Tài liệu Đánh giá hiệu quả sử dụng đất sản xuất nông nghiệp trên địa bàn xã Ngọc Liên - huyện Ngọc Lặc - tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2015 - 2018 (Khóa luận tốt nghiệp)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ---------------------- CÔNG THỊ LINH Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ SỬ DỤNG ĐẤT SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN XÃ NGỌC LIÊN, HUYỆN NGỌC LẶC, TỈNH THANH HÓA GIAI ĐOẠN 2015-2017 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý đất đai Khoa : Quản lý tài nguyên Khóa học : 2014-2018 Thái Nguyên, năm 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ---------------------- CÔNG THỊ LINH Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ SỬ DỤNG ĐẤT SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN XÃ NGỌC LIÊN, HUYỆN NGỌC LẶC, TỈNH THANH HÓA GIAI ĐOẠN 2015-2017 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo Chuyên ngành Lớp Khoa Khóa học Giảng viên hướng dẫn : Chính quy : Quản lý đất đai : K46 QLDD N02 : Quản lý tài nguyên : 2014-2018 : TS. Nguyễn Thu Thùy Thái Nguyên, năm 2018 i LỜI CẢM ƠN Trong suốt 4 năm học tập và rèn luyện đạo đức tại trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên, bản thân em đã nhận được sự dạy dỗ, chỉ bảo tận tình của các thầy giáo, cô giáo trong khoa Quản lý Tài Nguyên, cũng như các thầy cô giáo trong ban giám hiệu nhà trường, các phòng ban và phòng đào tạo của trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên. Trong quá trình học tập và rèn luyện tại trường em đã được trang bị một lượng kiến nhất định để sau này khi ra trường em không còn phải bỡ ngỡ và có thể góp một phần sức lực nhỏ bé của mình để phục vụ cho đất nước và trở thành công dân có ích cho xã hội. Thời gian thực tập tuy không dài nhưng đem lại cho em những kiến thức bổ ích và những kinh nghiệm quý báu, đến nay em đã hoàn thành bài tốt nghiệp khóa luận của mình. Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Quản lý Tài nguyên, người đã giảng dạy và đào tạo, hướng dẫn chúng em và đặc biệt là cô giáo TS. Nguyễn Thu Thùy, người đã trực tiếp hướng dẫn em một cách tận tình và chu đáo trong suốt thời gian thực tập và hoàn thành khoá luận này. Em xin gửi lời cảm ơn tới các bác, cô chú, anh chị đang công tác tại UBND xã Ngọc Liên, các ban ngành đoàn thể cùng nhân dân trong xã đã nhiệt tình giúp đỡ chỉ bảo em hoàn thành báo cáo tốt nghiệp này. Do thời gian có hạn, lại bước đầu làm quen với phương pháp mới chắc chắn báo cáo không tránh khỏi thiếu xót. Em rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo cùng toàn thể các bạn sinh viên để khóa luận này được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 10 tháng 6 năm 2018 Sinh viên Công Thị Linh ii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Cơ cấu đất đai theo mục đích sử dụng của Việt Nam 2016 ............. 9 Bảng 4.1: Dân số, lao động của xã Ngọc Liên................................................ 26 Bảng 4.2: Các dân tộc trên địa bàn xã Ngọc Liên .......................................... 26 Bảng 4.3: Diện tích nhà văn hóa, sân thể thao trên địa bàn xã Ngọc Liên ..... 29 Bảng 4.4: Giá trị sản xuất các ngành tại xã Ngọc Liên giai đoạn từ .............. 30 2015 – 2017 ..................................................................................................... 30 Bảng 4.5: Cơ cấu kinh tế xã Ngọc Liên giai đoạn từ 2015 – 2017 ................. 30 Bảng 4.6: Hiện trạng sử dụng đất của xã Ngọc Liên năm 2016 ..................... 33 Bảng 4.7: Hiện trạng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp xã Ngọc Liên ........ 34 Bảng 4.8: Các loại hình sử dụng đất chính của xã Ngọc Liên năm 2017 ....... 35 Bảng 4.9. Hiệu quả kinh tế của một số cây trồng chính của xã Ngọc Liên .... 39 Bảng 4.10. Hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất của xã Ngọc Liên...... 40 Bảng 4.11. Phân cấp hiệu quả kinh tế các LUT sản xuất nông nghiệp .......... 40 Bảng 4.12: Hiệu quả kinh tế các loại hình sử dụng đất .................................. 41 Bảng 4.13. Hiệu quả xã hội của các LUT xã Ngọc Liên ............................... 43 Bảng 4.14. Đánh giá hiệu quả môi trường các loại hình sử dụng đất xã Ngọc Liên.................................................................................................................. 44 iii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 4.1: Ruộng lúa của thôn 2 ...................................................................... 36 Hình 4.2: Ruộng ngô thôn 9 ............................................................................ 37 Hình 4.3: Vườn hành chăm thôn 3 .................................................................. 38 iv DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BVTV : Bảo vệ thực vật CN - TTCN : Công nghiệp – Tiểu thủ công nghiệp CPSX : Chi phí sản xuất DV : Dịch vụ ĐVT : Đơn vị tính GTCLĐ : Giá trị công lao động GTNCLĐ : Giá trị ngày công lao động GTSP : Giá trị sản phẩm HQĐV : Hiệu quả đồng vốn KH : Kế hoạch LĐ : Lao động LUT : Loại hình sử dụng đất NCLĐ : Ngày công lao động SCLĐ : Số công lao động TB : Trung bình THCS : Trung học cơ sở TDTT : Thể dục thể thao TNHH : Trách nhiệm hữu hạn TNT : Thu nhập thuần UBMTTQ : Ủy ban Mặt trận tổ quốc UBND : Ủy ban nhân dân XDCB : Xây dựng cơ bản v MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ ii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................................. iv MỤC LỤC ......................................................................................................... v PHẦN 1 ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 1 1.2. Mục tiêu của đề tài ..................................................................................... 2 1.3. Ý nghĩa của đề tài ..................................................................................... 3 1.3.1. Ý nghĩa của đề tài trong học tập ........................................................... 3 1.3.2. Ý nghĩa của đề tài trong thực tiễn ......................................................... 3 PHẦN 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................ 4 2.1. Cơ sở khoa học của đề tài .......................................................................... 4 2.1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................... 4 2.1.1.1 Khái niệm về đất ................................................................................... 4 2.1.1.2 Phân loại đất sản xuất nông nghiệp....................................................... 5 2.1.2. Vai trò và ý nghĩa của đất đai đến sản xuất nông nghiệp ....................... 6 2.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên Thế giới và Việt Nam ................ 6 2.2.1. Trên Thế giới ........................................................................................... 6 2.2.2. Ở Việt Nam ............................................................................................. 8 2.3. Hiệu quả trong sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ................................... 10 2.3.1. Khái quát về hiệu quả sử dụng đất ........................................................ 10 2.3.2. Hiệu quả sử dụng đất............................................................................. 10 2.3.3. Những yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ........ 12 2.3.3.1. Nhóm yếu tố về điều kiện tự nhiên .................................................... 12 2.3.3.2. Biện pháp kỹ thuật canh tác ............................................................... 13 vi 2.3.3.3. Nhóm các yếu tố kinh tế, xã hội......................................................... 13 2.3.4. Tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả sử dụng đất ............................................ 14 2.3.5. Lựa chọn các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ...... 15 2.3.6. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ..................... 16 2.3.6.1. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả kinh tế ............................................... 16 2.3.6.2. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả xã hội ................................................ 17 2.3.6.3. Các chỉ tiêu về hiệu quả môi trường .................................................. 17 2.4. Định hướng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp........................................ 18 2.4.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn trong định hướng sử dụng đất ................. 18 2.4.2. Quan điểm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ...................... 18 2.4.3. Định hướng sử dụng đất nông nghiệp ................................................... 19 2.5. Xác định các loại hình sử dụng đất bền vững .......................................... 20 2.5.1. Loại hình sử dụng đất ............................................................................ 20 2.5.2. Cơ sở đánh giá các loại hình sử dụng đất bền vững trong sản xuất nông nghiệp .............................................................................................................. 21 PHẦN 3 ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................................................................ 22 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................ 22 3.1.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 22 3.1.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 22 3.2. Địa điểm và thời gian tiến hành ............................................................... 22 3.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 22 3.3.1. Đánh giá điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. ................................................................ 22 3.3.2. Đánh giá hiện trạng và xác định các loại hình sử dụng đất sản xuất nông ngiệp của xã........................................................................................... 22 vii 3.3.3. Đánh giá hiệu quả và lựa chọn các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của xã......................................................................................... 22 3.3.4. Đề xuất loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp và giải pháp phát triển phù hợp cho sản xuất nông nghiệp tại xã Ngọc Liên. ......................... 23 3.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 23 3.4.1. Phương pháp điều tra thu thập số liệu................................................... 23 3.4.2. Phương pháp tính hiệu quả sử dụng đất ................................................ 23 3.4.3. Phương pháp tính toán phân tích số liệu ............................................... 24 PHẦN 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................... 25 4.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế- xã hội của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. ............................................................................................... 25 4.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 25 4.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội ....................................................................... 25 4.1.2.1. Tình hình dân số, lao động và việc làm ............................................. 25 4.1.2.2. Cơ sở hạ tầng ...................................................................................... 26 4.1.2.3. Tình hình kinh tế ................................................................................ 30 4.1.2.4. Thực trạng sản xuất nông nghiệp ....................................................... 31 4.2. Hiện trạng sử dụng đất của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa ..... 33 4.2.1. Tình hình sử dụng đất vào các mục đích của xã ................................... 33 4.2.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp của xã Ngọc Liên ......................... 34 4.2.3. Xác định các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của xã Ngọc Liên 34 4.2.3.1. Đánh giá hiện trạng các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp 34 4.2.3.2. Mô tả các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ..................... 35 4.3. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa ................................................................... 38 4.3.1. Hiệu quả kinh tế .................................................................................... 38 4.3.2. Hiệu quả xã hội ..................................................................................... 42 viii 4.3.3. Hiệu quả môi trường ............................................................................. 43 4.4. Lựa chọn các loại hình sử dụng đất (LUT) đạt hiệu quả kinh tế - xã hội, môi trường và giải pháp .................................................................................. 45 4.4.1. Lựa chọn LUT sử dụng có hiệu quả...................................................... 45 4.4.2. Đề xuất giải pháp .................................................................................. 46 4.4.2.1. Giải pháp chung ................................................................................. 46 4.4.2.2. Giải pháp cụ thể ................................................................................. 48 PHẦN 5 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................... 50 5.1. Kết luận .................................................................................................... 50 5.2. Kiến nghị .................................................................................................. 51 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 52 1 PHẦN 1 ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Đất đai là nguồn tài nguyên vô cùng quý giá, là điều kiện tồn tại và phát triển của con người và các sinh vật khác trên trái đất. Theo luật Đất đai 1993 có ghi “Đất đai là nguồn tài nguyên vô cùng quý giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là thành phần quan trọng đặc biệt của môi trường sống, là địa bàn phân bố các khu dân cư, xây dựng cơ sở kinh tế, an ninh quốc phòng”. Xã hội ngày càng phát triển đất đai ngày càng có vai trò quan trọng, bất kì một ngành sản xuất nào thì đất đai luôn là tư liệu sản xuất đặc biệt và không thể thay thế được. Đối với nước ta, một nước nông nghiệp thì vị trí của đất đai lại càng quan trọng và ý nghĩa hơn. Ngày nay, xã hội phát triển, dân số tăng nhanh kéo theo những đòi hỏi ngày càng tăng về lương thực và thực phẩm, chỗ ở cũng như các nhu cầu về văn hóa, xã hội. Con người đã tìm mọi cách để khai thác đất đai nhằm thỏa mãn những nhu cầu ngày càng tăng đó. Các hoạt động ấy đã làm cho diện tích đất nông nghiệp vốn có hạn về diện tích ngày càng bị thu hẹp, đồng thời làm giảm độ màu mỡ và giảm tính bền vững trong sử dụng đất. Do vậy, việc đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp có hiệu quả, hợp lý theo quan điểm sinh thái và phát triển bền vững đang trở thành vấn đề mang tính chất toàn cầu đang được các nhà khoa học trên thế giới quan tâm. Đối với một nước có nền kinh tế nông nghiệp là chủ yếu như ở Việt Nam, nghiên cứu, đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết. Ngọc Liên là một xã thuộc khu vực phía Đông Bắc huyện Ngọc Lặc, nằm cách trung tâm huyện 7 km. Tổng diện tích đất tự nhiên của xã là: 1451,87 ha, bao gồm 13 thôn. Trong những năm qua Đảng bộ và nhân dân xã 2 Ngọc Liên đã phát huy truyền thống quê hương, những tiềm năng lợi thế của địa phương, nỗ lực phấn đấu, tích cực thi đua lao động sản xuất, tạo sự chuyển biến rõ rệt trên các lĩnh vực kinh tế - xã hội, an ninh - quốc phòng. Tuy nhiên việc sử dụng đất của xã trong những năm qua vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế: chưa khoanh định được diện tích đất trồng lúa cần bảo vệ, đối với đất lâm nghiệp chưa thực hiện nghiêm ngặt các quy định về bảo vệ rừng phòng hộ, rừng đặc dụng, việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi theo hướng sản xuất hàng hóa còn chậm, phát triển nuôi trồng thủy sản và các hoạt động dịch vụ, du lịch trên địa bàn chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của địa phương. Bên cạnh đó diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp do phải chuyển mục đích sang các loại đất khác, việc bù đắp lại diện tích đất nông nghiệp bị mất là vô cùng khó khăn. Vì vậy, việc nghiên cứu đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nhiệp, đảm bảo an ninh lương thực và giữ gìn được bản sắc của địa phương là một yêu cầu hết sức quan trọng và cần thiết trong thời gian tới. Xuất phát từ ý nghĩa thực tiễn trên, được sự đồng ý của Ban giám hiệu trường Đại học Nông Lâm, Ban chủ nhiệm khoa Quản lý Tài nguyên, dưới sự hướng dẫn của cô giáo TS. Nguyễn Thu Thùy, em tiến hành nghiên cứu đề tài “Đánh giá hiệu quả sử dụng đất sản xuất nông nghiệp trên địa bàn xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2015-2017”. 1.2. Mục tiêu của đề tài - Đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. - Ðánh giá hiện trạng và xác định các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. -Đánh giá hiệu quả và lựa chọn các loại hình sử dụng đất (LUT) sản xuất nông nghiệp của xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. 3 - Đề xuất loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp và giải pháp phát triển phù hợp cho sản xuất nông nghiệp tại xã Ngọc Liên, huyện Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa. 1.3. Ý nghĩa của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa của đề tài trong học tập - Củng cố kiến thức đã tiếp thu trong quá trình học tập và những kiến thức thực tế. - Nâng cao khả năng tiếp cận, thu nhập, xử lý thông tin. 1.3.2. Ý nghĩa của đề tài trong thực tiễn - Đề xuất các loại hình và những giải pháp sử dụng đất đạt hiệu quả cao. - Góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp bền vững. 4 PHẦN 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 2.1. Cơ sở khoa học của đề tài 2.1.1. Cơ sở lý luận 2.1.1.1 Khái niệm về đất * Khái niệm chung Đất là một phần của vỏ trái đất, nó là lớp phủ lục địa mà bên dưới nó là đá và khoáng sinh ra nó, bên trên là thảm thực bì và khí quyển. Đất là lớp mặt tươi xốp của lục địa có khả nằng sản sinh ra sản phẩm của cây trồng. Đất là lớp phủ thổ nhưỡng là thổ quyển, là một vật thể tự nhiên, mà nguôn gốc của thể tự nhiên đó là do hợp điểm của 4 thể tự nhiên khác của hành tinh là thạch quyển, khí quyển, thủy quyển và sinh quyển. Sự tác động qua lại của bốn quyển trên và thổ quyển có tính thường xuyên và cơ bản. Theo nguôn gốc phát sinh tác giả Đôkutraiep coi đất là một vật thể tự nhiên được hình thành do sự tác động tổng hợp của 5 yếu tố: Khí hậu, đá mẹ, địa hình, sinh vật và thời gian. Đất xem như một thể sống nó luôn vận động và phát triển. (Nguyễn Thế Đặng, Nguyễn Thế Hùng, 1999) [3] - Theo Các Mác, “đất là tư liệu sản xuất cơ bản và phổ biến quý báu nhất của sản xuất nông nghiệp, là điều kiện không thể thiếu được của sự tồn tại và tái sinh của hàng loạt thế hệ loài người kế tiếp nhau” (Các Mác, 1949) [14]. - Các nhà kinh tế, thổ nhưỡng và quy hoạch của Việt Nam lại cho rằng “đất đai là phần trên mặt vỏ Trái Đất mà ở đó cây cối có thể mọc được ”. Như vậy đã có rất nhiều định nghĩa và khái niệm khác nhau về đất nhưng khái niệm chung nhất có thể hiểu là: Đất là một vật thể tự nhiên mà từ nó đã cung cấp các sản phẩm thực vật để nuôi sống động vật và con người. Sự phát triển của loài người gắn liền với sự phát triển của đất (Nguyễn Ngọc Nông, Nông Thu Huyền, 2012) [8]. 5 * Khái niệm đất nông nghiệp Đất nông nghiệp được định nghĩa là đất sử dụng vào mục đích sản xuất, nghiên cứu, thí nghiệm về nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản, làm muối và mục đích bảo vệ, phát triển rừng. Đất nông nghiệp bao gồm đất sản xuất nông nghiệp, đất lâm nghiệp, đất nuôi trồng thủy sản, đất làm muối và đất nông nghiệp khác (Luật Đất đai, 2013) [7]. * Khái niệm đất sản xuất nông nghiệp Đất sản xuất nông nghiệp là đất nông nghiệp sử dụng vào mục đích sản xuất nông nghiệp bao gồm đất trồng cây hàng năm (đất trồng lúa, đất đồng cỏ dùng vào chăn nuôi và đất trồng cây hàng năm khác) và đất trồng cây lâu năm (đất trồng cây công nghiệp lâu năm, đất trồng cây ăn quả lâu năm, đất trồng cây lâu năm khác). 2.1.1.2 Phân loại đất sản xuất nông nghiệp Nhóm đất sản xuất nông nghiệp được phân thành các loại đất như sau: [7] - Đất trồng cây hàng năm: là loại đất dùng để trồng các loại cây ngắn ngày, có chu kì sinh trưởng không quá 1 năm. Đất trồng cây hàng năm bao gồm: + Đất 3 vụ là loại đất trồng và có thu hoạch 3vụ/năm với các công thức: 3 vụ lúa,2 lúa - 1 màu hoặc 1 lúa – 2 màu. + Đất 2 vụ là loại đất trồng và có 2vụ/năm với công thức: 2 lúa, 1 lúa 1 màu hay là 2 màu. + Đất 1 vụ là loại đất chỉ trồng và thu hoạch có 1 lúa hoặc 1 vụ màu trên năm. - Đất trồng cây lâu năm: là loại đất bao gồm đất dùng để trồng các loại cây có chu kỳ sinh trưởng kéo dài trong nhiều năm, phải trải qua thời kỳ kiến thiết cơ bản mới đưa vào kinh doanh và trồng 1 lần nhưng thu hoạch trong nhiều năm. 6 2.1.2. Vai trò và ý nghĩa của đất đai đến sản xuất nông nghiệp Đất đai là sản phẩm của thiên nhiên, có những tính chất đặc trưng riêng khiến nó không giống bất kì một tư liệu sản xuất nào khác, đó là đất có độ phì, giới hạn về diện tích, có vị trí cố định trong không gian và vĩnh cửu với thời gian nếu biết cách sử dụng hợp lý. Trong sản xuất nông lâm nghiệp đất đai được coi là tư liệu sản xuất chủ yếu, đặc biệt và không thể thay thế. Ngoài vai trò là cơ sở không gian, đất còn có hai chức năng đặc biệt quan trọng: + Là đối tượng chịu sự tác động trực tiếp của con người trong quá trình sản xuất: là nơi con người thực hiện các hoạt động của mình tác động vào cây trồng vật nuôi để tạo ra sản phẩm. + Đất tham gia tích cực vào quá trình sản xuất, cung cấp cho cây trồng nước, không khí và các chất dinh dưỡng cần thiết cho cây trồng sinh trưởng và phát triển. Như vậy, đất gần như trở thành một công cụ sản xuất. Năng suất và chất lượng sản phẩm phụ thuộc vào độ phì nhiêu của đất. Trong tất cả các tư liệu sản xuất dùng trong nông nghiệp chỉ có đất mới có chức năng này (Lương Văn Hinh, Nguyễn Ngọc Nông, Nguyễn Đình Thi, 2003) [6]. 2.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên Thế giới và Việt Nam 2.2.1. Trên Thế giới Trong sản xuất nông lâm nghiệp thì đất đai là nhân tố quyết định, có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Trên thế giới mặc dù nền sản xuất nông nghiệp của các nước phát triển không giống nhau nhưng tầm quan trọng của nó đối với đời sống con người thì quốc gia nào cũng thừa nhận. Hầu hết các nước đều coi nông nghiệp là cơ sở, nền tảng của sự phát triển. Tuy nhiên, khi dân số ngày một tăng nhanh thì nhu cầu lương thực, thực phẩm là một sức ép rất lớn lên đất, nhất là đất nông nghiệp. Trong khi đó đất đai lại có hạn, đặc biệt quỹ đất nông nghiệp lại có xu hướng giảm do chuyển sang các mục đích phi nông nghiệp. Để đảm bảo an 7 ninh lương thực loài người phải tăng cường các biện pháp khai thác, khai hoang đất đai phục vụ cho mục đích nông nghiệp. Vì vậy, đất đai là đối tượng bị khai thác triệt để, trong khi đó các biện pháp bảo vệ và tăng độ phì cho đất không được chú trọng dẫn tới hậu quả môi trường sinh thái bị phá vỡ, hàng loạt diện tích đất bị thoái hóa trên phạm vi toàn thế giới, gây ảnh hưởng lớn đến năng suất, chất lượng nông sản. Đất đai trên thế giới phân bố không đồng đều ở các châu lục. Châu Á mặc dù có diện tích đất nông nghiệp khá cao so với các châu lục khác nhưng đất nông nghiệp chỉ chiếm tỉ lệ diện tích thấp trong tổng diện tích tự nhiên, trong khi đó Châu Á là khu vực có tỷ lệ dân số đông trên thế giới, có các quốc gia dân số đông nhất nhì thế giới như: Trung Quốc, Ấn Độ, Indonexia, Pakistan… Ở Châu Á đất đồi núi chiếm 35% tổng diện tích, tiềm năng đất trồng trọt nhờ nước trời là khá lớn khoảng 407 triệu ha, trong đó xấp xỉ 282 triệu ha đang được trồng trọt và khoảng 100 triệu ha nằm chủ yếu trong vùng nhiệt đới ẩm của Đông Nam Á (FAO, 1994) [13]. Đông Nam Á là một khu vực có dân số khá đông trên thế giới nhưng diện tích canh tác thấp, trong đó chỉ có Thái Lan là diện tích đất canh tác trên đầu người khá nhất và Việt Nam là quốc gia đứng vào hàng thấp nhất trong số các quốc gia ASEAN (Đỗ Nguyên Hải, 2000) [4]. Việc nghiên cứu về sản xuất nông nghiệp hiện nay là vấn đề quan trọng, thu hút được nhiều nhà khoa học trên thế giới quan tâm. Các nhà khoa học đã đi sâu nghiên cứu vào thực trạng từng loại cây trồng trên mỗi loại đất, từ đó đề ra định hướng sử dụng đất theo hướng sản xuất hàng hoá nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp. Hàng năm viện nghiên cứu nông nghiệp các nước trên thế giới đều nghiên cứu và đưa ra được một số giống cây trồng mới giúp cho việc tạo ra được một số loại hình sử dụng đất mới ngày càng có hiệu quả hơn. Viện lúa quốc tế IRRI đã có nhiều thành tựu về lĩnh vực giống lúa và hệ thống cây 8 trồng trên đất canh tác. Nhà khoa học Otak Tanakad của Nhật Bản đã nêu những vấn đề cơ bản về sự hình thành của sinh thái đồng ruộng và từ đó cho rằng yếu tố quyết định của hệ thống nông nghiệp là sự thay đổi về kỹ thuật, kinh tế, xã hội. Các nhà khoa học Nhật Bản đã hệ thống tiêu chuẩn hiệu quả sử dụng đất thông qua hệ thống cây trồng trên đất canh tác là sự phối hợp giữa các cây trồng và gia súc, các phương pháp trồng trọt và chăn nuôi, cường độ lao động, vốn đầu tư, tổ chức sản xuất, sản phẩm làm ra, tính chất hàng hoá của sản phẩm. [8]. Các nhà khoa học trên thế giới đều cho rằng: đối với các vùng nhiệt đới có thể thực hiện các công thức luân canh cây trồng hàng năm, có thể chuyển từ chế độ canh tác cũ sang chế độ canh tác mới tiến bộ hơn mang lại hiệu quả cao hơn. 2.2.2. Ở Việt Nam Tính đến ngày 01/01/2016 Việt Nam có tổng diện tích tự nhiên là 33.097,2 nghìn ha, trong đó đất nông nghiệp là 26.371,5 nghìn ha chiếm 79,68% tổng diện tích đất tự nhiên. Diện tích đất bình quân đầu người ở Việt Nam thuộc loại thấp nhất thế giới. Ngày nay với áp lực về dân số và tốc độ đô thị hóa diện tích đất đai nước ta ngày càng giảm, đặc biệt là diện tích đất nông nghiệp. Tính theo bình quân đầu người thì diện tích đất tự nhiên giảm 26,7%, đất nông nghiệp giảm 21,5% (Tổng cục thống kê, 2016) [10]. Vì vậy, vấn đề đảm bảo lương thực, thực phẩm trong khi diện tích đất nông nghiệp ngày càng giảm đang là một vấn đề rất lớn. Do đó việc sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên đất nông nghiệp càng trở nên quan trọng đối với nước ta. Ở Việt Nam, các kết quả nghiên cứu đều cho thấy đất ở vùng trung du miền núi đều nghèo các chất dinh dưỡng P, K, Ca và Mg. Để đảm bảo đủ dinh dưỡng, đất không bị thoái hoá thì N, P là hai yếu tố cần phải được bổ sung thường xuyên. Trong quá trình sử dụng đất, do chưa tìm được các loại hình sử dụng đất hợp lý hoặc chưa có công thức luân canh hợp lý cũng gây ra hiện tượng thoái 9 hoá đất (giảm dinh dưỡng trông đất, xói mòn, rửa trôi,...). Điều kiện kinh tế và sự hiểu biết của con người còn thấp dẫn tới việc sử dụng phân bón còn nhiều hạn chế và sử dụng thuốc bảo vệ thực vật quá nhiều, ảnh hưởng tới môi trường. Bảng 2.1: Cơ cấu đất đai theo mục đích sử dụng của Việt Nam 2016 LOẠI ĐẤT STT Tổng diện tích tự nhiên DIỆN TÍCH (ha) 33.097,20 CƠ CẤU (%) 100,00 1 Đất nông nghiệp 26.371,50 79,68 1.1 Đất sản xuất nông nghiệp 10.210,80 30,85 1.1.1 Đất trồng cây hàng năm 6.422,80 19,41 1.1.1.1 Đất trồng lúa 4.097,10 12,38 1.1.1.2 Đất cỏ dùng vào chăn nuôi 42,70 0,13 1.1.1.3 Đất trồng cây hàng năm khác 2.283,00 6,90 1.1.2 Đất trồng cây lâu năm 3.788,00 11,45 1.2 Đất lâm nghiệp 15.405,80 46,55 1.2.1 Đất rừng sản xuất 7.391,80 22,33 1.2.2 Đất rừng phòng hộ 5.851,80 17,68 1.2.3 Đất rừng đặc dụng 2.162,20 6,53 1.3 Đất nuôi trồng thủy sản 710,00 2,15 1.4 Đất làm muối 17,90 0,05 1.5 Đất nông nghiệp khác 27,00 0,08 2 Đất phi nông nghiệp 3.777,40 11,41 2.1 Đất ở 695,30 2,10 2.2 Đất chuyên dung 1.844,40 5,57 2.3 Đất tôn giáo, tín ngưỡng 15,10 0,05 2.4 Đất nghĩa trang, nghĩa địa 101,50 0,31 2.5 Đất sông suối và mặt nước chuyên dung 1.076,90 3,25 2.6 Đất phi nông nghiệp khác 4,30 0,01 3 Đất chưa sử dụng 2.948,30 8,91 ( Nguồn: Tổng cục thống kê) 10 Việt Nam hiện nay vẫn là nước xuất khẩu lương thực lớn của thế giới song nếu việc chuyển đổi cơ cấu đất nông nghiệp, đặc biệt là đất lúa đang diễn ra mạnh mẽ mà không có sự điều chỉnh cộng với áp lực về dân số và tốc độ đô thị hóa thì khả năng giữ được đất nông nghiệp ở mức an toàn, đảm bảo an ninh lương thực sẽ là thách thức lớn của tương lai. Để đảm bảo lương thực, thực phẩm trong khi diện tích đất nông nghiệp ngày càng suy giảm là vấn đề cấp thiết. Vì vậy, việc giữ gìn đất đai đặc biệt là đất trồng lúa có ý nghĩa quan trọng đối với tình hình phát triển của nước ta hiện nay. 2.3. Hiệu quả trong sử dụng đất sản xuất nông nghiệp 2.3.1. Khái quát về hiệu quả sử dụng đất - Bản chất của hiệu quả là sự thể hiện yêu cầu tiết kiệm thời gian, trình độ sử dụng nguồn lực xã hội và xuất phát từ mục đích của sản xuất và phát triển kinh tế xã hội là đáp ứng ngày càng cao về đời sống vật chất và tinh thần của mọi thành viên trong xã hội. - Hiệu quả là một phạm trù trọng tâm và rất cơ bản của khoa học kinh tế và quản lý. - Việc xác định hiệu quả là hết sức khó khăn và phức tạp mà nhiều vấn đề lý luận cũng như thực tiễn chưa giải đáp hết được. - Việc nâng cao hiệu quả không chỉ là nhiệm vụ của mỗi doanh nghiệp, mỗi người sản xuất mà là của mọi ngành, mọi vùng. [14]. 2.3.2. Hiệu quả sử dụng đất Hiệu quả sử dụng đất là kết quả của quá trình sử dụng đất. Trong đó ta quan tâm nhiều tới kết quả hữu ích, một đại lượng vật chất tạo ra do mục đích của con người, được biểu hiện bằng những chỉ tiêu cụ thể, xác định. Việc sử dụng đất nông nghiệp có hiệu quả thông qua việc bố trí cơ cấu cây trồng, vật nuôi là một trong những vấn đề bức xúc hiện nay của hầu hết các nước trên thế giới [14], nó không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà