Tài liệu đánh giá hiện trạng và định hướng sử dụng đất nông nghiệp huyện định hóa đến năm 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐỒNG VĂN NGHIÊN ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP HUYỆN ĐỊNH HÓA ĐẾN NĂM 2020 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI THÁI NGUYÊN - 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ĐỒNG VĂN NGHIÊN ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP HUYỆN ĐỊNH HÓA ĐẾN NĂM 2020 Chuyên ngành: Quản lý đất đai Mã số: 60.85.01.03 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI Người hướng dẫn khoa học: TS. LÊ VĂN THƠ THÁI NGUYÊN - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong đề tài này là trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam đoan, mọi sự giúp đỡ cho việc thực đề tài này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả Đồng Văn Nghiên ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Lê Văn Thơ, người đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt thời gian thực hiện đề tài, cũng như trong quá trình hoàn chỉnh đề tài. Tôi xin chân thành cám ơn các thầy, cô giáo Phòng Quản lý Sau Đại học; Khoa Tài nguyên và Môi trường (Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên); Huyện ủy, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân, Phòng Thống kê, Phòng Tài nguyên Môi trường, Phòng Lao động - TBXH, Trạm Khí tượng - Thuỷ văn đóng trên địa bàn huyện Định Hóa, tỉnh Nguyên; UBND các xã, thị trấn và bà con nông dân huyện Định, tỉnh Thái Nguyên; các bạn bè, đồng nghiệp, gia đình và người thân đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong thời gian thực hiện và hoàn chỉnh đề tài. Tác giả Đồng Văn Nghiên iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG......................................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH .........................................................................................vii MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................ 2 3. Yêu cầu của đề tài ................................................................................................... 3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU ........................................... 4 1.1. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới và Việt Nam............................ 4 1.1.1. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới .............................................. 4 1.1.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp của Việt Nam ........................................... 5 1.1.3. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên ............................... 6 1.2. Hiệu quả sử dụng đất............................................................................................ 6 1.2.1. Khái quát về hiệu quả sử dụng đất .................................................................... 6 1.2.2. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp theo hướng bền vững .................. 9 1.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ....................... 13 1.3. Đặc điểm và phương pháp đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ................. 15 1.4. Những nghiên cứu liên quan đến nâng cao hiệu quả sử dụng đất và sản xuất nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hoá ......................................... 17 1.4.1. Những nghiên cứu trên thế giới ...................................................................... 17 1.4.2. Những nghiên cứu trong nước ........................................................................ 19 Chương 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU........................... 21 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 21 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu...................................................................................... 21 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 21 2.2. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................... 21 2.2.1. Điều kiện tự nhiên kinh tế - xã hội .................................................................. 21 2.2.2. Hiện trạng phát triển nông nghiệp huyện Định Hóa ....................................... 21 iv 2.2.3. Đánh giá hiệu quả loại hình sử dụng đất nông nghiệp .................................... 21 2.2.4. Định hướng sử dụng đất và một số giải pháp sử dụng đất nông nghiệp đến năm 2020 trên địa bàn huyện Định Hóa................................................ 21 2.3. Phương pháp nghiên........................................................................................... 22 2.3.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ............................................................... 22 2.3.2. Phương pháp điều tra, thu thập tài liệu, số liệu cơ bản ................................... 22 2.3.3. Phương pháp đánh giá hiệu quả kinh tế .......................................................... 22 2.3.4. Phương pháp thống kê và xử lý số liệu ........................................................... 23 2.3.5. Phương pháp minh hoạ bằng bản đồ biểu đồ .................................................. 23 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................. 24 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Định Hóa.................................. 24 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 24 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................ 28 3.2. Hiện trạng phát triển nông nghiệp huyện Định Hoá .......................................... 31 3.2.1. Hiện trạng sử dụng đất năm 2014 ................................................................... 31 3.2.2. Thực trạng sử dụng đất nông nghiệp............................................................... 33 3.2.3. Các loại hình sử dụng đất ................................................................................ 34 3.2.4. Cơ cấu hệ thống cây trồng............................................................................... 35 3.3. Đánh giá hiệu quả các loại hình sử dụng đất nông nghiệp ................................ 37 3.3.1. Hiệu quả kinh tế .............................................................................................. 37 3.3.2. Hiệu quả xã hội ............................................................................................... 45 3.3.3. Hiệu quả môi trường ....................................................................................... 47 3.4. Định hướng và một số giải pháp sử dụng đất nông nghiệp đến năm 2020 trên địa bàn huyện Định Hóa ....................................................................... 48 3.4.1. Định hướng sử dụng đất nông nghiệp huyện Định Hóa đến năm 2020 .......... 48 3.4.2. Định hướng phát triển các ngành sản xuất nông nghiệp ................................. 53 3.4.3. Một số giải pháp để nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp huyện Định Hóa ...................................................................................................... 68 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ..................................................................................... 75 1. Kết luận ................................................................................................................. 75 2. Kiến nghị ............................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 77 PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT GO Giá Giá trị sản phẩm tạo ra trong một thời gian IC Chi phí VA Giá trị tăng thêm (hay giá trị mới tạo ra) LĐ Công lao động USD Đô la Mỹ GTSX Giá trị sản xuất GTGT Giá trị gia tăng CPTG Chi phí trung gian LUT Loại hình sử dụng đất SDĐ Sử dụng đất Ha Héc ta KHKT Khoa học kỹ thuật NXB Nhà xuất bản KT-XH Kinh tế - xã hội vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Giá trị sản xuất nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2014 ........................... 29 Bảng 3.2. Các chỉ tiêu xã hội của huyện Định Hóa (2012 - 2014) ...................... 30 Bảng 3.3. Cơ cấu sử dụng đất huyện Định Hóa năm 2014.................................. 32 Bảng 3.4. Diện tích và cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp năm 2014 .................... 34 Bảng 3.5. Loại hình sử dụng đất nông nghiệp chủ yếu huyện Định Hóa ................. 35 Bảng 3.6. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp của vùng 1 năm 2014 ................ 36 Bảng 3.7. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp của vùng 2 năm 2014 ................ 36 Bảng 3.8. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp của vùng 3 năm 2014 ................ 37 Bảng 3.9. Hiệu quả kinh tế LUT 1 (Đất 2 lúa) .................................................... 38 Bảng 3.10. Hiệu quả kinh tế một số cây trồng LUT 2 ........................................... 39 Bảng 3.11. Hiệu quả kinh tế một số cây trồng LUT 3 ........................................... 40 Bảng 3.12. Hiệu quả kinh tế LUT 4....................................................................... 41 Bảng 3.13. Hiệu quả kinh tế một số cây trồng LUT 5 ........................................... 42 Bảng 3.14. Hiệu quả kinh tế LUT 6....................................................................... 43 Bảng 3.15. Hiệu quả kinh tế LUT 9....................................................................... 44 Bảng 3.16. Hiệu quả kinh tế LUT 12..................................................................... 44 Bảng 3.17. Tổng hợp hiệu quả kinh tế các loại hình sử dụng đất huyện Định Hóa ............................................................................................. 45 Bảng 3.18. Tổng hợp Hiệu quả xã hội của các LUT ............................................. 46 Bảng 3.19. Định hướng sử dụng đất huyện Định Hóa đến năm 2020 ................... 48 Bảng 3.20. Đặc điểm các vùng phát triển huyện Định Hóa .................................. 50 Bảng 3.21. Dự kiến DT - NS - SL một số cây trồng chính huyện Định Hoá đến năm 2015 và định hướng tới năm 2020 ........................................ 54 Bảng 3.22. Diện tích, năng suất, sản lượng chè phân theo cơ cấu giống .............. 57 Bảng 3.23. Định hướng một số cây trồng có hiệu quả kinh tế .............................. 59 Bảng 3.24. Tiến độ khoanh nuôi rừng huyện Định Hoá ........................................ 61 Bảng 3.25. Tiến độ trồng rừng huyện Định Hoá ................................................... 61 Bảng 3.26. Bố trí phát triển chăn nuôi đến năm 2020 ........................................... 64 Bảng 3.27. Bố trí phát triển chăn nuôi thủy sản đến năm 2020............................. 67 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Nhiệt độ trung bình các tháng trong năm từ 2005 - 2014........................ 26 Hình 1.2. Nhiệt độ trung bình năm từ 2005 - 2014 ................................................. 26 Hình 1.3. Lượng mưa trung bình các tháng trong năm 2005 - 2014 ....................... 26 Hình 1.4. Lượng mưa trung bình năm từ 2005 - 2014 ............................................ 26 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nông nghiệp là một ngành sản xuất đặc biệt, là hoạt động có từ xa xưa của loài người; hầu hết các nước trên thế giới đều xây dựng một nền kinh tế từ phát triển nông nghiệp dựa vào khai thác các tiềm năng của đất, trên cơ sở đó để phát triển các ngành khác… Vì vậy, tổ chức sử dụng nguồn tài nguyên đất đai hợp lý, có hiệu quả kinh tế cao là nhiệm vụ quan trọng đảm bảo cho nông nghiệp phát triển bền vững. Việt Nam là một nước nông nghiệp đất chật, người đông, đất đai được sử dụng vào mục đích nông nghiệp chiếm tỷ lệ thấp (chỉ chiếm 28,43% tổng diện tích đất tự nhiên), nên chỉ số về đất nông nghiệp bình quân đầu người là 1133m2/người [24]. Trong những năm gần đây sản xuất nông nghiệp Việt Nam đã đạt được những thành tựu rất đáng tự hào và đã từng bước chuyển sang sản xuất hàng hoá. Đảng và Nhà nước đã có nhiều chủ trương, chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp và kinh tế nông thôn như ". Đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp theo hướng hình thành nền nông nghiệp hàng hoá lớn, phù hợp với nhu cầu thị trường và điều kiện sinh thái của từng vùng; chuyển dịch cơ cấu ngành nghề, lao động, tạo việc làm, thu hút nhiều lao động nông thôn...[13]. Chuyển dịch mạnh cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông thôn theo hướng tạo ra giá trị gia tăng ngày càng cao, gắn với công nghiệp chế biến và thị trường… Phát triển các vùng trồng trọt và chăn nuôi tập trung [16]…". Nông nghiệp đã đóng góp gần 20% tổng GDP tính theo giá trị hiện hành và đóng góp tới 70% GDP khu vực nông thôn; tỷ trọng nông nghiệp hàng hoá chiếm khá, nhiều nông sản có giá trị hàng hoá lớn như lương thực (50% là hàng hoá, trong đó 20% là xuất khẩu), các loại cây công nghiệp chiếm tới (90 - 97%) [22]. Kim ngạch xuất khẩu nông sản chiếm 30 - 40% tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước [11]. Cùng với tăng trưởng sản lượng và sản lượng hàng hoá là quá trình đa dạng hoá các mặt hàng nông sản trên cơ sở khai thác lợi thế so sánh từng vùng. 2 Tuy nhiên, nền nông nghiệp nước ta vẫn mang dáng dấp của nền nông nghiệp sản xuất nhỏ, hiệu quả kinh tế thấp không còn phù hợp với kinh tế thị trường thời kỳ hội nhập; bên cạnh đó các nguồn tài nguyên để sản xuất có hạn... Vì vậy phát triển sản xuất nông nghiệp theo hướng hiệu quả, bền vững, tạo giá trị lớn về kinh tế đang là mục tiêu của cả nước nói chung và huyện Định Hóa nói riêng. Đại hội Đảng bộ huyện Định Hoá lần thứ XXII xác định phát triển sản xuất nông lâm nghiệp vẫn là chủ lực, mũi nhọn trong phát triển cơ cấu kinh tế của huyện, giúp nông dân thoát nghèo và làm giàu. Tuy nhiên việc đầu tư cho phát triển chưa nhiều, chưa khai thác hết tiềm năng thế mạnh của huyện. Trong điều kiện hiện nay để thúc đẩy và phát huy hết tiềm năng và lợi thế của huyện trong phát triển nông nghiệp, góp phần quan trọng trong thúc đẩy kinh tế xã hội của huyện phát triển nhanh và bền vững, thì việc triển khai nghiên cứu đề tài: “Đánh giá hiện trạng và định hướng sử dụng đất nông nghiệp huyện Định Hóa đến năm 2020” là cần thiết và cấp bách nhằm khai thác, sử dụng tối đa các nguồn lực để xây dựng ngành nông nghiệp tương xứng với tiềm năng và thế mạnh của một huyện nông nghiệp, góp phần quan trọng trong việc xây dựng Nông thôn mới huyện Định Hóa với tốc độ nhanh và bền vững. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.2.1. Mục tiêu chung Đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp, trên cơ cơ sở đó đề xuất hướng sử dụng đất nông nghiệp đến năm 2020. 2.2.2. Mục tiêu cụ thể - Phân tích các lợi thế và những yếu tố hạn chế trong phát triển nông nghiệp của huyện; - Trên cơ sở xác định chất đất để hoạch định ranh giới, diện tích và điều kiện phù hợp từng khu vực có thể thích ứng với từng loại cây trồng và chăn nuôi, thủy sản trên địa bàn từng xã, thị trấn trong huyện; - Đưa ra các định hướng sử dụng đất cho từng loại hình sử dụng đất nông nghiệp; - Xác định các giải pháp đầu tư nhằm phát triển vùng sản xuất với sản phẩm chế biến đặc sản chất lượng cao, gắn với phát triển nông thôn và du lịch sinh thái. 3 3. Yêu cầu của đề tài - Thu thập các số liệu về hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp theo 3 tiểu vùng của huyện Định Hóa. Số liệu đảm bảo trung thực, khách quan; - Đánh giá đúng thực trạng tình hình sản xuất nông nghiệp trên cơ sở đó để đề xuất một số giải pháp tối ưu cho huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên. 4 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới và Việt Nam 1.1.1. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp trên thế giới Đất nông nghiệp là nhân tố vô cùng quan trọng đối với sản xuất nông nghiệp. Trên thế giới, mặc dù nền sản xuất nông nghiệp của các nước phát triển không giống nhau nhưng tầm quan trọng đối với đời sống con người thì quốc gia nào cũng thừa nhận. Hầu hết các nước coi sản xuất nông nghiệp là cơ sở nền tảng của sự phát triển. Tuy nhiên, khi dân số ngày một tăng nhanh thì nhu cầu lương thực, thực phẩm là một sức ép rất lớn. Để đảm bảo an ninh lương thực loài người phải tăng cường các biện pháp khai hoang đất đai. Do đó, đã phá vỡ cân bằng sinh thái của nhiều vùng, đất đai bị khai thác triệt để và không còn thời gian nghỉ, các biện pháp gìn giữ độ phì nhiêu cho đất chưa được coi trọng. Kết quả là hàng loạt diện tích đất bị thoái hoá trên phạm vi toàn thế giới qua các hình thức bị mất chất dinh dưỡng và chất hữu cơ, bị xói mòn, bị nhiễm mặn và bị phá hoại cấu trúc của tầng đất...[27]. Đất trồng trọt là đất đang sử dụng, cũng có loại đất hiện tại chưa sử dụng nhưng có khả năng trồng trọt. Đất đang trồng trọt của thế giới có khoảng 1,5 tỷ ha (chiếm xấp xỉ 10,8% tổng diện tích đất đai và 46% đất có khả năng trồng trọt). Như vậy, còn 54% đất có khả năng trồng trọt chưa được khai thác [32]. Đất đai trên thế giới phân bố ở các châu lục không đều. Châu Á là nơi có diện tích đất nông nghiệp khá cao so với các châu lục khác nhưng Châu Á lại có tỷ lệ diện tích đất nông nghiệp trên tổng diện tích đất tự nhiên thấp. Mặt khác, Châu Á là nơi tập trung phần lớn dân số thế giới, ở đây có các quốc gia dân số đông nhất nhì thế giới là Trung Quốc, Ấn Độ, Inđônêxia; Châu Á, cũng là nơi đất đồi núi chiếm 35% tổng diện tích. Tiềm năng đất trồng trọt nhờ nước trời nói chung là khá lớn khoảng 407 triệu ha, trong đó xấp xỉ 282 triệu ha đang được trồng trọt và khoảng 100 triệu ha chủ yếu nằm trong vùng nhiệt đới ẩm của Đông Nam Á. Phần lớn diện tích này là đất dốc và chua; khoảng 40-60 triệu ha trước đây vốn là đất rừng tự 5 nhiên che phủ, nhưng đến nay do bị khai thác khốc liệt nên rừng đã bị phá và thảm thực vật đã chuyển thành cây bụi và cỏ dại. Đất canh tác của thế giới có hạn và được dự đoán là ngày càng tăng do khai thác thêm những diện tích đất có khả năng nông nghiệp nhằm đáp ứng nhu cầu về lương thực thực phẩm cho loài người. Tuy nhiên, do dân số ngày một tăng nhanh nên bình quân diện tích đất canh tác trên đầu người ngày một giảm. Đông Nam Á là một khu vực đặc biệt. Từ số liệu của UNDP năm 1995 [31] cho ta thấy đây là một khu vực có dân số khá đông trên thế giới nhưng diện tích đất canh tác thấp, trong đó chỉ có Thái Lan là diện tích đất canh tác trên đầu người khá nhất, Việt Nam đứng hàng thấp nhất trong số các quốc gia ASEAN. 1.1.2. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp của Việt Nam Đất sản xuất nông nghiệp là đất được xác định chủ yếu để sử dụng vào sản xuất nông nghiệp như trồng trọt, chăn nuôi, hoặc nghiên cứu thí nghiệm về nông nghiệp…[23]. Theo kết quả kiểm đất đai năm 2005, Việt Nam có tổng diện tích tự nhiên là 33.069.348 ha, trong đó đất sản xuất nông nghiệp chỉ có 9.415.568 ha, dân số trên 83 triệu người, bình quân diện tích đất sản xuất nông nghiệp là 1133 m2/người [26]. Vì vậy, việc nâng cao hiệu quả sử dụng đất nhằm thoả mãn nhu cầu cho xã hội về sản phẩm nông nghiệp đang trở thành vấn đề cấp bách luôn được các nhà quản lý và sử dụng đất quan tâm. Thực tế cho thấy, trong những năm qua do tốc độ công nghiệp hoá cũng như đô thị hoá diễn ra khá mạnh mẽ ở nhiều địa phương trên phạm vi cả nước làm cho diện tích đất nông nghiệp ở Việt Nam có nhiều biến động. Theo kết quả kiểm kê đất đai năm 2005 [26], đất sản xuất nông nghiệp của chúng ta chỉ chiếm 28,43% tổng diện tích đất tự nhiên và diện tích đất chưa sử dụng chiếm 15,30%. Đây là tỷ lệ cho thấy, cần có nhiều biện pháp thiết thực hơn để có thể khai thác được diện tích đất nói trên phục vụ cho các mục đích khác nhau. So với một số nước trên thế giới, nước ta có tỷ lệ đất dùng vào nông nghiệp rất thấp. Là một nước có đa phần dân số làm nghề nông thì bình quân diện tích đất canh tác trên đầu người nông dân rất thấp là một trở ngại lớn. Để phát triển một nền nông nghiệp đủ sức cung cấp lương thực, thực phẩm cho toàn xã hội và có một phần xuất khẩu cần biết cách khai thác hợp lý đất đai, cần triệt để tiết kiệm đất, sử dụng đất có hiệu quả cao trên cơ sở phát triển một nền nông nghiệp hiệu quả, bền vững. 6 1.1.3. Tình hình sử dụng đất nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên Thái Nguyên có 3 vùng sinh thái: đồng bằng, trung du, miền núi, đất đai rất đa dạng, phong phú. Vùng đồng bằng nhóm đất chủ yếu là phù sa có điều kiện địa hình, thuỷ lợi khá thuận lợi, chất lượng dinh dưỡng đất khá tốt có khả năng thâm cancao. Vùng trung du chủ yếu là nhóm đất bạc màu, có thành phần cơ giới nhẹ, phù hợp với nhiều cây rau màu. Vùng đồi núi chủ yếu là đất dốc tụ, khó khăn về giao thông, thuỷ lợi, canh tác khó khăn, song ưu thế của vùng này là diện tích đất đồi núi lớn với những tiềm năng phát triển kinh tế trang trại, phát triển cây lâm nghiệp, cây ăn quả và chăn nuôi. Theo thống kê của Sở Tài nguyên và Môi trường Thái Nguyên: hiện tỉnh có trên 81.518 ha đất có nguy cơ hoang mạc hóa cao, trong đó 12.300 ha đất tại khu vực đồng bằng, 54.100 ha đất vùng đồi núi, 15.118 ha đất tại vùng cao. Đây là những diện tích đất đã bị khô cằn nứt nẻ sâu, phong hóa bạc mầu trắng xám rời rạc, khả năng hấp thụ của đất bị suy giảm, lộ dần thành những vùng hoang mạc đá. Nguyên nhân chủ yếu là do lũ quét, lũ ống, hạn hán xảy ra thường xuyên, cùng với việc sử dụng bừa bãi thuốc bảo vệ thực vật, khai thác quá mức tài nguyên đất, rừng, nước của con người đã làm suy thoái đất, dẫn đến hoang mạc hóa. Hàng năm, tại các khu vực trung du miền núi của tỉnh, mưa lũ đã cuốn đi khoảng 4,1 triệu tấn đất mầu mỡ do xói mòn. Thái Nguyên có trên 200 ngàn ha đất đồi núi, chiếm >55% diện tích đất tự nhiên. Trừ đất xám mùn trên núi là loại đất có độ phì khá, các loại đất còn lại phân theo độ dốc và độ dày tầng canh tác là đất chua, nghèo dinh dưỡng. Những năm qua, quá trình xói mòn và rửa trôi thường xuyên xảy ra khiến chất lượng đất ngày càng xấu, đòi hỏi có những biện pháp kỹ thuật canh tác hợp lý. 1.2. Hiệu quả sử dụng đất 1.2.1. Khái quát về hiệu quả sử dụng đất 1.2.1.1. Bản chất của hiệu quả được hiểu như sau - Việc đáp ứng nhu cầu của con người trong đời sống xã hội; - Việc bảo tồn tài nguyên, nguồn lực để phát triển lâu bền. 7 Do vậy, hiệu quả là một phạm trù trọng tâm rất cơ bản của khoa học kinh tế và quản lý. Việc xác định hiệu quả là việc hết sức khó khăn và phức tạp mà nhiều vấn đề về lý luận cũng như thực tiễn chưa giải đáp hết. Bản chất của hiệu quả xuất phát từ mục đích của sản xuất và phát triển kinh tế xã hội là đáp ứng nhu cầu ngày càng cao về đời sống vật chất và tinh thần của mọi thành viên trong xã hội. Muốn vậy, sản xuất phải không ngừng phát triển cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Việc nâng cao hiệu quả không chỉ là nhiệm vụ của mỗi doanh nghiệp, mỗi người sản xuất mà là của mọi ngành, mọi vùng. Đây còn là vấn đề mang tính toàn cầu, vì xu hướng chung của thế giới ngày nay là phát triển kinh tế theo chiều sâu, sao cho với nguồn nhân lực hạn chế mà sản xuất ra một lượng sản phẩm hàng hoá có giá trị sử dụng cao nhất với mức hao phí ít nhất. Ngày nay, chúng ta đang sống trong một "Thế giới phẳng" nên con người ngày càng nhận thức được các quy luật tự nhiên, kinh tế- xã hội và môi trường. Trong điều kiện cụ thể của nền kinh tế mở như hiện nay thì mọi hoạt động sản xuất của con người không chỉ quan tâm đến vấn đề kinh tế - xã hội mà vấn đề môi trường ngày càng trở nên quan trọng, toàn cầu cấp bách, đòi hỏi phải được quan tâm đúng mức của mỗi quốc gia Quan niệm về hiệu quả trong điều kiện hiện nay là phải tiết kiệm thời gian, tiết kiệm tài nguyên trong sản xuất, mang lại lợi ích xã hội và bảo vệ được môi trường. 1.2.1.2. Phân loại hiệu quả Mọi hoạt động sản xuất của con người đều có mục tiêu chủ yếu là kinh tế. Tuy nhiên, kết quả hoạt động đó không chỉ duy nhất đạt được về mặt kinh tế mà đồng thời tạo ra nhiều kết quả liên quan đến đời sống kinh tế xã hội của con người. Những kết quả đó là: - Cải thiện điều kiện sống và làm việc của con người, nâng cao thu nhập; - Cải tạo môi sinh, nâng cao đời sống tinh thần cho người lao động; - Cải tạo môi trường sinh thái, tạo ra một sự phát triển bền vững trong sử dụng đất đai. 8 Để phân loại hiệu quả thì có nhiều cách phân loại khác nhau, nếu căn cứ vào nội dung và cách biểu hiện thì hiệu quả được phân thành 3 loại: hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả môi trường. * Hiệu quả kinh tế: Theo C. Mác thì quy luật kinh tế đầu tiên trên cơ sở sản xuất tổng thể là quy luật tiết kiệm thời gian và phân phối một cách có kế hoạch thời gian lao động theo các ngành sản xuất khác nhau, các nhà khoa học Đức (Stenien, Hanau, Rusteruyer, Simmerman - 1995) cho rằng: hiệu quả kinh tế là chỉ tiêu so sánh mức độ tiết kiệm chi phí trong một đơn vị kết quả hữu ích và mức tăng kết quả hữu ích của hoạt động sản xuất vật chất trong một thời kỳ, góp phần làm tăng thêm lợi ích của xã hội [29]. Như vậy, hiệu quả kinh tế là một phạm trù kinh tế chung nhất, là khâu trung tâm của các loại hiệu quả. Hiệu quả kinh tế có vai trò quyết định các hiệu quả còn lại. Bởi vì, trong mọi hoạt động sản xuất con người đều có mục tiêu chủ yếu là khi có được hiệu quả kinh tế thì mới có các điều kiện vật chất để đảm bảo cho các hiệu quả về xã hội và môi trường. Hiệu quả kinh tế có khả năng lượng hoá, tính toán chính xác trong mối quan hệ so sánh giữa lượng kết quả đạt được và chi phí bỏ ra trong hoạt động sản xuất. Kết quả đạt được là phần giá trị thu được của sản phẩm đầu ra, lượng chi phí bỏ ra là phần các nguồn lực đầu vào. Mối tương quan đó cần xét cả về phần so sánh tuyệt đối và so sánh tương đối cũng như xem xét mối quan hệ chặt chẽ giữa hai đại lượng đó. Vì vậy, bản chất của phạm trù kinh tế sử dụng đất là với một diện tích đất đai nhất định sản xuất ra một khối lượng của cải vật chất nhiều nhất với một lượng đầu tư chi phí về vật chất và lao động thấp nhất nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về vật chất của xã hội [28]. * Hiệu quả xã hội: Hiệu quả xã hội có liên quan mật thiết với hiệu quả kinh tế, nó thể hiện mục tiêu hoạt động kinh tế của con người. Hiệu quả xã hội là mối tương quan so sánh giữa kết quả xã hội và lượng chi phí bỏ ra [29], [34]. Ở đây, hiệu quả xã hội phản 9 ánh những khía cạnh về mối quan hệ xã hội giữa con người với con người như vấn đề công ăn việc làm, xoá đói giảm nghèo, định canh, định cư, công bằng xã hội... Hiệu quả xã hội trong sử dụng đất nông nghiệp chủ yếu được xác định bằng khả năng tạo việc làm trên một đơn vị diện tích đất nông nghiệp. Trong giai đoạn hiện nay, việc đánh giá hiệu quả xã hội của các loại hình sử dụng đất nông nghiệp là nội dung đang được nhiều nhà khoa học quan tâm [30]. * Hiệu quả môi trường: Hiệu quả môi trường là một vấn đề mang tính toàn cầu, ngày nay đang được chú trọng quan tâm và không thể bỏ qua khi đánh giá hiệu quả. Điều này có ý nghĩa là mọi hoạt động sản xuất, mọi biện pháp khoa học kỹ thuật, mọi giải pháp về quản lý... được coi là có hiệu quả khi chúng không gây tổn hại hay có những tác động xấu đến môi trường đất, môi trường nước và môi trường không khí cũng như không làm ảnh hưởng xấu đến môi sinh và đa dạng sinh học. Có được điều đó mới đảm bảo cho một sự phát triển bền vững của mỗi vững lãnh thổ, mỗi quốc gia cũng như cả cộng đồng quốc tế. Trong sản xuất nông nghiệp hiệu quả môi trường là hiệu quả mang tính lâu dài, vừa đảm bảo lợi ích hiện tại mà không làm ảnh hưởng xấu đến tương lai, nó gắn chặt với quá trình khai thác, sử dụng và bảo vệ tài nguyên đất và môi trường sinh thái. Bên cạnh cách phân loại hiệu quả nói trên, người ta còn có thể căn cứ vào yêu cầu tổ chức và quản lý kinh tế, căn cứ vào các yếu tố cơ bản về sản xuất, phương hướng tác động vào sản xuất cả về mặt không gian và thời gian. Tuy nhiên, dù nghiên cứu ở bất cứ góc độ nào thì việc đánh giá hiệu quả cũng phải xem xét về mặt không gian và thời gian, trong mối liên hệ chung của toàn bộ nền kinh tế. Ở đó, hiệu quả bao gồm cả hiệu quả kinh tế - xã hội và môi trường với một mối quan hệ mật thiết thống nhất và không thể tách rời nhau. Có như vậy mới đảm bảo cho việc đánh giá hiệu quả được đầy đủ, chính xác và toàn diện. 1.2.2. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp theo hướng bền vững 1.2.2.1 Quan điểm sử dụng đất nông nghiệp bền vững 10 Để duy trì được sự bền vững của đất đai, Smith A.J và Julian Dumanski (1993) [35] đã xác định 5 nguyên tắc có liên quan đến sự sử dụng đất bền vững là: - Duy trì hoặc nâng cao các hoạt động sản xuất; - Giảm mức độ rủi ro đối với sản xuất; - Bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên tự nhiên, chống lại sự thoái hoá chất lượng đất và nước; - Khả thi về mặt kinh tế; - Được xã hội chấp nhận. Như vậy, theo các tác giả, sử dụng đất bền vững không chỉ thuần tuý về mặt tự nhiên mà còn cả về mặt môi trường, lợi ích kinh tế và xã hội. Năm nguyên tắc trên đây là trụ cột của việc sử dụng đất bền vững, nếu trong thực tiễn đạt được cả 5 nguyên tắc trên thì sự bền vững sẽ thành công, ngược lại sẽ chỉ đạt được ở một vài bộ phận hay sự bền vững có điều kiện. Tại Việt Nam, theo ý kiến của Đào Châu Thu và Nguyễn Khang (1995) [33] , việc sử dụng đất bền vững cũng dựa trên những nguyên tắc và được thể hiện trong 3 yêu cầu sau: - Bền vững về mặt kinh tế: cây trồng cho hiệu quả kinh tế cao và được thị trường chấp nhận; - Bền vững về mặt môi trường: loại hình sử dụng đất bảo vệ được đất đai, ngăn chặn sự thoái hoá đất, bảo vệ môi trường tự nhiên; - Bền vững về mặt xã hội: thu hút được nhiều lao động, đảm bảo đời sống người dân, góp phần thúc đẩy xã hội phát triển. Tóm lại: Hoạt động sản xuất nông nghiệp của con người diễn ra hết sức đa dạng trên nhiều vùng đất khác nhau và cũng vì thế khái niệm sử dụng đất bền vững thể hiện trong nhiều hoạt động sản xuất và quản lý đất đai trên từng vùng đất xác định theo nhu cầu và mục đích sử dụng của con người. Đất đai trong sản xuất nông nghiệp chỉ được gọi là sử dụng bền vững trên cơ sở duy trì các chức năng chính của đất là đảm bảo khả năng sản xuất của cây trồng một cách ổn định, không làm suy giảm về chất lượng tài nguyên đất theo thời gian và việc sử dụng đất không gây ảnh hưởng xấu đến môi trường sống của con người và sinh vật. 11 1.2.2.2. Tiêu chí đánh giá tính bền vững Vào năm 1991, ở Nairobi đã tổ chức Hội thảo về “Khung đánh giá quản lý đất bền vững” đã đưa ra định nghĩa: “Quản lý bền vững đất đai bao gồm tổ hợp các công nghệ, chính sách và hoạt động nhằm liên hợp các nguyên lý kinh tế xã hội với các quan tâm môi trường để đồng thời: - Duy trì, nâng cao sản lượng (hiệu quả sản xuất); - Giảm rủi ro sản xuất (an toàn); - Bảo vệ tiềm năng nguồn lực tự nhiên và ngăn ngừa thoái hoá đất và nước (bảo vệ); - Có hiệu quả lâu dài (lâu bền); - Được xã hội chấp nhận (tính chấp nhận) [19]. Năm nguyên tắc trên được coi là trụ cột của sử dụng đất đai bền vững và là những mục tiêu cần phải đạt được, nếu thực tế diễn ra đồng bộ, so với các mục tiêu cần phải đạt được. Nếu chỉ đạt một hay một vài mục tiêu mà không phải tất cả thì khả năng bền vững chỉ mang tính bộ phận. Để đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất cần dựa vào 3 tiêu chí sau đây: * Bền vững về kinh tế: Ở đây cây trồng cho hiệu quả kinh tế cao, được thị trường chấp nhận. Hệ thống sử dụng đất phải có mức năng suất sinh học cao trên mức bình quân vùng có cùng điều kiện đất đai. Năng suất sinh học bao gồm các sản phẩm chính và phụ (đối với cây trồng là gỗ, hạt, củ, quả... và tàn dư để lại). Một hệ bền vững phải có năng suất trên mức bình quân vùng, nếu không sẽ không cạnh tranh được trong cơ chế thị trường. Về chất lượng: sản phẩm phải đạt tiêu chuẩn tiêu thụ tại địa phương, trong nước và xuất khẩu, tùy mục tiêu của từng vùng. Tổng giá trị sản phẩm trên đơn vị diện tích là thước đo quan trọng nhất của hiệu quả kinh tế đối với một hệ thống sử dụng đất. Tổng giá trị trong một giai đoạn hay cả chu kỳ phải trên mức bình quân của vùng, nếu dưới mức đó thì nguy cơ người