Tài liệu đánh giá mức độ hiểu biết và tuân thủ điều trị của bệnh nhân lao phổi tại khoa khám bệnh, bệnh viện phổi trung ương

VN U ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA Y DƯỢC ed ici ne an d Ph a rm ac y, ---------------- DƯƠNG THỊ DUYÊN ol of M ĐÁNH GIÁ MỨC ĐỘ HIỂU BIẾT VÀ TUÂN THỦ ĐIỀU TRỊ CỦA BỆNH NHÂN LAO PHỔI TẠI KHOA KHÁM BỆNH, Sc ho BỆNH VIỆN PHỔI TRUNG ƯƠNG NGÀNH DƯỢC HỌC Co py rig ht @ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hà Nội – 2019 VN U ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI an d Ph a DƯƠNG THỊ DUYÊN rm ---------------- ac y, KHOA Y DƯỢC ĐÁNH GIÁ MỨC ĐỘ HIỂU BIẾT VÀ TUÂN THỦ ĐIỀU TRỊ ed ici ne CỦA BỆNH NHÂN LAO PHỔI TẠI KHOA KHÁM BỆNH, ol of M BỆNH VIỆN PHỔI TRUNG ƯƠNG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC ho NGÀNH DƯỢC HỌC KHÓA: QH.2014.Y Sc Giáo viên hướng dẫn 1: PGS.TS. Dương Thị Ly Hương Co py rig ht @ Giáo viên hướng dẫn 2: TS. Nguyễn Kim Cương Hà Nội – 2019 “Công cha nghĩa mẹ ơn thầy Nghĩ sao cho thỏa những ngày gian lao” VN U LỜI CẢM ƠN! ac y, Trong những năm tháng được học tập tại khoa Y Dược, em đã nhận được sự dìu dắt chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo trong khoa. Khoa đã tạo điều kiện cho em có cơ hội được tiếp thu tri thức, rèn luyện đạo đức để có được ngày rm hôm nay, khi em vinh dự được bảo vệ luận văn tốt nghiệp. Ph a Trước hết, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Dương Thị Ly Hương và các thầy cô giáo trong bộ môn Dược lý – Dược lâm sàng, Khoa Y Dược đã hướng dẫn em chọn đề tài và hỗ trợ em trong suốt quá trình thực hiện an d khóa luận. ed ici ne Em chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Kim Cương, bác sĩ Nguyễn Thị Hà Thanh và tập thể các bác sĩ, cán bộ Khoa Khám bệnh, Bệnh viện Phổi Trung ương đã cho phép, tạo điều kiện cho em trong quá trình thu thập số liệu thực hiện nghiên cứu và đã hướng dẫn em trong những vấn đề chuyên môn liên quan đến đề tài. ol of M Em xin cảm ơn tập thể các bạn lớp Dược học K3. Cảm ơn các bạn đã luôn đoàn kết, giúp đỡ em trong quá trình thực hiện khóa luận. Sự ủng hộ của gia đình và bạn bè là động lực to lớn giúp em hoàn thành khóa luận. ho Trong quá trình thực hiện khóa luận, do kiến thức và kỹ năng vẫn còn hạn chế, nên kết quả của em vẫn còn nhiều thiếu sót. Kính mong thầy cô giúp em bổ sung để em có thể hoàn thiện đề tài tốt hơn. Sc Em xin cam đoan kết quả báo cáo của mình là hoàn toàn trung thực. @ Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 05 tháng 05 năm 2019 rig ht Sinh viên Co py Dương Thị Duyên i Tên đầy đủ AFB Acid – Fast Bacilli BCG Bacillus Calmette – Guérin ac y, Từ viết tắt VN U DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Directly Observed Treatment Short Course rm DOTS HIV/AIDS Ph a (Điều trị ngắn ngày có giám sát) Human immunodeficiency virus/acquired immunodeficiency syndrome an d (Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người) Interferon - Gamma Release Assays ed ici ne IGRAs ODK Open Data Kit Tuberculin Skin Test TST World Health Organization (Tổ chức Y tế thế giới) Co py rig ht @ Sc ho WHO ol of M (Xét nghiệm tuberculin da/Xét nghiệm Mantoux) ii DANH MỤC BẢNG VN U Bảng 1.1. Các thuốc chống lao hàng 2 ..................................................................... 7 Bảng 1.2. Những tác dụng không mong muốn của thuốc chống lao ......................... 9 Bảng 2.1. Tiêu chuẩn lựa chọn người bệnh ............................................................ 12 ac y, Bảng 2.2. Điểm đánh giá mức độ hiểu biết về bệnh lao của người bệnh................. 13 Bảng 2.3. Điểm đánh giá mức độ hiểu biết về điều trị bệnh lao của người bệnh..... 14 rm Bảng 2.4. Điểm cho mức độ tuân thủ điều trị của người bệnh ................................ 15 Ph a Bảng 3.1. Kết quả mô tả sự phân bố người bệnh .................................................... 17 Bảng 3.2. Hiểu biết của người bệnh về các phương pháp hạn chế lây lan bệnh lao 21 an d Bảng 3.3. Hiểu biết của người bệnh về các biện pháp dự phòng bệnh lao .............. 21 Bảng 3.4. Kết quả điểm đánh giá hiểu biết của người bệnh về bệnh lao phổi ......... 22 ed ici ne Bảng 3.5. Kết quả điểm đánh giá sự hiểu biết của người bệnh về điều trị bệnh ...... 23 Co py rig ht @ Sc ho ol of M Bảng 3.6. Kết quả điểm tuân thủ điều trị của người bệnh ....................................... 25 iii DANH MỤC HÌNH VẼ VÀ ĐỒ THỊ VN U Hình 3.1. Đồ thị thể hiện hiểu biết của người bệnh về nguyên nhân gây bệnh lao .. 18 Hình 3.2. Đồ thị thể hiện hiểu biết của người bệnh về yếu tố nguy cơ của bệnh lao .............................................................................................................................. 19 ac y, Hình 3.3. Đồ thị thể hiện hiểu biết của người bệnh về triệu chứng của bệnh lao .... 20 Hình 3.4. Đồ thị thể hiện hiểu biết của người bệnh về phương pháp xét nghiệm chẩn rm đoán bệnh lao phổi ................................................................................................ 20 Ph a Hình 3.5. Đồ thị thể hiện sự đánh giá chung kiến thức của người bệnh về bệnh lao phổi ....................................................................................................................... 23 Hình 3.6. Đồ thị thể hiện sự đánh giá chung kiến thức của người bệnh về các an d nguyên tắc điều trị ................................................................................................. 24 ed ici ne Hình 3.7. Đồ thị thể hiện các phương tiện giúp người bệnh có hiểu biết về bệnh lao .............................................................................................................................. 25 Hình 3.8. Đồ thị thể hiện những tác dụng không mong muốn người bệnh gặp trong Co py rig ht @ Sc ho ol of M quá trình dùng thuốc .............................................................................................. 26 iv MỤC LỤC VN U LỜI CẢM ƠN!........................................................................................................ i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................................ii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................iii ac y, DANH MỤC HÌNH VẼ VÀ ĐỒ THỊ .................................................................. iv rm LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. TỔNG QUAN .................................................................................................. 2 Ph a 1.1. Định nghĩa bệnh lao ...................................................................................... 2 1.2. Dịch tễ bệnh lao ............................................................................................. 2 an d 1.2.1. Trên thế giới ..................................................................................................................2 1.2.2. Tại Việt Nam .................................................................................................................2 ed ici ne 1.3. Bệnh học bệnh lao ......................................................................................... 2 1.3.1. Nguyên nhân gây bệnh ................................................................................................2 1.3.2. Yếu tố nguy cơ ..............................................................................................................3 ol of M 1.3.3. Phân loại lao ..................................................................................................................4 1.3.4. Triệu chứng lâm sàng của người bệnh lao phổi .....................................................4 1.3.5. Xét nghiệm cận lâm sàng chẩn đoán lao phổi ........................................................5 ho 1.3.6. Các biện pháp hạn chế lây lan bệnh..........................................................................5 1.3.7. Các biện pháp dự phòng bệnh ....................................................................................6 Sc 1.4. Điều trị bệnh lao ............................................................................................ 6 @ 1.4.1. Nguyên tắc điều trị lao ................................................................................................6 ht 1.4.2. Các thuốc điều trị lao ...................................................................................................6 rig 1.4.3. Phác đồ điều trị .............................................................................................................7 1.4.4. Quản lý điều trị .............................................................................................................8 py 1.4.5. Một số tác dụng không mong muốn thường gặp....................................................9 Co 1.5. Chương trình Chống lao Quốc gia ................................................................ 9 1.6. Các nghiên cứu về tuân thủ điều trị lao....................................................... 10 v 1.6.1. Nghiên cứu tuân thủ điều trị lao quốc tế ................................................................10 VN U 1.6.2. Nghiên cứu tuân thủ điều trị lao trong nước .........................................................11 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................. 12 2.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................. 12 ac y, 2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ................................................................ 12 2.3. Thiết kế nghiên cứu ..................................................................................... 12 rm 2.4. Các phương pháp thu thập số liệu ............................................................... 12 Ph a 2.5. Nội dung nghiên cứu và biến số đo lường kết quả ...................................... 13 2.6. Kỹ thuật xử lý và phân tích kết quả ............................................................. 15 an d 2.7. Đạo đức trong nghiên cứu ........................................................................... 16 3. KẾT QUẢ ...................................................................................................... 17 ed ici ne 3.1. Mô tả đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu ....................................... 17 3.2. Mô tả mức độ hiểu biết của người bệnh về bệnh và điều trị bệnh lao phổi . 18 3.2.1. Mô tả mức độ hiểu biết của người bệnh về bệnh lao phổi .................................18 ol of M 3.2.2. Mô tả hiểu biết của người bệnh về điều trị bệnh ..................................................23 3.2.3. Các phương tiện giúp người bệnh có hiểu biết về bệnh lao phổi ......................24 3.3. Mô tả về việc tuân thủ điều trị của người bệnh lao phổi ............................. 25 ho 3.4. Mô tả các tác dụng không mong muốn người bệnh gặp trong quá trình dùng thuốc ............................................................................................................ 26 Sc 4. BÀN LUẬN ................................................................................................... 27 @ 4.1. Đặc điểm chung về đối tượng nghiên cứu ................................................... 27 ht 4.2. Đánh giá mức độ hiểu biết của người bệnh về bệnh lao và điều trị bệnh lao phổi…. .................................................................................................................. 28 rig 4.2.1. Đánh giá sự hiểu biết của người bệnh về bệnh lao phổi .....................................28 py 4.2.2. Đánh giá sự hiểu biết của người bệnh về điều trị bệnh lao phổi .......................29 Co 4.3. Đánh giá về việc tuân thủ điều trị của người bệnh lao phổi ........................ 30 4.4. Đánh giá tác dụng không mong muốn người bệnh gặp phải trong quá trình dùng thuốc ............................................................................................................ 31 vi 4.5. Hạn chế của nghiên cứu .............................................................................. 32 VN U 5. KẾT LUẬN ................................................................................................... 33 6. ĐỀ XUẤT ...................................................................................................... 34 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 35 Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici ne an d Ph a rm ac y, PHỤ LỤC ............................................................................................................. 38 vii LỜI MỞ ĐẦU VN U Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2018, lao phổi đứng đầu danh sách 10 nguyên nhân gây tử vong hàng năm trên thế giới [36]. Tỷ lệ mắc bệnh lao năm 2017 của Việt Nam là 129/100.000 dân, nằm trong 30 nước có số người bệnh lao nhiều nhất thế giới, nhóm 20 nước có gánh nặng bệnh lao đa kháng ac y, thuốc [34,36]. Hiện nay, tình hình mắc lao có giảm đi song việc điều trị bệnh lao trở nên khó khăn do tỷ lệ lao kháng thuốc tăng cao [24,36]. Ph a rm Tất cả các thể lao được phát hiện sớm đều có thể điều trị khỏi bằng việc tuân thủ phác đồ bao gồm các thuốc chống lao đặc hiệu [1,3,14]. Tuy nhiên, bệnh lao là một bệnh truyền nhiễm, mang tính chất xã hội, vì vậy, bên cạnh những tiến bộ trong y học, vai trò của tuyên truyền nâng cao hiểu biết của người dân về căn bệnh này an d cũng không kém phần quan trọng. ed ici ne Mặc dù có vai trò quan trọng trong việc dự phòng và điều trị lao, song vẫn chưa có nhiều nghiên cứu đánh giá được mức độ hiểu biết và tuân thủ điều trị của người bệnh mắc lao, cũng như hiệu quả điều trị giữa các nhóm người bệnh với sự hiểu biết và mức độ tuân thủ điều trị khác nhau. Chính vì vậy, chúng tôi tiến hành ol of M nghiên cứu “Đánh giá mức độ hiểu biết và tuân thủ điều trị của bệnh nhân lao phổi tại khoa Khám bệnh, Bệnh viện Phổi Trung ương”. Mục tiêu nghiên cứu: ho 1. Đánh giá mức độ hiểu biết của người bệnh về bệnh lao phổi, các phương pháp phòng và điều trị bệnh lao, các thuốc điều trị lao và các tác dụng không mong muốn của thuốc điều trị lao. 2. Đánh giá mức độ tuân thủ dùng thuốc trong điều trị của người bệnh lao Co py rig ht @ Sc và một số lý do liên quan tới việc không tuân thủ điều trị. 1 1. TỔNG QUAN Định nghĩa bệnh lao VN U 1.1. ac y, Lao là một bệnh truyền nhiễm do vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis) gây nên [6]. Bệnh lao có thể gặp ở tất cả các bộ phận của cơ thể, trong đó lao phổi là thể lao phổ biến nhất (chiếm 80 – 85% tổng số ca bệnh) và là nguồn lây chính cho những người xung quanh [14]. Dịch tễ bệnh lao rm 1.2. 1.2.1. Trên thế giới Ph a Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), trong năm 2017 có 10 triệu người mắc bệnh lao mới, 2/3 số ca mắc mới tập trung ở 8 quốc gia: Ấn Độ (27%), an d Trung Quốc (9%), Indonesia (8%), Philippines (6%), Pakistan (5%), Nigeria (4%), Bangladesh (4%) và Nam Phi (3%) [36]. Hiện nay, lao phổi đứng đầu danh sách 10 nguyên nhân gây tử vong hàng năm trên thế giới [35,36]. ed ici ne Ngày nay, việc điều trị bệnh lao đang trở nên càng khó khăn do tỷ lệ lao kháng thuốc tăng cao. Tỷ lệ lao kháng đa thuốc là 4,8%. Tỷ lệ lao kháng thuốc tiên phát với ít nhất 1 loại thuốc là 17% (từ 0% đến 56,3%), kháng isoniazid là 10,3%, kháng đa thuốc thay đổi từ 0% đến 22,3% [18]. ol of M Ngoài ra, ước tính rằng có khoảng 37% các trường hợp không được chẩn đoán và phát hiện (do tâm lý dấu bệnh hoặc kỹ thuật cận lâm sàng yếu) [10]. Sc ho 1.2.2. Tại Việt Nam Tỷ lệ mắc bệnh lao năm 2017 của Việt Nam là 129/100.000 dân, nằm trong 30 nước có số người bệnh lao nhiều nhất thế giới, nhóm 20 nước có gánh nặng bệnh lao đa kháng thuốc [36]. Chiến lược Quốc gia phòng, chống lao đến năm 2020 và ht @ tầm nhìn 2030 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2014 có mục tiêu giảm tỷ lệ mắc bệnh lao còn dưới 20/100.000 dân vào năm 2030 [4]. Năm 2015, cả nước đã phát hiện và điều trị cho tổng số 102.655 bệnh nhân lao, tỷ lệ điều trị khỏi cao trên 90% và Việt Nam là một trong năm nước Co py rig trên thế giới đạt tỷ lệ điều trị thành công lao kháng thuốc [33]. 1.3. Bệnh học bệnh lao 1.3.1. Nguyên nhân gây bệnh Vi khuẩn lao do Robert Koch tìm ra năm 1882, vì vậy, nó còn được gọi là Bacillus Koch [3]. 2 Vi khuẩn lao có các đặc điểm sau: VN U - Trực khuẩn ái khí, có thể tồn tại trong tự nhiên 3-4 tháng [6,14]. Vì vậy, vi khuẩn lao thường phát triển ở phổi, nơi diễn ra quá trình trao đổi khí với môi trường. ac y, - Sinh sản chậm, thời gian nhân đôi là 12-55 giờ [6,14]. Do đó, việc sử dụng phác đồ kháng sinh trong điều trị lao cần tuân thủ vô cùng chặt chẽ. rm - Vi khuẩn lao kháng cồn – kháng acid, bắt màu đỏ trên tiêu bản nhuộm Ziehl – Neelsen [6,25]. Ph a - Cấu trúc thành của vi khuẩn: lớp ngoài kị nước, chứa acid mycolic và lipid [6,14]. Chính cấu trúc này giúp vi khuẩn lao tồn tại lâu ở môi trường, chống lại cơ an d chế đề kháng của cơ thể và kháng với các loại kháng sinh thông thường. ed ici ne Người mắc bệnh lao được gọi là nguồn lây. Người bệnh lao phổi có AFB (+) là nguồn lây chính [14]. Trên thế giới có khoảng 1/3 dân số mắc lao tiềm tàng [33], tức là trong cơ thể họ có vi khuẩn lao nhưng chưa phát triển thành bệnh và không gây lây lan trong cộng đồng. Bệnh lao chủ yếu lây qua đường hô hấp [3,15]. Vi khuẩn lao từ nguồn lây ol of M phát tán trong không khí qua nói chuyện, ho khạc... và từ đó nhiễm sang người lành. Ngoài ra, bệnh lao còn có thể lây qua những đường khác như đường máu, đường tiêu hóa... ho 1.3.2. Yếu tố nguy cơ Những đối tượng dễ mắc bệnh lao bao gồm: Thứ nhất, người có hệ miễn dịch suy giảm [1]: ht @ Sc - Người bệnh nhiễm HIV/AIDS nằm trong nhóm có nguy cơ mắc lao rất cao. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) giai đoạn 2008 - 2011, ít nhất 1/3 số người nhiễm HIV có đồng nhiễm lao [33]. Bệnh lao cũng là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở người có HIV, gây ra khoảng một phần tư tổng số ca tử vong ở nhóm người này [24]. Co py rig - Người bệnh dùng thuốc ức chế miễn dịch kéo dài gây suy giảm hệ miễn dịch, người bệnh điều trị ung thư bằng hóa chất... [1,14]. Đây cũng là điều kiện thuận lợi để vi khuẩn lao xâm nhập và phát triển. Thứ hai, người tiếp xúc với nguồn lây, sống và sinh hoạt chung với người bệnh lao phổi AFB (+) [1]. Đường lây chủ yếu của bệnh lao là đường hô hấp. Chính 3 VN U vì vậy, người tiếp xúc trực tiếp với người bệnh lao phổi là đối tượng dễ bị nhiễn vi khuẩn lao. Tỷ lệ phát sinh nhiễm lao tiềm ẩn là 4,2% ở Nam châu Phi [31] và 1,7% ở Việt Nam [30], 0,03% ở Mỹ [29]. Nghiên cứu về tỷ lệ nhiễm lao tiềm ẩn và nguy cơ mắc bệnh lao của người nhà tiếp xúc với người bệnh lao phổi AFB (+) tại Bình Định của Đỗ Phúc Thanh và cộng sự, 36,5% người nhà người bệnh lao phổi có ac y, IGRAs (+), 5% người nhà người bệnh lao phổi phát sinh bệnh lao sau 12 tháng tiếp xúc; 7% phát sinh sau 18 tháng tiếp xúc [19]. rm Thứ ba, đối tượng nghiện rượu, bia, người hút thuốc lá [1,14]. Ph a Thứ tư, người mắc bệnh đái tháo đường hay các bệnh mạn tính khác [1,14]. an d Ngoài ra, yếu tố môi trường cũng có ảnh hưởng tới sự phát triển của vi khuẩn lao, tác động lên sức khỏe cộng đồng [1]. 1.3.3. Phân loại lao Có nhiều cách phân loại bệnh lao: ed ici ne Theo cơ quan tổn thương: lao phổi, lao màng phổi, lao hạch, lao da, lao màng não…[1] Trong đó, lao phổi là thể hay gặp nhất. Theo độ tuổi: Lao trẻ em và lao người lớn [1]. ol of M Theo điều trị: Lao mới, lao tái phát, lao kháng thuốc [1], cụ thể: Lao mới: người bệnh chưa bao giờ dùng thuốc chống lao hoặc mới dùng thuốc chống lao dưới 1 tháng [14]. ho Lao tái phát: người bệnh đã được chẩn đoán, điều trị lao và hoàn thành ít nhất một phác đồ điều trị lao, sau đó, người bệnh lại có các triệu chứng và chẩn đoán mắc lao [14]. @ Sc Lao kháng thuốc: Người bệnh không đáp ứng với phác đồ điều trị [14]. Nguyên nhân có thể do nhiễm chủng vi khuẩn lao kháng thuốc hoặc điều trị không đúng các nguyên tắc. ht 1.3.4. Triệu chứng lâm sàng của người bệnh lao phổi rig Người bệnh mắc lao thường có các triệu chứng sau: Co py - Người bệnh sút cân nhanh, chán ăn, mệt mỏi [17]. - Người bệnh thường ra nhiều mồ hôi về đêm, sốt nhẹ về chiều [17]. - Ho là triệu chứng kéo dài thường gặp nhất [3,17]. Có thể ho khan hoặc ho có đờm. Ở giai đoạn sau, người bệnh có thể ho ra máu. 4 - Đau ngực vùng tổn thương, có thể khó thở [17]. VN U Tuy nhiên, ngay cả khi người bệnh không có triệu chứng nào kể trên cũng có thể bị mắc lao. ac y, 1.3.5. Xét nghiệm cận lâm sàng chẩn đoán lao phổi Xét nghiệm máu được chỉ định với các đối tượng đến khám. Xét nghiệm có giá trị chẩn đoán lao phổi khi số lượng, tỷ lệ lympho tăng, tốc độ máu lắng tăng [3,14]. Tuy nhiên, những chỉ số này không đặc hiệu vì có thể gặp trong các bệnh Ph a rm khác [14]. Ngoài ra, có thể tìm thấy kháng thể kháng lao trong máu khi không tìm thấy vi khuẩn lao trong đờm [23]. Tất cả những người có triệu chứng nghi lao phải được xét nghiệm đờm phát hiện lao phổi [1]. Thông thường, mẫu đờm sẽ được tiến hành nhuộm soi trực tiếp ed ici ne an d tìm AFB. Trong một số trường hợp như người bệnh nhiễm HIV, người bệnh nghi nhiễm lao kháng thuốc, người bệnh xét nghiệm soi trực tiếp có AFB (-), người bệnh mắc lao tái phát…, mẫu đờm của người bệnh được tiến hành làm xét nghiệm Xpert MTB/RIF. Xét nghiệm này cho kết quả sau khoảng hai giờ với độ nhạy và độ đặc hiệu cao nhuộm soi trực tiếp [1]. Bên cạnh đó, kết quả xét nghiệm Xpert MTB/RIF còn giúp phát hiện chủng vi khuẩn kháng rifampicin [1]. ol of M X-quang phổi có giá trị sàng lọc cao, độ nhạy trên 90% với các trường hợp có triệu chứng hô hấp để sàng lọc lao phổi AFB (+) [1]. X-quang phổi còn có tác dụng đánh giá đáp ứng với điều trị thử hay kết quả điều trị lao sau 2 tháng và kết thúc điều trị [1]. Kết quả chụp cắt lớp vi tính cũng cho kết quả tương tự. ho Ngoài ra, người bệnh mắc lao thường có phản ứng dưới da với tuberculin dương tính trong xét nghiệm tiêm TST [14]. Trong một số trường hợp, kết quả âm ht @ Sc tính giả khi người bệnh bị suy giảm miễn dịch (người bệnh HIV, người bệnh dùng thuốc ức chế miễn dịch kéo dài, người bệnh suy dinh dưỡng…) và dương tính giả khi người bệnh mắc lao tiềm ẩn [14]. Vì vậy, xét nghiệm này thường không được chỉ định trong chẩn đoán. 1.3.6. Các biện pháp hạn chế lây lan bệnh Co py rig Lao phổi lây qua đường hô hấp [3]. Vì vậy, người bệnh cần có ý thức để hạn chế lây lan bệnh trong cộng đồng: - Khạc nhổ đúng nơi quy định [9]. - Đeo khẩu trang [9]. 5 - Che miệng khi ho [9]. VN U - Xử lý dịch máu, đờm đúng cách [9]. ac y, 1.3.7. Các biện pháp dự phòng bệnh Thứ nhất, cắt đứt nguồn lây [3]. Trong đó, quan trọng nhất, người bệnh cần được phát hiện sớm để tiếp nhận điều trị. Đồng thời, cần giáo dục, tư vấn cho người bệnh về thái độ, hành động để tránh lây lan bệnh cho cộng đồng. Thứ hai, cần chủ động tránh tiếp xúc với nguồn lây [14]. Ph a rm Thứ ba, tiêm vắc xin BCG (cho trẻ em) để làm tăng khả năng bảo vệ trẻ với vi khuẩn lao [25]. Tuy nhiên, vắc xin có thời gian bảo vệ ngắn, khoảng từ 5 – 10 năm. Bên cạnh đó, người bệnh có thể tự tập luyện, sinh hoạt, ăn uống điều độ để một lần sau sáu tuần. 1.4. Điều trị bệnh lao 1.4.1. Nguyên tắc điều trị lao ed ici ne an d làm giảm các yếu tố nguy cơ mắc bệnh. Bệnh lao có thể được dự phòng bởi các thuốc chống lao [25]. Hai loại thuốc hiện đang được dùng trong dự phòng lao là rifampicin và isoniazid [9,14]. Người được uống thuốc dự phòng lao được làm xét nghiệm máu hai tuần sau điều trị và ol of M Phối hợp các thuốc chống lao: Cần phối hợp các thuốc chống lao vì mỗi loại thuốc có tác dụng khác nhau [1,25]. ho Phải dùng thuốc đúng liều: Các thuốc chống lao có tác dụng hiệp đồng. Nếu dùng không đúng liều, có thể không có hiệu quả điều trị (liều thấp) hay tai biến (liều cao) và đặc biệt, có thể tạo ra các chủng vi khuẩn kháng thuốc [1,3]. Sc Phải dùng thuốc đều đặn: Các thuốc chống lao phải được uống cùng một lần vào thời gian nhất định trong ngày và xa bữa ăn để đạt hiệu quả hấp thu [1]. ht @ Phải dùng thuốc đủ thời gian và theo 2 giai đoạn tấn công và duy trì: Giai đoạn tấn công kéo dài 2, 3 tháng nhằm tiêu diệt nhanh số lượng lớn vi khuẩn có trong các vùng tổn thương để ngăn chặn các vi khuẩn lao đột biến kháng thuốc [1]. py rig Giai đoạn duy trì kéo dài 4-6 tháng nhằm tiêu diệt triệt để các vi khuẩn lao trong vùng tổn thương để tránh tái phát [1]. Co 1.4.2. Các thuốc điều trị lao Các thuốc chống lao thiết yếu [1,5]: isoniazid (H), rifampicin (R), pyrazinamid (Z), streptomycin (S), ethambutol (E). 6 Bảng 1.1. Các thuốc chống lao hàng 2 A. Fluoroquinolones (FQs) Levofloxacin Moxifloxacin Gatifloxacin Amikacin Capreomycin Lfx Mfx Gfx Am Cm Km S Ethionamide/Prothionamide Eto/Pto C. Các thuốc hàng 2 chủ Cycloserine/Terizidone Cs/Trd đạo khác Linezolid Clofazimine Lzd ed ici ne Kanamycin Streptomycin an d Ph a B. Thuốc tiêm hàng 2 Viết tắt ac y, Thuốc rm Nhóm thuốc VN U Các thuốc chống lao hàng 2 [1]: ol of M D1 D2 D3 @ Sc ho D. Các thuốc bổ sung Cfz Pyrazinamide Z Ethambutol E Isoniazid liều cao Hh Bedaquiline Delamanid Bdq Dl p-aminosalicylic acid PAS Imipenem-cilastatin Ipm Meropenem Amoxicillin-clavulanate Thioacetazone Mpm Amx-Clv T ht 1.4.3. Phác đồ điều trị rig Phác đồ A1: 2RHZE/4RHE [1] Co py Giai đoạn tấn công kéo dài 2 tháng, gồm 4 loại thuốc R, H, Z và E, dùng hàng ngày. Giai đoạn duy trì kéo dài 4 tháng, gồm 3 loại thuốc R, H, E, dùng hàng ngày. 7 VN U Phác đồ A1 được chỉ định cho các trường hợp bệnh lao người lớn không có bằng chứng kháng thuốc. Phác đồ A2: 2RHZE/4RH [1] ac y, Giai đoạn tấn công kéo dài 2 tháng, gồm 4 loại thuốc R, H, Z và E, dùng hàng ngày. Giai đoạn duy trì kéo dài 4 tháng, gồm 2 loại thuốc R và H dùng hàng ngày. rm Phác đồ A2 chỉ định cho các trường hợp bệnh lao trẻ em không có bằng chứng kháng thuốc. Ph a Phác đồ B1: 2RHZE/10RHE [1] Giai đoạn tấn công kéo dài 2 tháng, người bệnh dùng 4 loại thuốc H, R, Z và an d E hàng ngày. ed ici ne Giai đoạn duy trì kéo dài trong 10 tháng, gồm 3 loại thuốc R, H và E, dùng hàng ngày. Chỉ định phác đồ B1 trong lao màng não, lao xương khớp và lao hạch người lớn. Khi điều trị lao màng não, nên sử dụng corticosteroid (dexamethasone hoặc prednisolone) liều giảm dần trong thời gian 6-8 tuần đầu tiên (sử dụng ol of M Corticosteroid trong một số trường hợp) và dùng Streptomycin (thay cho E) trong giai đoạn tấn công. Phác đồ B2: 2RHZE/10RH [1] ho Giai đoạn tấn công kéo dài 2 tháng, gồm 4 loại thuốc H, R, Z, E, người bệnh dùng hàng ngày. Sc Giai đoạn duy trì kéo dài 10 tháng, gồm 2 loại thuốc là R, H dùng hàng ngày. ht @ Chỉ định phác đồ B2 cho người bệnh mắc lao màng não, lao xương khớp và lao hạch trẻ em. Điều trị lao màng não nên sử dụng corticosteroid (dexamethasone hoặc prednisolone) liều giảm dần trong thời gian 6-8 tuần đầu tiên (sử dụng Corticosteroid trong một số trường hợp) và dùng Streptomycin (thay cho E) trong rig giai đoạn tấn công. py 1.4.4. Quản lý điều trị Co Sau khi được chẩn đoán xác định, người bệnh cần được đăng ký quản lý điều trị tại m ột đơn vị chống lao tuyến quận, huyện và tương đương [1]. 8 VN U Trong thời gian điều trị, người bệnh sẽ được lĩnh thuốc định kỳ hàng tháng tại đơn vị đăng kí [9]. Khi đến lĩnh thuốc, người bệnh có thể được làm các xét nghiệm theo yêu cầu của bác sĩ để đánh giá đáp ứng thuốc và hiệu quả điều trị. 1.4.5. Một số tác dụng không mong muốn thường gặp ac y, Trong quá trình dùng thuốc điều trị bệnh lao phổi, người bệnh có thể gặp một số tác dụng không mong muốn. rm Bảng 1.2. Những tác dụng không mong muốn của thuốc chống lao Thuốc (nguyên nhân chính) Ph a Tác dụng không mong muốn Loại nhẹ an d Buồn nôn, nôn, đau bụng Nước tiểu có màu cam hoặc đỏ ed ici ne Đau khớp, sưng khớp Ngứa, phát ban ngoài da Loại nặng Sốc phản vệ R Z >> E > H H S Vàng da, viêm gan H + R > H >> Z > R Xuất huyết, thiếu máu tan huyết R ho ol of M Ù tai, chóng mặt, điếc E >> H ADR trên da mức độ nặng H 0,05) [32]. 10 VN U Năm 2015, Westerlund EE và cộng sự đã nghiên cứu về kiến thức và hiệu quả điều trị của 943 người bệnh lao. Kết quả cho thấy, chỉ có khoảng 50% người bệnh lao có kiến thức cơ bản về bệnh [26]. Hơn nữa, kết quả điều trị phụ thuộc rất nhiều vào sự hiểu biết của người bệnh: với các người bệnh không học hết cấp 2, việc thất bại trong điều trị là OR = 1,6 (p = 0,01) [26]. ac y, Theo Nwankwo (2015) [27] cũng cho kết quả tương tự, tỷ lệ người bệnh tuân thủ tốt các nguyên tắc điều trị lao tại Kigali là 50%. Ph a rm Tại Ethiopia, năm 2013, theo nghiên cứu của Ahmed Esmael trên 422 người bệnh, sự hiểu biết của người bệnh lao là khá thấp [28]. Trong đó, 3 triệu chứng được biết nhiều nhất là ho (65,6%), ho trên 2 tuần (32,7%), sút cân (33,2%) [28]. an d 1.6.2. Nghiên cứu tuân thủ điều trị lao trong nước ed ici ne Tác giả Ngô Thị Tho (2016) và cộng sự đã đánh giá kiến thức trên 71 đối tượng có triệu chứng nghi lao ở huyện Đắk Tô: chỉ có 46,5% người bệnh biết bệnh lao do vi khuẩn gây ra và có, 54,9% biết lao lây qua đường hô hấp [21]. Năm 2016, Vũ Văn Thành và Nguyễn Thị Khánh đánh giá trên 55 người bệnh lao ở bệnh viện phổi tỉnh Nam Định. Kết quả cho thấy chỉ có 29,1% người bệnh đạt mức hiểu biết vể bệnh lao và chỉ có 27,3% thực hành tốt việc điều trị [20]. ol of M Nguyễn Xuân Tình (2014) nghiên cứu về tuân thủ điều trị của người bệnh tại phòng khám ngoại trú Bệnh viện Lao và bệnh phổi Bắc Giang. Kết quả cho thấy, có ho tới 63,6% người bệnh không tuân thủ tốt các nguyên tắc điều trị lao [22]. Tác giả cho rằng, nguyên nhân dẫn tới sự tuân thủ điều trị không tốt là do hiểu biểt của người bệnh về các nguyên tắc điều trị còn thấp (11,2%) [22]. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy, có 42,4% người bệnh gặp tác dụng không mong muốn trong điều trị Sc [22]. ht @ Tại quận Hai Bà Trưng, Hà Nội, năm 2009, Uông Thị Mai Loan và cộng sự đánh giá kết quả tuân thủ các nguyên tắc điều trị của người bệnh lao [11]. Tỷ lệ người bệnh không tuân thủ điều trị ở hai giai đoạn tương ứng là 88,5% và 66,7% rig [11]. Trong khi đó, tỷ lệ không tuân thủ từ 3 nguyên tắc trở lên cao, lần lượt chiếm 30% và 22,4% [11]. Co py Ngoài ra, còn một số nghiên cứu khác về kiến thức thái độ thực hành của người bệnh lao. Tuy nhiên, các nghiên cứu này còn có cỡ mẫu nhỏ, chưa phản ánh hết được mức độ hiểu biết và tuân thủ điều trị của người bệnh. 11