Việc sử dụng các phương tiện công nghệ thông tin trong nhà trường sẽ đáp ứng yêu cầu cá thể hóa hoạt động học tập theo nhu cầu và khả năng của mỗi HS. Tuy nhiên, trong học tập, không phải mỗi tri thức, kỹ năng thái độ đều được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học nâng mình lên một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm của mỗi HS và của cả lớp chứ không phải chỉ dựa trên vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của thầy giáo. Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác được tổ chức ở cấp nhóm, tổ, lớp hoặc trường, được sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ, từ 4 đến 6 người. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thật sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Tránh được hiện tượng ỷ lại, phát huy năng lực của mỗi cá nhân, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ. iv) Kết hợp đánh giá của GV với tự đánh giá của HS Việc đánh giá học không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động của trò mà còn tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. Trước đây, GV giữ độc quyền đánh giá HS. Trong phương pháp tích cực, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để HS được tham gia đánh giá lẫn nhau (cần cho sự thành đạt trong cuộc sống). PPDH tích cực nhấn mạnh đến vai trò tích cực, chủ động của HS. PPDH theo dự án là một trong các PPDH tích cực đáp ứng được các yêu cầu thực tiễn dạy và học hiện nay. 1.2. Phương pháp dạy học theo dự án 1.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học theo dự án Thuật ngữ “dự án”: 10 Thuật ngữ “dự án” (project) với nghĩa phổ thông được hiểu là một đề án, dự thảo hay kế hoạch. Theo từ điển Tiếng Việt (của Giáo sư Bùi Quang Tịnh và Bùi Thị Tuyết Khanh), “dự án” (dt): bản dự thảo về một việc (dự án ngân sách, dự án hiến pháp). Các tác giả Phạm Đức Quang, Phạm Trịnh Mai (trong Dạy học theo dự án) xác định “dự án” là tập hợp của những hành động khác nhau có liên quan với nhau theo một logic, một trật tự xác định nhằm vào những mục tiêu xác định, được thực hiện bằng những nguồn lực nhất định trong những khoảng thời gian xác định. Tóm lại, dự án nhìn chung được hiểu là một dự định, một kế hoạch (trong đó có xác định rõ mục tiêu, thời gian, phương tiện tài chính, vật chất, nhân lực) cần được thực hiện nhằm đạt mục tiêu đề ra. Dự án được thực hiện trong những điều kiện xác định và có tính phức hợp, liên quan đến nhiều yếu tố khác nhau. Khái niệm dự án được sử dụng phổ biến trong thực tế sản xuất, kinh tế, xã hội. Khái niệm này xuất hiện trong lĩnh vực giáo dục không chỉ với ý nghĩa là các dự án phát triển giáo dục mà còn được sử dụng như một phương pháp hay hình thức dạy học. Phương pháp dạy học theo dự án: Đầu thế kỉ XX, các nhà sư phạm Mỹ đã xây dựng cơ sở lí luận cho phương pháp dự án (the project method) và coi đó là PPDH quan trọng nhằm thực hiện quan điểm dạy học lấy HS làm trung tâm. PPDH dự án được sử dụng trước hết trong dạy học thực hành các môn học kĩ thuật, sau đó được sử dụng trong hầu hết các môn học khác ở nhà trường. Ở Việt Nam, phương pháp này đã được nghiên cứu sử dụng song phạm vi vận dụng còn hạn chế, nhất là trong lĩnh vực lí luận dạy học. Dạy học theo dự án (gọi tắt là dạy học dự án) được hiểu là một phương pháp hay một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực tiễn, thực hành. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch đến việc thực hiện dự án, kiểm 11 tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện (Dạy học theo dự án, Phạm Đức Quang - Phạm Trịnh Mai) Dự án bồi dưỡng giáo viên phổ thông “Dạy học cho tương lai “(Teaching For Future) do Intell tổ chức khẳng định dạy học theo dự án là một mô hình dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Nó giúp phát triển kiến thức và các kĩ năng liên quan thông qua những nhiệm vụ mang tính mở, khuyến khích HS tìm tòi, hiện thực hóa những kiến thức đã học trong quá trình thực hiện và tạo ra những sản phẩm của riêng chính bản thân mình. Theo Nguyễn Văn Cường (Một số vấn đề về đổi mới PPDH, tài liệu học tập), dạy học theo dự án là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực hành, có tạo ra sản phẩm có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện. Làm việc theo nhóm là hình thức cơ bản của dạy học dự án. Học tập dựa trên dự án là một mô hình học tập khác với hoạt động học tập truyền thống với những bài giảng ngắn, tách biệt và lấy GV làm trung tâm. Theo đó các hoạt động học tập được thiết kế một cách cẩn thận, mang tính lâu dài, liên quan đến nhiều lĩnh vực học thuật, lấy HS làm trung tâm và hòa nhập với những vấn đề và thực tiễn cuả thế giới thực tại. Mục tiêu của một dự án là việc nghiên cứu có chiều sâu về một chủ đề chứ không chỉ là tìm ra những câu trả lời đúng cho những câu hỏi được HS đưa ra. Học sinh cộng tác với bạn trong lớp trong một khoảng thời gian nhất định để giải quyết những vấn đề có thật trong đời sống, theo sát chương trình học và có phạm vi kiến thức liên môn, sau đó là trình bày kết quả công việc của mình với một bạn ngoài nhóm. Cuối cùng có thể trình bày công việc đó dưới hình thức là một buổi thuyết trình sử dụng các phương tiện nghe nhìn, một vở kịch, một bản báo cáo viết tay hoặc một sản phẩm được tạo ra. Dạy học dựa trên dự án không chỉ tập trung vào các chương trình giảng dạy mà còn khám phá các chương trình này, yêu cầu HS phải đặt câu hỏi, tìm kiếm những mói liên hệ và tìm ra giải pháp. Cách học này là một cấu trúc học 12 tập có thể thay đổi môi trường học từ “giáo viên nói” thành “học sinh thực hiện”. Như vậy học tập dựa trên dự án là là học tập trong hành động. Nó thu hút người học để họ không còn là vật chứa đựng thông tin một cách bị động mà là người tích cực giành lấy kiến thức. PPDH này hướng người học đến việc tiếp thu kiến thức và kĩ năng thông qua quá trình giải quyết một bài tập tình huống, được gọi là một dự án mô phỏng môi trường mà các em đang sống và sinh hoạt. Những phân tích kể trên của các tác giả nhìn chung coi dạy học theo dự án là một hình thức dạy học vì khi thực hiện một dự án, có nhiều PPDH cụ thể được sử dụng. Tuy nhiên khi không phân biệt giữa hình thức và PPDH, tức là hiểu theo nghĩa rộng, các tác giả cũng xem đó là PPDH (PPDH theo dự án - một PPDH phức hợp). Như vậy, có thể hiểu PPDH theo dự án là một mô hình dạy học mà ở đó HS tự tiếp thu tri thức thông qua việc cộng tác học tập, độc lập tư duy giải quyết những dự án (nhiệm vụ) thuộc một chủ đề học tập dưới vai trò hướng dẫn, tư vấn, thúc đẩy và cộng tác của GV. Hình thức làm việc chủ yếu là theo nhóm, kết quả dự án là những sản phẩm có thể giới thiệu được. 1.2.2. Bản chất của PPDH theo dự án Phương pháp dạy học theo dự án được tổ chức dựa trên một vấn đề hoặc một dự án có nội dung liên quan đến môn học. Trong dự án, GV chỉ giữ vai trò là người chỉ dẫn, thúc đẩy và cộng tác trong quá trình tìm tòi, sáng tạo của HS còn HS sẽ được giao vai trò cụ thể - như một chuyên gia về vấn đề mà GV đưa ra. Các em cộng tác, độc lập tư duy và tự xây dựng kiến thức của bản thân chứ không phải là GV. Kết thúc dự án phải có một sản phẩm cụ thể. Bản chất của dạy học theo dự án là người học lĩnh hội kiến thức và kỹ năng thông qua việc giải quyết một bài tập tình huống (bài tập dự án ) gắn với thực tiễn. Thông qua việc thực hiện các dự án, HS sẽ phát triển được các kỹ năng như: kỹ năng làm việc theo nhóm, kỹ năng sống, kỹ năng tư duy, kỹ năng ngôn ngữ, kỹ năng tự quản lý, thái độ tích cực và cuối cùng là áp dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. 1.2.3. Đặc điểm của PPDH theo dự án 13 Đã có nhiều đặc điểm về dạy học dự án được đưa ra, tuy nhiên khi xây dựng cơ sở lí thuyết cho PPDH này, các nhà nghiên cứu sư phạm nhìn chung xác định dạy học dự án gồm các đặc điểm cơ bản sau: Định hướng HS: - Người học là trung tâm của quá trình dạy học: Các nhiệm vụ của dự án kích thích khả năng ra quyết định, niềm cảm hứng, say mê của người học trong quá trình thực hiện và tạo ra sản phẩm cuối cùng. Người học lĩnh hội kiến khi thức bài học thông qua việc tìm hiểu và tự quyết định mức độ hoàn thành các nhiệm vụ của dạy học dự án. GV giữ vai trò người hỗ trợ hay hướng dẫn. Người học hợp tác làm việc với nhau trong nhóm, phát huy tối đa năng lực cá nhân khi đảm nhận những vai trò khác nhau. - Gây hứng thú: PPDH theo dự án thúc đẩy mong muốn học tập của HS, tăng cường năng lực hoàn thành những công việc quan trọng và mong muốn được đánh giá kết quả công việc đó. Khi HS có cơ hội kiểm soát được việc học của chính mình thì giá trị của việc học đối với các em cũng tăng lên. Ngoài ra, việc kiểm soát được việc học của bản thân còn giúp HS có cơ hội lựa chọn và kiểm soát; có cơ hội cộng tác với các bạn cùng lớp; nhờ đó mà làm tăng hứng thú học tập của các em - Tính thách thức: Học tập dựa trên dự án khuyến khích người học giải quyết những vấn đề phức tạp mang tính hiện thực. HS được khám phá, đánh giá, giải thích và tổng hợp thông tin một cách ý nghĩa. - Tính tính phức hợp: Học tập dựa trên dự án yêu cầu HS sử dụng thông tin của những môn học khác nhau để giải quyết vấn đề. Nghĩa là trong hầu hết các dự án, người học phải làm những bài tập liên quan đến nhiều mảng kiến thức. - Tính tự lực cao của người học: Học tập dựa trên dự án yêu cầu HS tiếp thu kiến thức theo cách học của “người lớn” là học và trình diễn kiến thức. HS tham gia tích cực và tự lực vào các giai đoạn của quá trình dạy học. - Khả năng cộng tác: Học tập theo dự án thúc đẩy sự cộng tác giữa HS và GV, giữa các HS với nhau. Và nhiều khi, sự cộng tác đã được mở rộng đến cộng đồng. 14 - Sự vui nhộn: HS rất thích PPDH theo dự án. Nhiều GV sử dụng PPDH theo dự án cho biết các em rất mong được tham gia vào môi trường học tập ở đó “học mà chơi, chơi mà học”. Định hướng thực tiễn: - Dự án có liên hệ với thực tế: Dự án phải gắn với đời sống thực tế. Người học có thể hiện việc học của mình trước những đôi tượng thực tế, liên hệ với các nguồn lực cộng đồng, tham khảo các chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu, hoặc trao đổi thông qua công nghệ hiện đại. Hơn nữa, kết quả dự án có ý nghĩa thực tiễn, xã hội. - Tính liên quan: PPDH theo dự án tạo ra kinh nghiệm học tập, thu hút HS vào những dự án phức tạp trong thế giới thực. HS sẽ dựa vào đó để phát triển và ứng dụng các kỹ năng cũng như kiến thức của bản thân. Nội dung khoa học sẽ trở nên ý nghĩa hơn nhiều bởi vì nó dựa trên việc học hỏi từ thế giới thực và HS có thể tìm thấy hứng thú trong việc học tập. Định hướng hành động: - Trong quá trình thực hiện dự án có sự kết hợp giữa nghiên cứu lí thuyết và vận dụng lí thuyết vào trong hoạt động thực tiễn, thực hành. Thông qua đó, kiểm tra, củng cố, mở rộng hiểu biết lí thuyết cũng như rèn luyện kĩ năng hành động, kinh nghiệm thực tiễn của người học. Định hướng sản phẩm: (người học thể hiện sự hiểu biết của mình thông qua sản phẩm hoặc quá trình thực hiện): - Các dự án được kết thúc với việc người học thể hiện thành quả học tập cuả mình thông qua các bài thuyết trình, các văn bản tài liệu, các mô hình dàn dựng. Những sản phẩm cuối cùng này giúp người học thể hiện khả năng diễn đạt và làm chủ quá trình học tập. 1.2.4. Các dạng của dạy học theo dự án i)Phân loại theo chuyên môn: - Dự án trong môn học: trọng tâm nội dung nằm trong một môn học. - Dự án liên môn: trọng tam nội dung nằm ở nhiều môn khác nhau. 15 - Dự án ngoài chuyên môn: Là các dự án không phụ thuộc trực tiếp vào các môn học. ii) Phân loại theo sự tham gia của người học: - Dự án cho nhóm HS - Dự án cá nhân - Dự án cho một lớp, một khối lớp - Dự án toàn trường iii) Phân loại theo sự tham gia của GV: - Dự án dưới sự hướng dẫn của một GV - Dự án với sự cộng tác hướng dẫn của nhiều GV iv) Phân loại theo quỹ thời gian: - Dự án nhỏ: thực hiện trong một giờ học, có thể từ 2 đến 6 giờ học. - Dự án trung bình (ngày dự án): giới hạn là một tuần hoặc 40 giờ học. - Dự án lớn (tuần dự án): giới hạn tối thiểu là một tuần, có thể kéo dài nhiều tuần. v) Phân loại theo nhiệm vụ: - Dự án tìm hiểu: là khảo sát thực trạng đối tượng. - Dự án nghiên cứu: nhằm giải quyết các vấn đề, giải thích các hiện tượng, quá trình. - Dự án thực hành (dự án kiến tạo sản phẩm): trọng tâm là việc tạo ra các - sản phẩm vật chất hoặc thực hiện một kế hoạch hành động thực tiễn, - nhằm thực hiện những nhiệm vụ như trang trí, biểu diễn, sáng tác. - Dự án hỗn hợp: là các dự án có nội dung kết hợp các dạng nêu trên. - Các loại dự án nêu trên không hoàn toàn tách biệt với nhau. Trong những lĩnh vực chuyên môn có thể phân loại các dạng dự án theo đặc thù riêng. 1.2.5. Quy trình dạy học theo dự án Dựa trên cấu trúc chung của một dự án trong lĩnh vực sản xuất, kinh tế nhiều tác giả phân chi cấu trúc của dạy học theo dự án qua 4 giai đoạn sau: (1) quyết định, (2) lập kế hoạch, (3) thực hiện và (4) kết thúc dự án. Dựa trên cấu trúc của tiến trình phương pháp, người ta có thể chia cấu trúc của dạy học dự 16 án làm nhiều giai đoạn, nhiều bước nhỏ hơn. Dưới đây là một số quy trình dạy học theo dự án của một số tác giả khi nghiên cứu, tìm hiểu về phương pháp này. Theo Nguyễn Văn Cường (Một số vấn đề về đổi mới PPDH, tài liệu học tập), dạy học dự án được tiến hành theo 5 giai đoạn: Giai đoạn 1. Chọn đề tài và xác định mục đích của dự án: Giáo viên và học sinh cùng nhau đề xuất, xác định đề tài và mục đích của dự án. Giai đoạn 2. Xây dựng kế hoạch thực hiện: trong giai đoạn này học sinh với sự hướng dẫn của giáo viên xây dựng đề cương cũng như kế hoạch cho việc thực hiện dự án. Giai đoạn 3. Thực hiện dự án: các thành viên thực hiện công việc theo kế hoạch đã đề ra cho nhóm và cá nhân. Giai đoạn 4. Thu thập kết quả và công bố sản phẩm: kết quả thực hiện dự án có thể được viết dưới dạng thu hoạch, báo cáo, luận văn…Trong nhiều dự án các sản phẩm vật chất được tạo ra qua hoạt động thực hành. Sản phẩm của dự án cũng có thể là những hành động phi vật chất, chẳng hạn việc biểu diễn một vở kịch, việc tổ chức một sinh hoạt nhằm tạo ra các tác động xã hội. Sản phẩm của dự án có thể được trình bày giữa các nhóm sinh viên, có thể được giới thiệu trong nhà trường, hay ngoài xã hội. Giai đoạn 5. Đánh giá dự án: GV và HS đánh giá quá trình thực hiện và kết quả cũng như kinh nghiệm đạt được. Từ đó rút ra những kinh nghiệm cho việc thực hiện các dự án tiếp theo. Kết quả của dự án cũng có thể được đánh giá từ bên ngoài. Theo Trần Thị Thanh Thủy (Sử dụng phương pháp dự án có ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học Địa Lí phổ thông, tài liệu học tập), các bước tiến hành khi sử dụng phương pháp dạy học theo dự án gồm: Bước 1: Tìm hiểu các vấn đề đang diễn ra xung quanh cuộc sống của HS. Bước 2: Tìm kiếm những vấn đề lớn mà thế giới đã và đang phải đối mặt. Bước 3: Tìm trong chương trình môn học GV đang dạy những bài (phần) có nội dung liên quan đến những vấn đề trên. 17 Bước 4: Lựa chọn một bài, nhiều bài hoặc một phần mà GV thấy có khả năng sử dụng được phương pháp dạy học theo dự án có ứng dụng công nghệ thông tin. Bước 5: Xác định mức độ tư duy của HS. Bước 6: Xác định mục tiêu của dự án. Bước 7: Xây dựng dự án. Bước 8: Xác địn sản phẩm của dự án. Bước 9: GV tìm kiếm các tài liệu hỗ trơ cho quá trình dạy của bản thân và cho quá trình học của HS. Bước 10: GV lập các phiếu đánh giá bài tập của HS, GV sẽ phát cho HS các phiếu đánh giá nạy trước khi HS tiến hành thực hiện dự án. Bước 11: GV phân nhóm học sinh Bước 12: GV lập kế hoạch sử dụng các phương tiện dạy học: máy tính, máy chiếu, internet,… Bước 13: GV tổ chức một buổi để nêu ý tưởng dự án, giao nhiệm vụ cho các nhóm HS, cung cấp nguồn tài liệu tham khảo, lịch hoạt động của phòng máy tính, thời hạn hoàn thiện các sản phẩm của mỗi nhóm. Bước 14: Tổ chức một buổi tổng kết để HS báo cáo các sản phẩm của mỗi nhóm. Việc phân chia các giai đoạn trên đây chỉ mang tính chất tương đối. Trong thực tế chúng có thể xen kẽ và thâm nhập lẫn nhau. Việc tự kiểm tra, điều chỉnh cần được thực hiện trong tất cả các giai đoạn của dự án. Với những dạng dự án khác nhau có thể xây dựng cấu trúc chi tiết riêng phù hợp với nhiệm vụ dự án. 1.2.6. Ưu điểm và hạn chế của phương pháp dạy học theo dự án Ưu điểm: - Dạy học theo dự án khắc phục được những nhược điểm của PPDH truyền thống là dạy học bình quân (yêu cầu như nhau với mọi HS), khắc phục được tính thụ động học tập của HS, khơi dậy tính tò mò, sự hứng thú trong học tập vì dạy học dự án được tình huống hóa, hoàn cảnh hóa, gắn lí thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội. 18 - Dạy học dự án còn rèn luyện cho HS năng lực hợp tác; có khả năng phối hợp hoạt động để cùng hoàn thành nhiệm vụ được giao; rèn luyện tính bền bỉ, kiên nhẫn; phát triển năng lực đánh giá. - Dạy học dự án giúp cho HS (nhóm HS) tự khẳng định được bản thân; rèn luyện phương pháp tự học, tự nghiên cứu; phát triển khả năng giao tiếp; phát triển tư duy sáng tạo, có tác phong làm việc của nhà nghiên cứu khoa học. PPDH này ứng dụng được quan điểm mới về học tập đó là người học tự tìm hiểu, tự kiểm tra, tự đánh giá việc học của chính mình một cách chủ động và sáng tạo; đảm bảo được yêu cầu phân hóa trong dạy học, phù hợp với đặc điểm lứa tuổi, năng lực cá nhân của người học và điều kiện dạy học cụ thể của từng địa phương. Hạn chế: - Dạy học theo dự án không phù hợp trong việc truyền thụ tri thức lý thuyết mang tính trừu tượng, hệ thống cũng như rèn luyện hệ thống kĩ năng cơ bản. - Dạy học theo dự án đòi hỏi nhiều thời gian. Vì vậy dạy học theo dự án không thể thay thế cho phương pháp thuyết trình và luyện tập, mà là hình thức dạy học bổ sung cần thiết cho các phương pháp dạy học truyền thống. - Dạy học theo dự án đòi hỏi phương tiện vật chất và tài chính phù hợp. - Dạy học dự án chẳng những đòi hỏi chuẩn bị công phu mà còn đòi hỏi người dạy và người học hiểu có thói quen phù hợp mới có hiệu quả. - Phương pháp này không hữu ích trong dạy học sinh tính toán giải mã. - Không phải bất kì bài học nào cũng áp dụng được phương pháp này. Tóm lại, dạy học theo dự án là một phương pháp, một hình thức dạy học quan trọng để thực hiện quan điểm dạy học hiện đại như: định hướng vào người học, định hướng hành động, dạy học giải quyết vấn đề và quan điểm dạy học tích hợp. Dạy học theo dự án góp phần gắn lý thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội. Dạy học theo dự án cũng góp phần tham gia tích cưc vào việc đào tạo năng lực làm việc tự lực, năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, tinh thần trách nhiệm và khả năng cộng tác làm việc của người học. 19 1.3. Giới thiệu chương trình môn Khoa học lớp 4 1.3.1. Khái quát chương trình môn Khoa học (lớp 4, 5) Mục tiêu môn Khoa học (lớp 4, 5): Môn Khoa học là một bộ phận của hệ thống các môn học chính khóa trong Chương trình tiểu học, môn Khoa học (lớp 4, 5) góp phần không nhỏ vào việc thực hiện mục tiêu chung của GDTH nhằm phát triển toàn diện nhân cách trẻ. Cũng như các môn khác ở tiểu học, mục tiêu môn Khoa học được thể biện ở các mục tiêu thành phần sau: i) Về kiến thức: HS có một số kiến thức cơ bản, ban đầu, thiết thực về: - Sự trao đổi chất, nhu cầu dinh dưỡng và sự lớn lên của cơ thể người, cách phòng tránh một số bệnh thông thường và bệnh truyền nhiễm. - Sự trao đổi chất, sự sinh sản của động, thực vật. - Đặc điểm và ứng dụng của một số chất, một số vật liệu và năng lượng thường gặp trong đời sống và sản xuất. ii) Về kĩ năng: Bước đầu hình thành và phát triển cho HS các kĩ năng: - Ứng xử thích hợp trong các tình huống có liên quan đến vấn đề sức khỏe của bản thân, gia đình, cộng đồng. - Quan sát và làm một số thí nghiệm khoa học đơn giản gần gũi với đời sống, sản xuất. - Nêu thắc mắc, đặt câu hỏi trong quá trình học tập; biết tìm thông tin giải đáp; biết diễn đạt những hiểu biết bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ,… - Phân tích so sánh, rút ra những dấu hiệu chung và riêng của một số sự vật, hiện tượng đơn giản trong tự nhiên. iii) Về thái độ: Hình thành và phát triển ở HS thái độ: - Tự giác thực hiện các quy tắc vệ sinh, an toàn cho bản thân, gia đình và cộng đồng. - Ham hiểu biết khoa học, có ý thức vận dụng kiến thức đã học vào đời sống. - Yêu thiên nhiên, đất nước, yêu cái đẹp; có ý thức và bảo vệ môi trường xung quanh. Nhận xét: 20