Tài liệu đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh nghệ an

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN THỊ THANH THỦY ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN NGÀNH THỦY SẢN THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN Ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9.31.01.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. HOÀNG VĂN HẢI 2. TS. NGUYỄN THỊ MINH PHƯỢNG HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong Luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Trần Thị Thanh Thủy i MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN............................................................................................................................ I MỤC LỤC ...................................................................................................................................... II DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................................................... V DANH MỤC BẢNG ................................................................................................................... VII DANH MỤC HÌNH ....................................................................................................................VIII MỞ ĐẦU ........................................................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của luận án .......................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ....................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án........................................................................ 3 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án.................................................3 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ................................................................................... 4 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án .................................................................................. 5 7. Cơ cấu của Luận án.................................................................................................................... 5 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................................................................................................................. 7 1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết liên quan đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững............................................................................................................ 7 1.2. Tình hình nghiên cứu thực nghiệm liên quan đến đầu tư phát triển ngành thủy sảN theo hướng bền vững ................................................................................................. 21 1.3. Tóm lược kết quả tổng quan và khoảng trống nghiên cứu ............................................... 29 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN NGÀNH THỦY SẢN THEO HƯỚNG BỀN VỮNG ............................................................................................... 30 2.1. Phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ................................................................ 30 2.1.1. Khái niệm về phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vữngERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.1.2. Nội dung phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vữngERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.2. Đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ................................................... 33 2.2.1. Khái niệm về đầu tư phát triển và đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững .............................................................................................................................. 33 2.2.2. Quy mô và cơ cấu nguồn vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững...............................................................................................................................47 2.2.3. Nội dung đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ................................ 37 2.3. Tác động của đầu tư đến phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ..................... 42 ii 2.3.1. Tác động của đầu tư đến phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững về kinh tế. ............................................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 2.3.2. Tác động của đầu tư đến phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững về xã hội.. 60 2.3.3. Tác động của đầu tư đến phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững về môi trường............................................................................................................................65 2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững .......... 71 2.5. Mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững........................................................................................................... 74 2.6. Kinh nghiệm đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững và bài học cho Nghệ An.................................................................................................................................. 79 2.6.1. Kinh nghiệm đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững.............................. 80 2.6.2. Bài học kinh nghiệm cho đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An ....................................................................................................................... 85 Chương 3: THỰC TRẠNG ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN NGÀNH THỦY SẢN THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN GIAI ĐOẠN 2012– 2017 .............................................................................................................................. 88 3.1. Tiềm năng phát triển kinh tế thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An ....................... 88 3.2. Thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2012-2017................................................................................... 90 3.2.1. Thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản Nghệ An .................................................. 90 3.2.2. Thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản Nghệ An đối chiếu với với nội dung đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững.................................................. 92 3.3. Tác động của đầu tư đến thực hiện các nội dung phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An ....................................................................... 107 3.3.1. Về kinh tế.......................................................................................................................... 107 3.3.2. Về xã hội ........................................................................................................................... 116 3.3.3. Về môi trường .................................................................................................................. 120 3.4. Kết quả phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững......................................................................................................... 124 3.4.1. Mô tả mẫu khảo sát.......................................................................................................... 124 3.4.2. Kết quả phân tích nhân tố................................................................................................ 124 3.5. Đánh giá thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An ............................................................................................................. 127 3.5.1. Kết quả đạt được .............................................................................................................. 127 3.5.2. Một số hạn chế và nguyên nhân ..................................................................................... 127 iii Chương 4: CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM THÚC ĐẨY ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN NGÀNH THỦY SẢN THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ AN ................................................................................................................. 131 4.1. Bối cảnh trong nước và quốc tế tác động đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An................................................................................. 131 4.1.1. Những cơ hội, thuận lợi................................................................................................... 131 4.1.2. Những khó khăn, thách thức.............................................................................155 4.2. Quan điểm và định hướng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững .... 133 4.2.1. Căn cứ xây dựng 4.2.2. Dự báo nhu cầu vốn đầu tư và khả năng huy động vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ......................................................................................... 134 4.2.3. Quan điểm đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ................160 4.2.4. Định hướng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững................161 4.2. Một số giải pháp thúc đẩy đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An đến năm 2025, tầm nhìn 2030 ................................................................. 136 4.2.1. Cơ sở để đề xuất giải pháp và kiến nghị chính sách ..................................................... 136 4.2.2. Các đề xuất cơ bản nhằm thúc đẩy đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An ........................................................................................................ 136 4.3. Một số kiến nghị với các cơ quan quản lý nhà nước ....................................................... 150 KẾT LUẬN ................................................................................................................................ 152 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC iv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ATSH An toàn sinh học ATTP An toàn thực phẩm BĐKH Biến đổi khí hậu BVMT Bảo vệ môi trường BVNLTS Bảo vệ nguồn lợi thủy sản CBTS Chế biến thủy sản CCĐT Cơ cấu đầu tư CCKT Cơ cấu kinh tế CCLĐ Cơ cấu lao động CCSX Cơ cấu sản xuất CNC Công nghệ cao CSHT Cơ sở hạ tầng DA Dự án DAĐT Dự án đầu tư DN Doanh nghiệp DNTS Doanh nghiệp thủy sản DVHCNC Dịch vụ hậu cần nghề cá DVTS Dịch vụ thủy sản ĐKSX Điều kiện sản xuất ĐTPT Đầu tư phát triển ĐTPTTS Đầu tư phát triển thủy sản FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài GO Tổng giá trị sản xuất HĐĐT Hoạt động đầu tư HTX Hợp tác xã IC Chi phí trung gian KHCN Khoa học công nghệ v KKT Khu kinh tế KTTS Khai thác thủy sản LĐ Lao động LĐTS Lao động thủy sản LLSX Lực lượng sản xuất NLTS Nguồn lợi thủy sản NSLĐ Năng suất lao động NTTS Nuôi trồng thủy sản NSNN Ngân sách nhà nước ODA Viện trợ phát triển chính thức PTBV Phát triển bền vững PTTS Phát triển thủy sản QLMT Quản lý môi trường SPTS Sản phẩm thủy sản SX Sản xuất SXKD Sản xuất kinh doanh TC&BTC Thâm canh và Bán thâm canh THBV Theo hướng bền vững TNHH Trách nhiệm hữu hạn TMĐT Tổng mức đầu tư TS Thủy sản TTTS Trang trại thủy sản UBND Ủy ban nhân dân VA Giá trị gia tăng VĐT Vốn đầu tư WTO Tổ chức thương mại thế giới XĐGN Xóa đói giảm nghèo XKTS Xuất khẩu thủy sản vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Thang đo các nhân tố ảnh hưởng đến nhu cầu đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ................................................................................................. 77 Bảng 2.2: Thang đo nhu cầu đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững .......... 79 Bảng 3.1: Vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012–2017 ................. 91 Bảng 3.2: Vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản Nghệ An theo nguồn vốn giai đoạn 2012– 2017 ............................................................................................................................. 93 Bảng 3.3: Vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản Nghệ An theo ngành hẹp giai đoạn 2012– 2017 .......................................................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.4: Hệ số co dãn giữa việc thay đổi cơ cấu đầu tư với thay đổi cơ cấu kinh tế nội ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 ..................................................... 110 Bảng 3.5: Đóng góp của K, L, TFP vào tăng trưởng VA của ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2005-2017 ........................................................................................................ 110 Bảng 3.6: Đóng góp của các lĩnh vực vào tăng trưởng kinh tế của ...................................... 111 ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 ...................................................................... 111 Bảng 3.7: Đóng góp của các khu vực kinh tế vào tăng trưởng kinh tế ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 .......................................................................................... 112 Bảng 3.8: Một số chỉ tiêu phản ánh hiệu quả sử dụng lao động ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 ........................................................................................................ 113 Bảng 3.9: Một số chỉ tiêu phản ánh hiệu quả sử dụng vốn đầu tư ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 ................................................................................................ 115 Bảng 3.10: Tỷ lệ xuất khẩu trong giá trị sản xuất ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 20122017 ........................................................................................................................... 116 Bảng 3.11: Hệ số GINI theo các lĩnh vực trong ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 20122017 ........................................................................................................................... 118 Bảng 3.12: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Điều kiện tự nhiên Error! Bookmark not defined. Bảng 3.13: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Cơ sở hạ tầng đầu tư Error! Bookmark not defined. Bảng 3.14: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Chính sách đầu tư thủy sản theo hướng bền vững của địa phương .............................................. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.15: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Hệ thống thị trường Error! Bookmark not defined. Bảng 3.16: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Đất đai ..... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.17: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Dịch vụ tài chính Error! Bookmark not defined. vii Bảng 3.18: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Lao động . Error! Bookmark not defined. Bảng 3.19: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Quản lý nhà nước của địa phương .. Error! Bookmark not defined. Bảng 3.20: Mô tả mức độ quan trọng của yếu tố Yếu tố quốc tế Error! Bookmark not defined. Bảng 3.21: Tổng hợp mức độ quan trọng của yếu tố ảnh hưởng đến nhu cầu đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An Error! Bookmark not defined. Bảng 3.22: Hệ số Cronbach alpha của các thang đo trong mô hình Error! Bookmark not defined. Bảng 3.23: Kết quả phân tích hồi quy .................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.24: Kết quả phân tích hồi quy .................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 3.25: Kết quả phân tích hồi quy (Coefficients) ........... Error! Bookmark not defined. Bảng 4.1: Phân tích SWOT về đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An ................................................................... Error! Bookmark not defined. Bảng 4.2: Dự báo nhu cầu và khả năng huy động vốn đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững ở Nghệ An đến năm 2025 .......................................................... 132 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Khung phân tích PTBV ngành thủy sản ở Úc ......................................................... 11 Hình 1.2: Mô hình PTBV ngành thủy sản ................................................................................ 13 Hình 1.4: Quy trình nghiên cứu .............................................. Error! Bookmark not defined. Hình 2.1: Sơ đồ quan hệ giữa đầu tư, tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế của tiểu ngành trong ngành thủy sản .....................................................................................Error! Bookmark not defined. Hình 2.2: Mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến nhu cầu đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững .......................................................................................................... 75 Hình 3.1: Vốn đầu tư phát triển và Giá trị gia tăng của ngành thủy sản .............................. 108 Hình 3.2: Cơ cấu lao động chia theo 4 lĩnh vực của ngành thủy sản Nghệ An giai đoạn 2012-2017 ................................................................................................................. 117 ix MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án Ngành thuỷ sản Việt Nam đóng một vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế đất nước. Quy mô của ngành TS ngày càng mở rộng và vai trò của nó cũng tăng lên không ngừng trong nền kinh tế. Thực trạng các cơ sở sản xuất giống, NTTS và CBTS của nước ta vẫn chưa phát triển theo hướng công nghiệp, hiện đại, vẫn sử dụng nhiều LĐ, năng suất còn thấp, tổn thất chất lượng còn cao, vẫn còn rủi ro mất an toàn thực phẩm và tác động tiêu cực đến môi trường; KTTS gần bờ vẫn còn chiếm tỷ lệ lớn và hiệu quả khai thác xa bờ chưa cao. Ngành hàng thuỷ sản vẫn mới chỉ dừng lại ở phân khúc sản xuất nguyên liệu và chế biến xuất khẩu sản phẩm thô; cạnh tranh mua-bán nguyên liệu giữa các DN và giữa DN với nông ngư dân chưa được lành mạnh, mối liên kết và hợp tác lỏng lẻo của các chủ thể trong chuỗi giá trị TS, người sản xuất thường không chú ý tới thị trường và các yêu cầu của thị trường, chất lượng ATTP chưa được chú ý đầy đủ; các sản phẩm TS Việt Nam lại thường không được tiêu thụ dưới nhãn mác của Việt Nam. Điều này dẫn đến SXTS ở Việt Nam đạt hiệu quả chưa cao, thiếu bền vững và không ổn định. Với đặc điểm bờ biển dài hơn 3,260 km, Việt Nam có vùng đặc quyền kinh tế trên biển rộng hơn 1 triệu km 2. Việt Nam cũng có vùng mặt nước nội địa lớn rộng hơn 1,4 triệu ha nhờ hệ thống sông ngòi, đầm phá dày đặc. Ngành thủy sản đã và đang đóng góp vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam. Cụ thể, đóng góp 22,5% kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản của cả nước năm 2017 và nguồn sinh kế 4 triệu lao động. Năm 2017, tổng sản lượng thủy sản cả về khai thác và nuôi trồng đạt 7,2 triệu tấn, tỷ trọng các sản phẩm giá trị cao tăng mạnh, giá trị sản xuất tăng 6,5% so với năm 2016, xuất khẩu thủy sản đạt 8,3 tỷ USD [28]. Có thể nói thủy sản có bước phát triển nhanh, mạnh và có những đóng góp quan trọng trong ngành nông nghiệp, kinh tế đất nước, quy mô sản xuất không ngừng mở rộng, đặc biệt từng bước chuyển dịch từ phát triển chiều rộng sang chiều sâu theo hướng bền vững hơn,…Tuy nhiên bên cạnh các kết quả đạt được, việc phát triển thủy sản bền vững đang gặp nhiều thách thức, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và trước tác động ngày càng tăng của biến đổi khí hậu: i) Hạ tầng phát triển, trong đó cảng cá, khu neo đậu tránh trú bão đang quá tải, không đáp ứng nhu cầu khai thác hải sản; ii) Việc quản lý khai thác bảo bệ nguồn lợi thủy sản còn nhiều bất cập, trang thiết bị, năng lực quản lý và thực thi pháp luật, tuân thủ quy định IUU, mùa vụ, ngư cụ, chứng nhận khai thác còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu quản lý khai thác thủy sản bền vững; iii) Sản xuất thủy sản còn nhỏ lẻ là phổ biến, liên kết chuỗi giá trị, tổ chức sản xuất khai thác thủy sản, nuôi trồng thủy sản còn yếu, chế biến còn nhiều bất cập, năng suất nuôi trồng thủy sản thấp, đặc biệt nuôi tôm nước lợ, giá thành sản xuất cao; iv) Người sản xuất thường không chú ý tới thị 1 trường và các yêu cầu của thị trường, chất lượng an toàn vệ sinh thực phẩm chưa được chú ý đầy đủ, các sản phẩm thủy sản Việt Nam lại thường không được tiêu thụ dưới nhãn mác của Việt Nam; v) Nhiều chính sách thủy sản chưa thực sự phát huy tác dụng;...Điều này dẫn đến sản xuất thủy sản ở Việt Nam đạt hiệu quả chưa cao, không ổn định và thiếu bền vững. Nghệ An là một tỉnh thuộc Bắc Trung bộ có bờ biển dài 82 km, với 6 cửa lạch, có nhiều làng cá truyền thống từ lâu, cũng không nằm ngoài thực trạng chung của đất nước. Những năm gần đây, tỉnh đã có hướng đi mới trong phát triển nghề đánh bắt và NTTS từ các chương trình và dự án TS, góp phần to lớn trong việc giải quyết việc làm, cải thiện đời sống cho người LĐ. Tuy nhiên, ngành TS hiện nay của Tỉnh phát triển chưa bền vững ở cả ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường. Các lĩnh vực của ngành TS phát triển chưa đồng đều, chưa được chú trọng ĐTPT cân đối, chưa tạo ra được tính đồng bộ về sản phẩm, nguồn, con giống, chưa đảm bảo đủ tiêu chuẩn và chất lượng cung cấp cho nhu cầu thị trường trong nước và thế giới hay hiệu quả đầu tư chưa tương xứng với tiềm năng sẵn có. Mặt khác, thu nhập của LĐTS chưa cao và không ổn định. Vấn đề ô nhiễm môi trường từ hoạt động Nuôi trồng, khai thác và CBTS chưa được đầu tư xử lý đúng mức. Mặt khác, đã có nhiều công trình nghiên cứu trong và ngoài nước luận bàn đến PTBV, ĐTPT trên các phương diện lý luận và thực tiễn. Tuy nhiên, theo hiểu biết của tác giả còn ít nghiên cứu tập trung kết hợp cả hai khía cạnh đầu tư và phát triển TS hướng tới tính bền vững. Hơn nữa, các nghiên cứu liên quan đến đầu tư và phát triển TS chỉ mới tập trung vào mô tả các nhân tố ảnh hưởng, tiếp cận một số chỉ tiêu đánh giá vẫn còn chưa toàn diện, chưa quan tâm đến phân tích và làm rõ những nhân tố chính ảnh hưởng đến đầu tư phát triển TS theo hướng bền vững, cũng như chưa chỉ ra được phương pháp thích hợp để đánh giá mức độ tác động của đầu tư đến phát triển ngành TS hướng đến tính bền vững tại một địa phương. Tình hình trên cho thấy cần phải có những nghiên cứu tìm hiểu rõ về lý luận và thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An để góp phần đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững. Vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài "Đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An" làm đề tài Luận án tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án + Mục đích nghiên cứu của luận án: Nghiên cứu của Luận án nhằm làm rõ các vấn đề về lý luận và thực tiễn liên quan đến ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững ở Nghệ An. Từ đó, đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Để đạt được mục đích này, luận án hướng đến việc trả lời các câu hỏi nghiên cứu: 1. Đầu tư vào nội dung gì để tạo ra sự phát triển THBV trong ngành TS? Có những nhân tố nào ảnh hưởng đến quá trình đầu tư đó? 2 2. Tác động của đầu tư đến phát triển ngành thủy sản THBV được xác định như thế nào? 3. Cần có những giải pháp nào để thúc đẩy ĐTPT ngành thủy sản THBV ở tỉnh Nghệ An là gì? + Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án: - Làm rõ một số vấn đề cơ sở lý luận về ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững, nội dung ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững, tác động của đầu tư đến phát triển ngành TS theo hướng bền vững, các nhân tố ảnh hưởng đến ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững. - Xem xét kinh nghiệm của một số quốc gia về ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững, từ đó rút ra bài học về ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững cho Nghệ An. - Đánh giá đúng thực trạng về ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An trong thời gian qua, đưa ra các thành tựu và hạn chế trong ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững, đồng thời làm rõ nguyên nhân dẫn đến các hạn chế đó. - Trên cơ sở nghiên cứu bối cảnh, quan điểm và định hướng của ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững trong thời gian tới, luận án đưa ra các giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững ở Nghệ An đến năm 2025, tầm nhìn 2030. Trên cơ sở xác định mục đích nghiên cứu, luận án sẽ giải quyết các nhiệm vụ đặt ra theo sơ đồ khung phân tích như ở phụ lục 1. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án + Đối tượng nghiên cứu của luận án: Đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững + Phạm vi nghiên cứu của luận án: - Phạm vi về nội dung: Luận án nghiên cứu các vấn đề liên quan đến ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững ở địa phương trên 3 khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường (trong đó tập trung chủ yếu khía cạnh kinh tế). Luận án nghiên cứu mô hình định lượng về các nhân tố ảnh hưởng đến nhu cầu ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững (không nghiên cứu cung đầu tư). - Phạm vi về không gian: Luận án nghiên cứu ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững ở tỉnh Nghệ An trong đó chú ý nhiều hơn đến các huyện có hoạt động SXTS nổi bật và đại diện vùng miền cho Nghệ An gồm: Quỳnh Lưu, Hoàng Mai, Diễn Châu, Nghi Lộc, Cửa Lò, Yên Thành, Nam Đàn, TP.Vinh, Thanh Chương, Nghĩa Đàn. - Phạm vi về thời gian: Đánh giá thực trạng ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững trong 6 năm gần đây (2012-2017), nhu cầu đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2030. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với phương pháp định lượng để thu thập và xử lý dữ liệu như sau: 3 4.1. Phương pháp thu thập dữ liệu Luận án sử dụng các nguồn dữ liệu thứ cấp và sơ cấp để phục vụ cho quá trình nghiên cứu như sau: - Các dữ liệu thứ cấp sử dụng trong nghiên cứu được thu thập từ Phòng Đăng ký kinh doanh thuộc Sở KH&ĐT tỉnh Nghệ An, Chi Cục Thủy Sản thuộc Sở NN&PTNN tỉnh Nghệ An, Cục thống kê tỉnh Nghệ An, trên các địa chỉ internet, … nghiên cứu của các công trình liên quan đến ĐTPT ngành TS THBV. Các dữ liệu trên chỉ phục vụ cho việc thống kê, đánh giá và tìm hiểu một số tiêu chí có liên quan đến ĐTPT ngành TS THBV. - Dữ liệu sơ cấp thông qua dàn bài thảo luận nhóm để thu thập được thông tin trong quá trình thảo luận và sau đó thiết kế bảng câu hỏi phỏng vấn trực tiếp những người quản lý doanh nghiệp thủy sản, Hợp tác xã thủy sản, Trang trại TS, nông ngư dân đầu tư kinh doanh TS. 4.2. Phương pháp xử lý dữ liệu Để xử lý dữ liệu thu thập được, luận án sử dụng một số phương pháp sau: - Phương pháp thống kê: bao gồm việc thu thập số liệu, xắp xếp các số liệu theo dãy số thời gian, tính các chỉ tiêu thống kê cơ bản như tốc độ phát triển, cơ cấu, quan hệ tỷ lệ, … để xem xét, đánh giá xu hướng và tính biến động của số liệu. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phương pháp này được sử dụng trong tất cả các phần nghiên cứu của luận án giúp làm rõ về đối tượng nghiên cứu. Chẳng hạn, để nghiên cứu thực trạng ĐTPT ngành TS THBV trên địa bàn tỉnh Nghệ An, luận án phân tích các nội dung bao gồm quy mô VĐT, vốn và cơ cấu nguồn vốn, nội dung và cơ cấu đầu tư (CCĐT) theo các ngành kinh tế, nội dung và CCĐT theo các chương trình, dự án ĐTPT ngành TS THBV. Từ đó tổng hợp lại mới có thể đánh giá được đầy đủ hoạt động ĐTPT ngành TS THBV trên địa bàn tỉnh. - Phương pháp so sánh: Trong quá trình nghiên cứu, luận án đã cố gắng lượng hoá các nội dung phân tích theo các tiêu chí cụ thể. Để từ đó so sánh đối chiếu với các tiêu chuẩn đánh giá để rút ra kết luận. - Luận án sử dụng mô hình hồi quy tương quan để tính toán tác động của các yếu tố đầu vào vốn (K), lao động (L), năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) đến tổng giá trị gia tăng của ngành TS tỉnh Nghệ An. Phương pháp luận để ước lượng đóng góp của các yếu tố trên trong cấu trúc tăng trưởng dựa trên công trình nghiên cứu của Solow (1957) và công thức tính toán được đề cập đến trong nghiên cứu của Nguyễn Kim Phúc [26]. - Ngoài ra luận án còn sử dụng phương pháp phân tích nhân tố khám phá (EFA) trong việc đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến nhu cầu ĐTPT ngành TS THBV trên địa bàn tỉnh Nghệ An bằng việc sử dụng phần mềm SPSS 20. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Là một nghiên cứu mang tính hệ thống liên quan đến ĐTPT ngành TS theo hướng bền vững ở Nghệ An, luận án đã có những đóng góp mới về mặt lý luận và thực tiễn như sau: 4 - Luận án đã hệ thống hóa được các vấn đề lý luận về ĐTPT ngành TS THBV, xây dựng được các chỉ tiêu đánh giá tác động của đầu tư đến phát triển ngành TS THBV ở 1 địa phương, các nhân tố ảnh hưởng đến ĐTPT ngành TS THBV. - Luận án đã xây dựng được mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến nhu cầu ĐTPT ngành TS THBV của địa phương. - Luận án đã tổng kết được bài học kinh nghiệm về ĐTPT ngành TS THBV của một số quốc gia. Từ đó, rút ra bài học kinh nghiệm về ĐTPT ngành TS THBV cho Nghệ An. - Luận án đã đưa ra các quan điểm, định hướng về ĐTPT ngành TS THBV ở các địa phương nói chung và Nghệ An nói riêng. - Đánh giá thực trạng ĐTPT ngành TS THBV ở Nghệ An, những mặt được và hạn chế, chỉ rõ các nguyên nhân dẫn đến những hạn chế đó. Và đề xuất các nhóm giải pháp, kiến nghị nhằm thúc đẩy ĐTPT ngành TS THBV ở tỉnh Nghệ An. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án + Ý nghĩa lý luận của luận án: - Lý luận về ĐTPT ngành TS THBV thực hiện trong luận án góp phần khẳng định việc thúc đẩy đầu tư vào phát triển ngành TS THBV là yếu tố quan trọng nhất để đảm bảo hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường của hoạt động này, là cơ sở gợi mở cần thiết cho các nghiên cứu tiếp theo. - Kết quả nghiên cứu cho thấy muốn thu hút ĐTPT ngành TS THBV thì cần phải chú ý đến các nhân tố tác động đến nhu cầu của nhà đầu tư. - Kết quả nghiên cứu cho thấy muốn thu hút, thúc đẩy ĐTPT ngành TS THBV thì cần phải chú ý đến cả 3 khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường trong quá trình thực hiện. Vì vậy, tính đồng bộ trong thực hiện các giải pháp cần phải được đặc biệt quan tâm. + Ý nghĩa thực tiễn của luận án: - Luận án đã đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy ĐTPT ngành TS THBV ở tỉnh Nghệ An; các giải pháp này nếu được áp dụng sẽ góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động ĐTPT ngành TS THBV của Nghệ An trong thời gian tới. - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể là tài liệu tham khảo bổ ích cho các đối tượng có nhu cầu tìm hiểu về vấn đề ĐTPT ngành TS THBV ở Nghệ An; các địa phương khác trong cả nước cũng có thể tìm thấy những thông tin bổ ích trong luận án này. 7. Kết cấu của Luận án Ngoài Lời mở đầu, Kết luận, Danh mục công trình nghiên cứu, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung Luận án được trình bày trong 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến Luận án 5 Chương 2: Cơ sở lý thuyết của đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững Chương 3: Thực trạng đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn tỉnh Nghệ An giai đoạn 2012-2017 Chương 4: Một số giải pháp thúc đẩy đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững trên địa bàn Tỉnh Nghệ An 6 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN Phát triển bền vững (PTBV) là một trong các mục tiêu hàng đầu mà từng ngành nói chung và ngành thủy sản (TS) nói riêng đã đề ra. Để thực hiện được mục tiêu đó, các ngành nói chung và TS nói riêng đều phải huy động tối đa các nguồn lực của mình, bao gồm cả nguồn lực tài chính, vật chất và nguồn nhân lực để thực hiện đầu tư phát triển. Lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế đã chứng minh đầu tư là nhân tố quan trọng để tăng trưởng và PTBV về mọi mặt trong từng ngành. Mối quan hệ giữa đầu tư với tăng trưởng và PTBV nói chung và trong ngành thủy sản được đề cập trong một số các nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm như sau: 1.1. Tình hình nghiên cứu lý thuyết liên quan đến đầu tư phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững 1.1.1. Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa đầu tư với tăng trưởng và phát triển kinh tế Xuất phát điểm là các học thuyết cơ bản, đặt nền tảng cho các nghiên cứu mối quan hệ giữa đầu tư với tăng trưởng và phát triển kinh tế sau này: Mô hình Harrod-Domar: Dựa vào lý thuyết kinh tế của J.M.Keynes, Roy Harrod của Anh và Evsey Domar của Mỹ nghiên cứu độc lập và cùng đưa ra mô hình giải thích mối quan hệ giữa tốc độ tăng trưởng kinh tế với yếu tố tiết kiệm và đầu tư ở các nước phát triển vào những năm 40. Mô hình này đã được sử dụng rộng rãi ở các nước này để xem xét mối quan hệ giữa tăng trưởng và nhu cầu vốn đầu tư (VĐT) [27]. Mô hình này coi đầu ra của bất kỳ một đơn vị kinh tế nào, dù là một doanh nghiệp, một ngành nông nghiệp hay toàn bộ nền kinh tế phụ thuộc vào tổng số VĐT cho nó. Mô hình này đã chỉ rõ mối quan hệ giữa đầu tư với tăng trưởng nhưng đã đơn giản hoá mối quan hệ giữa chúng. Đầu tư là điều kiện cần cho tăng trưởng kinh tế nhưng chưa phải là điều kiện đủ. Tác giả đã bỏ qua việc xem xét hiệu quả sử dụng VĐT đối với tăng trưởng kinh tế. Vì vậy, mô hình này chưa giải thích được vì sao các quốc gia có tỷ lệ đầu tư trong thu nhập như nhau nhưng lại có tốc độ tăng trưởng khác nhau. Mô hình Robert Solow (1956): Nhà kinh tế theo trường phái tân cổ điển Robert Solow cùng với T.W.Swan đã đưa ra cách lý giải về nguồn gốc của tăng trưởng với việc bổ sung một nhân tố mới, đó là công nghệ năm 1956. Mô hình này còn được gọi là mô hình tăng trưởng ngoại sinh vì chỉ các yếu tố bên ngoài là công nghệ và tốc độ tăng trưởng lao động mới thay đổi được tốc độ tăng trưởng kinh tế ở trạng thái bền vững [27]. Solow khẳng định việc tăng VĐT đổi mới công nghệ là rất quan trọng và sự tăng thêm vốn cũng chứa đựng yếu tố tiến bộ kỹ thuật, công nghệ. Ở trạng thái dừng, tỉ lệ tăng trưởng của sản lượng chỉ phụ thuộc vào tiến bộ công nghệ. Solow đã khắc phục 7 được điểm hạn chế trong mô hình của Harrod-Domar, khẳng định lại một lần nữa để đạt được tăng trưởng kinh tế liên tục, không chỉ dựa vào quy mô đầu tư mà yếu tố công nghệ cũng là cần thiết. Mô hình tăng trưởng nội sinh: Vào giữa những năm 1980, nhận thấy sự bế tắc trong cách giải thích tăng trưởng của trường phái tân cổ điển, một số nhà kinh tế bắt đầu phát triển các lý thuyết về tăng trưởng nội sinh. Kết luận của trường phái tân cổ điển cho rằng tăng trưởng kinh tế dài hạn chỉ phụ thuộc vào tiến bộ kỹ thuật và đây là biến ngoại sinh. Việc này làm lu mờ vai trò của chính sách kinh tế đối với tăng trưởng và làm các nhà kinh tế không biết làm cách nào thúc đẩy tăng trưởng bằng chính sách kinh tế. Mô hình tăng trưởng nội sinh cho phép quá trình tích luỹ vốn và tăng trưởng được duy trì ngay cả trong trường hợp không có tiến bộ kỹ thuật. Trong các mô hình tăng trưởng nội sinh, đáng chú ý nhất là mô hình R&D (nghiên cứu và phát triển). Mô hình tăng trưởng dựa trên R&D có điểm giống với mô hình tăng trưởng tân cổ điển đó là cho rằng tăng trưởng dài hạn phụ thuộc vào tiến bộ kỹ thuật. Tuy nhiên, trong mô hình này, tiến bộ kỹ thuật không còn là yếu tố ngoại sinh mà là yếu tố nội sinh. Đầu tư vào R&D là yếu tố chính dẫn đến tăng trưởng. Để kích thích đầu tư vào R&D thì chính sách nhà nước phải đảm bảo lợi tức cho lĩnh vực này bằng cách tăng cường đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ. Các sản phẩm của R&D thường là các bí quyết công nghệ và không có khả năng loại trừ-nghĩa là việc sử dụng của người này không loại trừ việc sử dụng đồng thời của người khác. Do đó, nếu không có quyền sở hữu trí tuệ thì sẽ không đảm bảo được nhà đầu tư thu được lợi nhuận từ R&D [10]. Mô hình tăng trưởng kinh tế hiện đại của P.A.Samuelson-hỗn hợp: Các nhà kinh tế học của trường phái hỗn hợp, tiêu biểu là P.A.Samuelson ủng hộ việc xây dựng một nền kinh tế hỗn hợp. Trên thực tế, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều áp dụng mô hình kinh tế hỗn hợp ở những mức độ khác nhau. Vì thế, đây được coi là mô hình tăng trưởng kinh tế hiện đại. Một trong các nội dung cơ bản của nó là: Thống nhất với mô hình kinh tế tân cổ điển, cho rằng tổng mức cung của nền kinh tế được xác định bởi các yếu tố đầu vào của quá trình sản xuất, đó là tài nguyên, lao động, vốn, khoa học công nghệ (KHCN). Thống nhất với kiểu phân tích của hàm sản xuât Cobb-Douglass về sự tác động của các yếu tố trên với tăng trưởng [10]. Các nhà kinh tế học hiện đại cũng thống nhất với mô hình Harrod-Domar về vai trò tiết kiệm và VĐT trong tăng trưởng kinh tế. Cho rằng tiết kiệm là nguồn gốc của VĐT và là chìa khóa của sự tăng trưởng. Phát triển từ những mô hình nghiên cứu nền tảng này, nhiều nghiên cứu đã tiếp tục xem xét mối quan hệ đầu tư-tăng trưởng dưới nhiều góc độ khác nhau, cụ thể: John Dennis Gould (1972) trong tác phẩm “Economic growth in history: survey and analysis”: Khi nghiên cứu một chuỗi những học thuyết về tăng trưởng và nguồn 8 gốc của nó đã chỉ ra những nhân tố đóng góp mạnh mẽ vào tăng trưởng bao gồm: nông nghiệp, tiết kiệm và đầu tư, thương mại quốc tế, quá trình công nghiệp hoá, tiến bộ công nghệ, ... Như vậy, ngoài các yếu tố đầu vào truyền thống, tác giả đã bổ sung thêm một số yếu tố đầu vào mới có tác động đến tăng trưởng kinh tế. Trong đó, tác giả vẫn đồng ý rằng tiết kiệm và đầu tư là đặc biệt quan trọng cho một quốc gia đạt được tốc độ tăng trưởng cao [71]. Sung Sang Park (1992) cho rằng tăng trưởng kinh tế phụ thuộc vào quá trình tích lũy vốn sản xuất và quá trình tích lũy trình độ công nghệ. Tích lũy vốn sản xuất được thực hiện một cách liên tục nhờ vào hoạt động đầu tư, trong khi tích lũy công nghệ phụ thuộc vào đầu tư phát triển con người. Sung Sang Park đã kế thừa và phát triển lý thuyết Harrod-Domar. Lý thuyết của Park đã nêu thêm một điểm mới là tích lũy công nghệ phụ thuộc vào đầu tư phát triển con người, hay nói cách khác là tăng vốn con người. Như vậy muốn thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế nên đầu tư vào con người hay chính là đầu tư phát triển nguồn nhân lực [28]. 1.1.2. Các nghiên cứu liên quan đến phát triển bền vững Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển của Liên hợp quốc trong báo cáo “Tương lai của chúng ta” đưa ra năm 1987 đã phân tích các nguy cơ và thách thức đe dọa sự PTBV của các quốc gia trên thế giới. Trong đó quan trọng nhất phải kể tới là khái niệm về PTBV là: “Sự đáp ứng nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không gây trở ngại cho các thế hệ mai sau” đang được sử dụng rộng rãi cho tới hiện nay. Với việc đưa ra khái niệm này đã đặt nền móng cho việc nghiên cứu bản chất và các tiêu chí đánh giá PTBV ở các quốc gia [104]. Giới thiệu về PTBV của Peter P. Roger, Kazi F. Jalal và John A. Boyd: giới thiệu những kiến thức cơ sở về PTBV, trong đó tập trung phân tích những vấn đề đo lường và chỉ số đánh giá tính bền vững; vấn đề đánh giá, quản lý và chính sách đối với môi trường; cách tiếp cận và mối liên kết giữa PTBV và giảm nghèo; những ảnh hưởng và phát triển cơ sở hạ tầng; các vấn đề về kinh tế, sản xuất, tiêu dùng, các trục trặc của thị trường và về vai trò của xã hội dân sự [80]. Tìm hiểu về PTBV của JohnBlewitt (2008) đóng góp một phần quan trọng vào lý thuyết về PTBV, trong đó phải kể đến những phân tích về mối quan hệ giữa xã hội và môi trường, PTBV và điều hành của Chính phủ; các công cụ, hệ thống để PTBV, phác thảo về một xã hội bền vững [70]. Các chỉ số PTBV: đo lường những thứ không thể đo của Simon Bell và Stephen Morse (2008): Các tác giả đã giới thiệu hệ thống các quan điểm về một loạt các công cụ, kỹ thuật có khả năng giúp làm sáng tỏ hơn những vấn đề phức tạp trên cơ sở tiếp cận định tính hơn là tiến hành các biện pháp đo lường định lượng. Với nghiên cứu này đã giúp lượng hoá những chỉ tiêu đánh giá PTBV về các mặt kinh tế, xã hội, môi trường tại 9 các quốc gia. Điều này thật sự có ý nghĩa đối với công tác quản lý, giám sát và đánh giá quá trình PTBV [89]. Không chỉ là tăng trưởng kinh tế của tác giả Tatyana P. Soubbotina (2005): Bên cạnh những vấn đề lý luận và thực tiễn về PTBV, tác giả cũng đã lý giải một vài mối quan hệ phức tạp giữa các khía cạnh phát triển khác nhau như tăng trưởng kinh tế, tăng trưởng dân số, cải thiện giáo dục và y tế, công nghiệp hóa và hậu công nghiệp hóa, suy thoái môi trường, ... Từ đó giới thiệu một số những thách thức lớn trong quá trình PTBV từ quy mô toàn cầu đến cấp địa phương. Đặc biệt đáng chú ý trong tác phẩm này là hệ thống các chỉ tiêu về tính bền vững của phát triển, trong đó tác giả cho rằng tỷ lệ tiết kiệm thực trong nước hoặc tỷ lệ đầu tư thực trong nước là một chỉ tiêu đánh giá PTBV. Đây là chỉ tiêu thống kê mới do các chuyên gia của ngân hàng thế giới tính cho tất cả các nước và khu vực trên thế giới. Luận cứ của chỉ tiêu này được tác giả lý giải trên cơ sở tích lũy của cải quốc gia là một chỉ tiêu về PTBV. Để đảm bảo bền vững thì phải làm cho tài sản tăng lên theo thời gian hoặc ít nhất là không giảm [29]. 1.1.3. Các nghiên cứu liên quan đến phát triển ngành thủy sản theo hướng bền vững Theo quan điểm của Tổ chức nông lương thế giới–FAO (1998), PTBV (bao gồm nông-lâm và TS), là quá trình quản lý và bảo toàn các nguồn tài nguyên thiên nhiên, định hướng sự thay đổi về công nghệ, thể chế theo cách sao cho bảo đảm được thành tựu và vẫn thoả mãn không ngừng những nhu cầu của con người trong hiện tại và cho cả các thế hệ tương lai. Sự PTBV như thế sẽ bảo vệ được nguồn tài nguyên đất, nước, các nguồn gen động, thực vật, không làm thoái hoá môi trường, hợp lý về kỹ thuật, có hiệu quả về mặt kinh tế và có thể chấp nhận được về mặt xã hội [56]. Garcia và các cộng sự (2000) đã đưa ra một nhận định chung về phát triển TS THBV là [59]: - Đảm bảo sản lượng thu hoạch đạt mức bền vững, tránh làm cạn kiệt nguồn lợi; đảm bảo an toàn và chất lượng sản phẩm TS. - Duy trì cơ sở nguồn lợi các loài TS ở mức không gây tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu cho thế hệ tương lai. - Bảo tồn tính đa dạng của nguồn lợi, giảm thiểu tối đa tác động xấu của TS nuôi trồng đến quần đàn tự nhiên. - Sản xuất TS bền vững phải đảm bảo duy trì hoặc nâng cao lợi ích kinh tế xã hội của cộng đồng, địa phương và ngư dân trong bối cảnh thương mại quốc tế. - PTBV TS là phát triển trong sự hợp lý về sinh thái, kinh tế, xã hội, chính trị và văn hóa. Với quan điểm này, Garcia và các cộng sự (2000) cũng đã vận dụng vào nghiên 10