Tài liệu Dạy học đoạn trích “hồn trương ba, da hàng thịt” của lưu quang vũ (ngữ văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận liên văn bản

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC VŨ THỊ YẾN DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT” CỦA LƢU QUANG VŨ (NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG TIẾP CẬN LIÊN VĂN BẢN LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC VŨ THỊ YẾN DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT” CỦA LƢU QUANG VŨ (NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG TIẾP CẬN LIÊN VĂN BẢN LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH : LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 8140111 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Đoàn Đức Phƣơng HÀ NỘI – 2017` LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chƣơng trình cao học và viết luận văn này, trƣớc tiên tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy cô giáo và cán bộ nhân viên các Phòng ban của trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc Gia Hà Nội và các thầy cô của trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học KHXH & NV - Đại học Quốc Gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy, hƣớng dẫn, giúp đỡ chúng tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Đoàn Đức Phƣơng ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn khoa học đã nhiệt tình chỉ dạy, hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh của trƣờng THPT Gia Lộc II- Gia Lộc - Hải Dƣơng đã ủng hộ, giúp đỡ tôi, tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành nhiệm vụ của mình. Qua đây, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, ngƣời thân và bạn bè đã dành cho tôi sự quan tâm, khích lệ, chia sẻ và động viên tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhƣng trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu không tránh khỏi những sai sót, tôi rất mong nhận đƣợc sự góp ý chân thành từ phía thầy cô và các bạn đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 năm 2017 Tác giả Vũ Thị Yến i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐC : Đối chứng ĐHSP : Đại học sƣ phạm ĐHQGHN : Đại học quốc gia Hà Nội GD&ĐT : Giáo Dục và Đào tạo GV : Giáo viên HS : Học sinh KNS : Kĩ năng sống KTDH : Kĩ thuật dạy học Nxb : Nhà xuất bản NSND : Nghệ sĩ nhân dân PPDH : Phƣơng pháp dạy học PTDH : Phƣơng tiện dạy học SGK : Sách giáo khoa SGV : Sách giáo viên THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm TLTK : Tài liệu tham khảo ii MỤC LỤC Lời cảm ơn.................................................................................................................. i Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................................ ii Mục lục ..................................................................................................................... iii Danh mục hình ảnh .................................................................................................. vi Danh mục bảng biểu .............................................................................................. vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................................... 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 8 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 9 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................................... 9 6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................... 11 7. Cấu trúc của luận văn: ........................................................................................ 11 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............... 12 1.1 Lý thuyết liên văn bản ...................................................................................... 12 1.1.1 Nguồn gốc lý thuyết liên văn bản ................................................................. 12 1.1.2 Khái niệm liên văn bản.................................................................................. 14 1.1.3 Đặc trưng của liên văn bản........................................................................... 23 1.1.4 Hình thức và nhiệm vụ liên văn bản ............................................................ 23 1.2 Tính khả thi, điều kiện và ý nghĩa của việc dạy học đọc hiểu văn bản văn học theo hƣớng tiếp cận liên văn bản trong chƣơng trình ngữ văn THPT .......... 25 1.2.1 Tính khả thi của việc dạy học đọc hiểu văn bản theo hướng tiếp cận liên văn bản trong chương trình ngữ văn THPT......................................................... 25 1.2.2 Điều kiện để vận dụng có hiệu quả lý thuyết liên văn bản trong dạy học đọc hiểu văn bản trong chương trình Ngữ văn THPT ................................................. 28 1.2.3 Ý nghĩa của việc vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy học đọc hiểu văn bản trong chương trình ngữ văn THPT .......................................................... 32 1.3 Thực tế việc vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy học đọc hiểu ở THPT hiện nay.................................................................................................................... 36 1.3.1 Vận dụng không tự giác ................................................................................ 36 1.3.2 Vận dụng tự giác trên cơ sở hiểu biết lý thuyết liên văn bản..................... 38 iii 1.3.3 Thành công và hạn chế trong việc vận dụng lý thuyết liên văn bản vào dạy học đọc hiểu văn bản văn học trong chương trình Ngữ văn lớp 12 .................... 40 1.4 Thực trạng dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ (Ngữ văn 12, tập2) trong trƣờng THPT hiện nay ............................... 44 1.4.1 Thực trạng dạy học Ngữ văn trong nhà trường THPT hiện nay ................ 44 1.4.2 Thực trạng dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ (Ngữ văn 12, tập2) trong trường THPT hiện nay ............................... 47 Tiểu kết chƣơng 1.................................................................................................. 49 CHƢƠNG 2. NHỮNG ĐỊNH HƢỚNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƢƠNG BA DA HÀNG THỊT” CỦA LƢU QUANG VŨ (NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG TIẾP CẬN LIÊN VĂN BẢN ................................................................................................... 51 2.1 Những định hƣớng tổ chức hoạt động dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” trong chƣơng trình Ngữ văn lớp 12 ................................................ 51 2.1.1 Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ theo hướng tích hợp và tích cực ............................................................................. 51 2.1.2 Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ nhằm bồi dưỡng năng lực ngôn ngữ nghệ thuật cho học sinh lớp 12 ................. 52 2.1.3 Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ nhằm bồi dưỡng nền tảng văn hóa, giáo dục đạo đức,và có cái nhìn mới về con người cho học sinh lớp 12 ........................................................................ 54 2.2 Nội dung vận dụng ........................................................................................... 56 2.2.1 Liên kết văn bản “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ với văn bản truyện dân gian ......................................................................................... 56 2.2.2 Liên kết văn bản “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ với các loại hình sáng tác khác .................................................................................... 70 2.2.3 Liên kết văn bản “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ với các lĩnh vực khác trong đời sống, văn bản văn hóa ............................................. 72 2.3 Phƣơng pháp vận dụng ..................................................................................... 75 2.3.1 Ưu tiên sự liên kết giữa văn bản Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ với các văn bản từng quen thuộc với học sinh .................................... 75 2.3.2 Phá bỏ độc quyền vận dụng lý thuyết liên văn bản của giáo viên.............. 76 2.3.3 Xây dựng hệ thống câu hỏi sáng tạo mang tính liên văn bản................... 78 iv 2.3.4 Tăng cường các bài tập liên hệ..................................................................... 79 Tiểu kết chƣơng 2.................................................................................................. 83 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH “HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT” CỦA LƢU QUANG VŨ ( NGỮ VĂN 12, TẬP 2) THEO HƢỚNG TIẾP CẬN LIÊN VĂN BẢN ............................ 85 3.1 Thực nghiệm thăm dò về tính khả thi và hiệu quả của việc vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy học đọc – hiểu văn bản văn học ở trƣờng trung học phổ thông. ....................................................................................................................... 85 3.1.1 Mục đích thực nghiệm ................................................................................... 85 3.1.2 Đối tượng, thời gian và địa bàn thực nghiệm ............................................. 85 3.1.3 Nội dung thực nghiệm ................................................................................... 85 3.1.4. Tiến trình và kết quả thực nghiệm ............................................................... 86 3.1.5 Thiết kế giáo án thực nghiệm “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ (tiết 5, Ngữ Văn 12, tập 2, ban cơ bản) theo hướng tiếp cận liên văn bản............................................................................................................................ 91 Tiểu kết chƣơng 3................................................................................................ 108 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................... 109 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 111 PHỤ LỤC ............................................................................................................ 116 v DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 3.1 Tranh học sinh tìm hiểu về tác giả Lƣu Quang Vũ .......................... 94 Hình 3.2 Học sinh 12 I tìm hiểu về tác giả Lƣu Quang Vũ .......................... 101 Hình 3.3 Học sinh tìm hiểu về nhân vật Trƣơng Ba – kịch Lƣu Quang Vũ so sánh với truyện cổ tích dân gian. .................................................................. 101 Hình 3.4 Liên kết "Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ với nghệ thuật múa rối.................................................................................................. 105 Hình 3.5 Liên kết "Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ với nghệ thuật kịch hình thể. ........................................................................................ 106 vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1. Kết quả HS các lớp đối chứng : ...................................................... 89 Bảng 3.2: Kết quả các lớp dạy thực nghiệm ................................................... 90 Bảng 3.3. Bảng so sánh kết quả lớp dạy thực nghiệm và lớp đối chứng ........ 90 Biểu đồ 3.1.Kết quả học tập các lớp đối chứng .............................................. 89 Biểu đồ 3.2. Kết quả học tập các lớp dạy thực nghiệm .................................. 90 vii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Từ sự đổi mới cấu trúc, nội dung chƣơng trình và mục tiêu, phƣơng pháp dạy học của môn Ngữ văn bậc TH Mục tiêu chung của môn Ngữ văn ở trƣờng trung học phổ thông hiện nay là bồi dƣỡng và nâng cao thêm một bƣớc năng lực văn học cho học sinh, trong đó có năng lực đọc – hiểu văn bản. Chính vì thế chƣơng trình đƣợc xây dựng theo hai trục tích hợp: đọc văn và làm văn. Với nguyên tắc tích hợp, chƣơng trình hiện nay vẫn dựa vào tiến trình lịch sử văn học dân tộc nhƣng mỗi giai đoạn sẽ lựa chọn ra những thể loại tác phẩm văn học tiêu biểu để làm văn bản mẫu cho việc dạy học đọc – hiểu. Theo tinh thần này dạy học văn có nhiệm vụ kép: thông qua dạy kiến thức mà trang bị và rèn luyện cho học sinh cách đọc, phƣơng pháp đọc để các em có thể tự mình đọc và hiểu những văn bản khác. Cùng với việc xác định lại mục tiêu của việc dạy học văn, vấn đề đổi mới phƣơng pháp dạy học một lần nữa đƣợc nhắc đến. Đó là đổi mới phƣơng pháp dạy học theo những yêu cầu của quan điểm dạy học tích cực, tích hợp và tƣơng tác của lí luận dạy học ngày nay. Theo quan điểm dạy học tích cực, giáo án không còn là phƣơng án trình diễn hoạt động giảng dạy của giáo viên, không còn là kịch bản độc diễn của ngƣời dạy để bằng cách đó giáo viên mang tới cho học sinh những kết luận có sẵn, mà là bản thiết kế các hoạt động dạy xuất phát từ nhiệm vụ học tập của học sinh, khơi dậy năng lực tự học và giúp các em có cơ hội tự mình chiếm lĩnh các tri thức, kĩ năng trong bài học. 1.2 Từ tình hình đọc – hiểu văn bản văn học nói chung và vận dụng lý thuyết liên văn bản và dạy học đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ nói riêng Sự ra đời của lý thuyết đọc hiểu trên thế giới và sự xâm nhập lý thuyết đó vào Việt Nam những năm gần đây đã ảnh hƣởng nhiều đến phƣơng hƣớng nghiên cứu, giảng dạy tác phẩm văn chƣơng trong nƣớc. GS.TS. Nguyễn Thanh Hùng cho rằng: “Đọc-hiểu là một địa hạt mới, gợi ra nhiều vấn đề khoa học để phương pháp dạy học văn phát triển thêm về mặt lý luận và vận dụng thực tế. Đọc hiểu cần tách ra khỏi vòng kiểm soát chật hẹp của phương pháp để trở thành nội dung tri thức chung 1 gắn liền với lý thuyết tiếp nhận, lý thuyết giao tiếp, thi pháp học, lý luận dạy học ngữ văn”.[13] Xác định rõ vai trò của đọc – hiểu nhƣ vậy nhƣng trong nhà trƣờng phổ thông Việt Nam hiện nay có một thực tế là không phải giáo viên nào cũng hiểu rõ bản chất của đọc hiểu và có những biện pháp đọc hiểu phù hợp. Vấn đề này tƣởng nhƣ là mâu thuẫn, bởi chƣơng trình sách giáo khoa mới đã đi đƣợc chặng đƣờng gần 10 năm. Ở phƣơng diện lý luận, hiện nay các sách tham khảo, tài liệu chuẩn kiến thức – kĩ năng, các bài viết đăng trên tạp chí … đều đề cập đến đọc – hiểu. Nhƣng giữa các tác giả vẫn chƣa có sự thống nhất với nhau về thuật ngữ này. Có tài liệu ghi là “đọc - hiểu”(Đọc - hiểu văn bản Ngữ văn (10, 11, 12) – Nguyễn Trọng Hoàn, Dạy học văn là dạy học sinh đọc – hiểu văn bản – Trần Đình Sử), nhƣng cũng có tài liệu ghi “đọc hiểu” (Mấy suy nghĩ về đọc hiểu văn bản) – Quách Duy Bình, Dạy học đọc hiểu tác phẩm văn học nhằm hình thành khái niệm phong cách nhà văn cho học sinh – Đỗ Tiến Sĩ ). Ở đây không phải là sai sót trong cách viết hay lỗi kỹ thuật đánh máy mà xuất phát từ quan niệm của ngƣời viết. Nhƣ vậy, chúng ta thấy rằng ngay cả một thuật ngữ có thể nói là phổ biến hiện nay vẫn có những quan niệm, cách viết không giống nhau. Ở phƣơng diện thực tiễn, có thể thấy rằng từ khi vấn đề đọc – hiểu đƣợc áp dụng vào dạy học văn đã xuất hiện nhiều mô hình đọc – hiểu khác nhau của những tác giả có uy tín, nhƣ mô hình của Vũ Dƣơng Quỹ, Phan Trọng Luận, Nguyễn Trọng Hoàn…Mỗi mô hình đều có những đóng góp nhất định và trở thành nguồn tài liệu tham khảo phong phú cho giáo viên. Và cũng không ít giáo viên đã vận dụng một trong những mô hình trên để soạn giảng. Tuy nhiên, qua một số tiết dự giờ, tham khảo các thiết kế bài học, cũng nhƣ qua trao đổi với các đồng nghiệp trong các đợt tập huấn thay sách, chúng tôi thấy rằng vẫn còn không ít giáo viên chƣa ý thức rõ về tinh thần đọc - hiểu nên còn lúng túng trong thiết kế và dạy học. Do vậy trong rất nhiều giờ dạy mặc dù giáo viên khi thiết kế bài soạn là đọc hiểu, rồi lên lớp hƣớng dẫn học sinh đọc hiểu, nhƣng việc làm này mới chỉ đơn thuần là thay đổi một thao tác chứ thực chất để hiểu rõ xem có những cách thức đọc hiểu nào và hƣớng dẫn học sinh đọc hiểu ra sao thì hầu hết giáo viên chƣa hiểu rõ nguồn gốc của nó. Do vậy đây mới chỉ là việc làm thay một chiếc bình mới còn 2 rƣợu trong bình vẫn là rƣợu cũ. Nói cách khác, chúng ta đang khoác lên mình môn Ngữ văn một chiếc áo mới của đọc – hiểu, còn các biện pháp sử dụng trong dạy học vẫn là của giảng văn và phân tích. Trong khi đó Bộ Giáo Dục và Đào tạo ngày càng đẩy mạnh quá trình phát triển giáo dục, vận dụng các phƣơng pháp, kỹ thuật dạy học nhằm phát huy tính tích cực học tập, sáng tạo của học sinh. Nhất là học sinh lớp 12 đang bƣớc vào giai đoạn chuẩn bị cho các kì thi quan trọng và lựa chọn nghề nghiệp cho mình. Để hiện thực hóa quan điểm dạy học tích hợp hiện nay một cách sống động, đạt hiệu quả cao thì việc vận dụng lý thuyết liên văn bản trong các giờ đọc hiểu văn bản văn học đã trở thành một đòi hỏi tất yếu. Một số nhà giáo, nhà nghiên cứu đã quan tâm và nghiên cứu tìm hiểu đến vấn đề khá là thú vị và hấp dẫn, nhƣng cũng không kém phần gai góc này trong các đề tài khác. Tuy nhiên, còn rất nhiều khía cạnh của vấn đề cần bàn thảo, kỹ hơn và sâu hơn nhằm tạo thuận lợi cho giáo viên – với mục đích nâng cao chất lƣợng đọc hiểu văn bản văn học, một hoạt động trọng yếu của dạy học ngữ văn ở THPT nói chung và dạy học Ngữ văn với lớp 12 nói riêng. Từ những lí do trên, chúng tôi thấy rằng việc “Dạy học tác phẩm Hồn Trương Ba da hàng thịt của Lƣu Quang Vũ (Ngữ văn 12, tập 2) theo hƣớng tiếp cận liên văn bản” cho học sinh lớp12 là việc làm thiết thực, có ý nghĩa góp thêm tiếng nói về một trong những vấn đề có tính thời sự hiện nay. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1 Những công trình nghiên cứu về lý thuyết liên văn bản Trong hơn hai chục năm gần đây, lý thuyết liên văn bản đã từng bƣớc đƣợc giới thiệu ở Việt Nam cùng với cấu trúc luận, giải cấu trúc và cấu trúc hiện đại. Đã có rất nhiều các công trình nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nƣớc nghiên cứu về vấn đề này. Sau đây là một số công trình mà chúng tôi quan tâm: Trƣớc hết là bài viết của Hoàng Trinh tập tiểu luận Ký, hiệu, nghĩa và phê bình văn học (1993), tiếp đến là bài viết của Trần Đình Sử giới thiệu những cống hiến của M.Bakhtin tính đối thoại và phức điệu trong tiểu thuyết (in trong tập tiểu luận Lý luận và phê bình văn học.1996). Đỗ Đức Hiểu trong thi pháp hiện đại (2000) đã đề cập khá trực tiếp về liên văn bản. 3 Những công trình dịch thuật về liên văn bản : Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỷ XX (I.PIlin và E.A Tzurgaanova chủ biên) nhóm tác giả Đào Tuấn Anh - Trần Hồng Vân - Lại Nguyên Ân dịch năm 2003, Bản mệnh của lý thuyết- văn chương và sự cảm nghĩ thông thường của Antoine Compagnon (Lê Hồng Sâm và Đăng Anh Đào dịch năm 2006), Liên văn bản- sự xuất hiện của khái niệm về lịch sử và lý thuyết của vấn đề của L.P. Rjanskaya (Ngân Xuyên dịch, năm 2007), công trình thi pháp của chủ nghĩa hậu hiện đại của Liviu Petrescu (Lê Nguyên Cần dịch), Văn bản- liên văn bản- Lý thuyết liên văn bản của G.K. Kosikov (Lã Nguyên dịch 2017)... Cụ thể và có hệ thống nhất là bài viết của Nguyễn Minh Quân nhƣ Liên văn bản- sự triển hạn đến vô cùng của tác phẩm văn học (2001); Nguyễn Nam Điểm qua mấy hướng tiếp cận văn bản ở nước ngoài (2011); Nguyễn Nam (viện Harvard – Yenching) có buổi thuyết trình về “Lý thuyết liên văn bản trong nghiên cứu văn học và Hán Nôm” tại khoa Văn học, Đại học KHXH & NV, 2009, hay Nguyễn Văn Thuấn với đề tài “Liên văn bản trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp”. Luận án đã nghiên cứu nguồn gốc của lý thuyết liên văn bản và định hƣớng những cách tiếp cận mới về sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, 2013. Các bài nghiên cứu cụ thể và có hệ thống là các bài viết : Liên văn bản trong Cây đàn ghi-ta của Lorca (Lê Huy Bắc), bài viết “Yếu tố liên văn bản trong tiểu thuyết lịch sử Giàn thiêu của Võ Thị Hảo" tạp chí khoa học – Đại học Huế Số 7, (2012), (Nguyễn Văn Hùng). Hay Phùng Phƣơng Nga có bài viết “Liên văn bản và vấn đề đối thoại của tư tưởng trong văn xuôi đương đại”. Văn nghệ trẻ số 3 (741) và số 13 (754); Liên văn bản trong tiểu thuyết Chân dung cát của Inrasara (Nguyễn Thị Quỳnh Hƣơng); các hình thức liên văn bản trong tiểu thuyết của Pau Auster (Nguyễn Thị Thanh Hiếu); Truyện ngắn Hồ Anh Thái từ góc nhìn liên văn bản của Nguyễn Văn Thành (Luận văn thạc sĩ KHXH & NV tại đại học Đà Nẵng, năm 2013); luận văn thạc sĩ của Đỗ Thị Vui với đề tài "Dạy học văn học trung đại - Ngữ văn 10 theo hướng liên văn bản" (Trƣờng đại học Giáo dục - Đại học quốc gia Hà Nội - 2013); luận văn thạc sĩ Nguyễn Thị Châm "Dạy học truyện ngắn sau năm 1975 theo hướng tiếp cận liên văn bản" (Trƣờng đại học Giáo dục - Đại học QGHN, 2013); Vận dụng lý thuyết liên văn bản vào dạy học tác phẩm thơ mới chƣơng trình 4 Ngữ văn 11 - THPT của Phạm Thị Bích Phƣợng (Trƣờng đại học Giáo dục 2015),... Các bài nghiên cứu cùng các luận văn, luận án là minh chứng cho việc vận dụng lý thuyết liên văn bản để nghiên cứu về tác giả, tác phẩm đang thu hút mạnh mẽ các nhà nghiên cứu và phê bình văn học đƣơng đại trong những năm gần đây. Tiếp cận liên văn bản từ lý thuyết liên văn bản đã mở ra một hƣớng tiếp cận mới, nó kích thích quá trình tìm hiểu khoa học và khám phá thế giới văn hóa của ngƣời đọc, mở ra vỉa tầng giá trị mới cho tác phẩm văn chƣơng. Các công trình nghiên cứu của tác giả đi trƣớc là những gợi ý bổ ích cho đề tài của tôi và có đóng góp lớn vào việc chỉ ra những con đƣờng, phƣơng pháp để dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ theo hƣớng tiếp cận liên văn bản. 2.2 Những công trình nghiên cứu về dạy học “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ Kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của tác giả Lƣu Quang Vũ trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 (chƣơng trình chuẩn) là một tác phẩm mới đƣợc đƣa vào giảng dạy năm học 2008-2009, song đã có nhiều bài viết định hƣớng phƣơng pháp tiếp cận văn bản này. Chúng tôi quan tâm đến những công trình sau: 2.2.1 Những ý kiến bình phẩm về kịch Lưu Quang Vũ - Cuốn "Phân tích Ngữ văn 12" của tác giả Trần Nho Thìn, Nxb Giáo dục (2009) định hƣớng phân tích đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt": "Đối với một văn bản tác phẩm kịch thì cách phân tích thuận tiện hơn cả là phân tích đối thoại và xung đột giữa các nhân vật...". Tác giả cho rằng sự tồn tại của nhân vật trong kịch là sự tồn tại thông qua các đối thoại. Song tác giả bài viết chƣa nói gì đến tính liên văn bản của đoạn trích mà chỉ nói đến ý nghĩa nội dung của vở kịch "Từ văn bản, các cuộc đối thoại giữa hồn Trƣơng Ba và xác hàng thịt, với ngƣời thân và với Đế Thích, dễ nhận thấy có một triết lý quan trọng đƣợc quan tâm: hồn và xác là hai thực thể quan trọng làm nên nhân cách của con ngƣời. Để là chính mình, để không giả dối và phân thân, cần có cuộc sống hài hòa của thân xác và tâm hồn". - Trong cuốn "Phân tích bình giảng tác phẩm văn học 12", chƣơng trình nâng cao, NXB Giáo dục (2008) tác giả Lê Quang Hƣng định hƣớng phân tích kịch bản 5 văn học "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" có nói đến sáng tạo nghệ thuật của Lƣu Quang Vũ thông qua diễn biến của xung đột kịch và sự phân thân của nhân vật mà chƣa hề đề cập đến vấn đề định hƣớng tiếp cận văn bản theo hƣớng tiếp cận liên văn bản. - Bài "Nhân đọc và xem "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của tác giả Phan Trọng Thƣờng nêu rõ: Vở kịch vừa mang ý nghĩa tự nó, vừa mang ý nghĩa cho nó. Nghĩa tự nó của "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" là sự hòa hợp và ý thức đạo lý về phần hồn và phần xác của con ngƣời. Còn nghĩa cho nó là cuộc đấu tranh hoàn thiện nhân cách của con ngƣời. Tác giả Phan Trọng Thƣờng trong bài nghiên cứu của mình cũng có nói đến sáng tạo nghệ thuật của Lƣu Quang Vũ khi xây dựng vở kịch: Khai thác triết lý nhân sinh trong truyện cổ tích "Hồn Trương Ba,da hàng thịt" ...Từ triết lý nhân sinh trong truyện cổ tích, Lƣu Quang Vũ đã sáng tạo nên một tác phẩm đa nghĩa. Các nhà nghiên cứu tập trung khai thác hai đề tài chính trong kịch của Lƣu Quang Vũ là đề tài khai thác mô típ truyện cổ dân gian và đề tài hiện đại viết về cuộc sống mới để đƣa ra những nhận xét đánh giá về tài năng nghệ thuật, cội nguồn sáng tạo nghệ thuật của Lƣu Quang Vũ. Đề tài hiện đại vẫn luôn là vấn đề cốt lõi, xuyên suốt các sáng tác của Lƣu Quang Vũ cho dù nhà văn khai thác các yếu tố dân gian trong vở kịch. Đạo diễn Phạm Thị Thành nhận xét: "Anh hay dùng câu chuyện huyền thoại cổ tích để viết lên tâm sự của con ngƣời ngày hôm nay" [33,tr.174]. Tác giả Cao Minh cũng có chung nhận xét khi viết về kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt": Từ một câu truyện cổ dân gian mang tính triết lý cao. Lƣu Quang Vũ đã sáng tác vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt". Vở kịch đi thẳng vào ngƣời xem về vấn đề muôn thuở của con ngƣời cũng là vấn đề cấp bách của cuộc sống hiện tại" [38,tr.322]. Nhà phê bình Lý Hoài Thu chỉ rõ trong vở kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ không lệ thuộc vào nội dung câu chuyện, đã tìm tòi, vừa mở rộng kích thƣớc tự sự, vừa khơi sâu vào giá trị tƣ tƣởng để tạo vở kịch nổi tiếng mà "hạt cơ bản" là giá trị nhân văn sâu sắc là giá trị nhân văn sâu sắc về lẽ tử sinh" [39, tr.117]. Những ý kiến đánh giá về kịch Lƣu Quang Vũ đều có chung nhận xét: tác giả Lƣu Quang Vũ là một tài năng lao động nghệ thuật, sức sáng tạo đặc biệt, đề tài kịch Lƣu Quang Vũ rất đa dạng đặc biệt bắt nhịp với cuộc sống mới, 6 chất lƣợng kịch của Lƣu Quang Vũ hấp dẫn lôi cuốn ở cách tổ chức xung đột kịch, ở ngôn ngữ và nghệ thuật xây dựng nhân vật. Ngoài ra còn một số luận án và luận văn đã nghiên cứu một cách hệ thống về kịch của Lƣu Quang Vũ và tác phẩm "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" mà chúng tôi quan tâm nhƣ: Đặc điểm kịch của Lưu Quang Vũ, Mảng kịch dựa trên tích truyện dân gian của Lưu Quang Vũ, Thế giới nhân vật trong kịch Lưu Quang vũ,.... 2.2.2 Những tài liệu hướng dẫn giảng dạy đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ 2.2.2.1 Sách giáo viên - Sách giáo viên chƣơng trình chuẩn do GS Phan Trọng Luận làm tổng chủ biên, đã định hƣớng tìm hiểu đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" nhƣ sau: + Về nội dụng: Sách giáo viên hƣớng dẫn tìm hiểu trên 3 nội dung: Thứ nhất: Hoàn cảnh trớ trêu của nhân vật hồn Trƣơng Ba: phải trú ngụ trong xác hàng thịt, sống vay mƣợn, tạm bợ và trái tự nhiên, khiến tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và tha hóa bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục. Thứ hai: Về quan niệm con ngƣời là một thể thống nhất giữa hồn và xác, hồn và xác phải hài hòa, sống thực cho ra con ngƣời quá không đơn giản. Thứ ba: Vẻ đẹp tâm hồn của ngƣời lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và dung tục, bảo vệ quyền đƣợc sống và khát vọng hoàn thiện nhân cách. + Về phƣơng pháp: Giáo viên định hƣớng học sinh tìm hiểu văn bản dựa trên các câu hỏi ở mục "hƣớng dẫn học bài" trong sách giáo khoa. - Sách giáo viên chƣơng trình nâng cao do GS Trần Đình Sử làm tổng chủ biên định hƣớng khai thác nhƣ sau: + Về nội dung: Phân tích tình huống kịch qua các đối thoại để làm nổi bật triết lý về hạnh phúc, về lẽ sống chết: con ngƣời là một thể thống nhất giữa linh hồn và thể xác. Sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá, sống không đƣợc là chính mình thì cuộc sống đó thật vô nghĩa. Phê phán thói chạy theo ham muốn tầm thƣờng về vật chất, những kẻ lấy cớ tâm hồn đáng quý mà chẳng chăm lo đến đời sống vật chất, không phấn đấu vì hạnh phúc toàn vẹn. 7 + Về phƣơng pháp: Sách giáo viên cũng định hƣớng cho giáo viên giúp học sinh tìm hiểu văn bản dựa trên 7 câu hỏi trong phần "hƣớng dẫn học bài" của sách giáo khoa. 2.2.2.2 Sách tham khảo - Cuốn thiết kế bài học Ngữ văn của TS. Hoàng Hữu Bội, Nxb Giáo dục (2008) định hƣớng tiếp cận đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" ở các nội dung sau: + Hƣớng dẫn tìm hiểu 3 xung đột miru tả trong đoạn trích. + Về phƣơng pháp: mỗi một xung đột cần tìm hiểu theo các chặng. Xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp với nội dung bài học - Cuốn thiết kế bài giảng Ngữ văn 12, tập 2 của tác giả Nguyễn Văn Đƣờng chủ biên, Nxb Hà Nội (2008) đã đƣa ra hƣớng tiếp cận vở kịch: + Nội dung: Phân tích ba cuộc đối thoại trong vở kich, từ đó khám phá ra ý nghĩa triết lý về lẽ sống của con ngƣời và ý nghĩa phê phán của vở kịch + Về phƣơng pháp: Tác giả đƣa ra 13 câu hỏi để tìm hiểu các cuộc đối thoại. Nhìn chung các công trình và bài viết đều định hƣớng đi tìm hiểu đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ theo đặc trƣng thể loại kịch. Song chƣa có công trình bài viết nào quan tâm đến việc dạy học đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ theo hƣớng tiếp cận liên văn bản. Những đề xuất và gợi ý của các nhà nghiên cứu đi trƣớc là những đóng góp đáng kể cho việc dạy học văn bản kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" trong chƣơng trình Ngữ văn 12. Những thành tựu nghiên cứu khoa học đó là những tài liệu tham khảo quý báu cho chúng tôi khi giải quyết và nghiên cứu đề tài này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu - Về mặt lý thuyết: mở thêm hƣớng nghiên cứu từ hệ thống lý thuyết liên văn bản thuộc trào lƣu giải cấu trúc thế kỉ XX. - Vê mặt thực tiễn: Ứng dụng lý thuyết liên văn bản để phân tích khả năng điều kiện và ý nghĩa của việc vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy đọc hiểu Ngữ văn cho học sinh THPT nói riêng và tác phẩm “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ nói riêng. Từ việc tìm ra tính liên văn bản trong đoạn trích 8 " Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ sẽ có những đánh giá sâu sắc về giá trị nội dung tƣ tƣởng, tầng sâu văn hóa, tinh thần dân chủ trong sáng tác kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ. Qua đó khẳng định tài năng nghệ thuật, vị tí tiên phong, vai trò khơi mở, tầm tƣ tƣởng lớn của nhà viết kịch đồng thời cũng là nhà văn hóa lớn Lƣu Quang Vũ - một nhà văn, nhà viết kịch xuất sắc thời kỳ đổi mới. 3.2 Nghiên cứu phạm vi, nội dung và phƣơng pháp vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy học tác phẩm “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ trong chƣơng trình Ngữ văn lớp 12. 3.3 Tiến hành thực nghiệm để khẳng định khả năng vận dụng lý thuyết liên văn bản nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ cho sinh lớp 12. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tƣợng nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là Dạy học đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ (Ngữ Văn 12, tập 2) theo hƣớng tiếp cận liên văn bản. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Vận dụng lý thuyết liên văn bản trong giờ Ngữ văn ở lớp 12 nói chung và giờ dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ (Ngữ văn 12, tập 2) nói riêng. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phối hợp các phƣơng pháp nghiên cứu thuộc hai nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết và nghiên cứu thực tiễn: - Phƣơng pháp lịch sử xã hội: Tìm hiểu lý thuyết liên văn bản trong các tiến trình lịch sử và hình thành bối cảnh xã hội Châu Âu. Từ đó lƣợc giản những vấn đề cốt lõi nhất của lý thuyết liên văn bản, ứng dụng khía cạnh của lý thuyết phù hợp để phân tích tác phẩm "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ trong bối cảnh xã hội Việt Nam. Ngƣời viết khi ứng dụng lý thuyết liên văn bản vào dạy học đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ sẽ đặt tác phẩm vào tiến trình vận động của văn học Việt Nam suốt chặng đƣờng từ năm 1945 đến hết 9 thế kỉ XX. Soi xét bối cảnh văn hóa xã hội, đặc biệt là xã hội Việt Nam những năm 80 của thời kì đổi mới, những yếu tố khách quan lẫn chủ quan có ảnh hƣởng và tác động mạnh mẽ đến sáng tác kịch của Lƣu Quang Vũ nói chung và tác phẩm "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" nói riêng. Căn cứ vào bối cảnh xã hội có thể nhận xét đúng đắn về vị trí và vai trò của nhà văn và tác phẩm. - Phƣơng pháp loại hình: Xem xét và phân tích tác phẩm từ lí thuyết loại hình (kịch) ngƣời viết sẽ chú ý đến xung đột kịch, hành động kịch, nhân vật kịch, ngôn ngữ kịch để nghiên cứu cụ thể. Tuy nhiên đề tài của luận văn là dạy học đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" theo hƣớng tiếp cận liên văn bản nên khi xem xét tác phẩm kịch "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ sẽ không đi sâu vào loại hình kịch mà nhƣờng chỗ cho thuật ngữ liên văn bản mà ngƣời viết sẽ sử dụng. - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp lý thuyết: luận văn sẽ phân tích đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ theo tiêu chí nhất định. Có thể theo đề tài, theo chủ đề, theo kiểu nhân vật,...Trên cơ sở đó sử dụng phƣơng pháp phân tích sâu một số nhân vật, hoặc tình tiết quan trọng của tác phẩm. Trên cơ sở phân tích sẽ có những đánh giá mang tính tổng hợp, khái quát. - Phƣơng pháp phân loại cấu trúc, hệ thống hóa lý thuyết: Ngƣời viết sẽ xem xét cấu trúc của tác phẩm, mối quan hệ giữa tác giả, tác phẩm, ngƣời đọc, ngƣời xem. Tìm hiểu sự vận động về nhận thức, tình cảm của nhà văn và nhân vật trong quá trình sáng tác. Qua việc xem xét cấu trúc bên ngoài và bên trong của tác phẩm. Ngƣời viết sẽ hệ thống theo cách diễn giải của thuật ngữ liên văn bản thành chƣơng mục cụ thể. - Phƣơng pháp mô hình hóa, quan sát, điều tra, thực nghiệm: để nắm bắt đƣợc những khó khăn của học sinh và giáo viên khi dạy và học thể loại kịch nói chung và cảm thụ đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ nói riêng chúng tôi đã phát phiếu khảo sát thực trạng dạy và học đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" cho giáo viên dạy Ngữ văn và học sinh lớp 12 ở trƣờng THPT Gia Lộc II ( Thị trấn Gia Lộc - Gia Lộc - Hải Dƣơng) để làm cơ sở cho đề tài nghiên cứu làm cho việc nghiên cứu đề tài đƣợc sát thực, góp phần nâng cao hiệu quả trong dạyhocj đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ theo hƣớng tiếp cận liên văn bản. 10 Ngoài ra chúng tôi còn tiến hành thực nghiệm sƣ phạm bằng cách soạn giáo án và giảng dạy đoạn trích "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ theo hƣớng tiếp cận liên văn bản bằng những đề xuất của luận văn. - Phƣơng pháp so sánh đối chiếu: Đối với đề tài ứng dụng vận dụng lý thuyết liên văn bản trong một tác giả, tác phẩm cụ thể luôn phải dùng đến phƣơng pháp so sánh đối chiếu. Ngƣời viết sẽ đói chiếu với các văn bản ra đời trƣớc đó. Đặc biệt đối chiếu kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lƣu Quang Vũ với truyện cổ tích dân gian cùng tên để tìm ra sự tƣơng đồng và khác biệt, chỉ ra những sáng tạo của nhà văn khi sử dụng liên văn bản. So sánh đối chiếu để thấy đƣợc những đặc sắc trong nghệ thuật và cả tính sáng tạo, khả năng khơi mở những sáng tạo của nhà văn. Ngoài ra, ngƣời viết có thể dùng phƣơng pháp thống kê phân loại, phƣơng pháp liên hóa văn hóa - văn học, văn học và sân khấu. Tất cả các phƣơng pháp sẽ mở ra những tiếp cận thú vị cho sự sản sinh vô tận "tính năng sản" của văn bản- một thuộc tính cơ bản của tính liên văn bản. 6. Đóng góp của luận văn 6.1 Với đề tài Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lưu Quang Vũ ( Ngữ văn 12, tập 2) theo hướng tiếp cận liên văn bản, ngƣời viết cố gắng hệ thống hóa những kinh nghiệm vận dụng lý thuyết liên văn bản trong dạy đọc hiểu văn bản văn học ở THPT. 6.2 Đồng thời, đề xuất những biện pháp khả thi nhằm vận dụng lý thuyết liên văn bản vào dạy học tác phẩm “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ trong chƣơng trình Ngữ văn lớp 12, nhằm nâng cao chất lƣợng và hiệu quả của việc dạy Ngữ văn ở nhà trƣờng THPT hiện nay. 7. Cấu trúc của luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chƣơng: - Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài - Chƣơng 2: Phạm vi, nội dung và phƣơng pháp dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ (Ngữ Văn 12, tập 2) theo hƣớng tiếp cận liên văn bản - Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm: Dạy học đoạn trích “Hồn Trương Ba da hàng thịt” của Lƣu Quang Vũ (Ngữ văn 12, tập 2) theo hƣớng tiếp cận liên văn bản 11