Tài liệu đặc điểm tiểu thuyết sao mai

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ THU HOÀI ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT SAO MAI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên – 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ THU HOÀI ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT SAO MAI Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8.220.121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh Thái Nguyên – 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Phạm Thị Thu Hoài ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ với đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai, chúng tôi nhận được sự giúp đỡ của rất nhiều cá nhân và tập thể. Tác giả luận văn xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành chương trình đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam khóa 2016-2018. Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh, người đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn; chân thành cảm ơn tới nhà giáo Tân Khải Dũng cùng gia đình đã giúp đỡ tác giả trong quá trình thu thập tài liệu để phục vụ cho việc thực hiện đề tài luận văn. Cuối cùng, xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu trường THPT Kim Động, Hưng Yên đã tạo mọi thuận lợi cho tác giả trong thời gian học tập và nghiên cứu; xin gửi lời cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Phạm Thị Thu Hoài iii MỤC LỤC Trang TRANG BÌA PHỤ LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................... iii PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu .................................................................... 7 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ............................................................. 8 5. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 9 6. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................ 9 7. Đóng góp của luận văn ...................................................................................... 9 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................ 10 CHƢƠNG 1. TIỂU THUYẾT SAO MAI TRONG SỰ VẬN ĐỘNG CỦA TIỂU THUYẾT VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ........................................................ 10 1.1. Khái quát về tiểu thuyết Việt Nam hiện đại ................................................. 10 1.1.1. Giai đoạn 1945 - 1954 ............................................................................... 10 1.1.2. Giai đoạn 1955 - 1965 ............................................................................... 11 1.1.3. Giai đoạn 1965 - 1975 ............................................................................... 12 1.1.4. Giai đoạn sau 1975 .................................................................................... 14 1.2. Vị trí và đóng góp của tiểu thuyết Sao Mai trong tiểu thuyết Việt Nam hiện đại ........................................................................................................ 15 1.2.1.Cuộc đời và văn nghiệp Sao Mai ............................................................... 15 1.2.2. Quan điểm sáng tác của Sao Mai .............................................................. 18 1.2.3. Đề tài trung tâm trong tiểu thuyết của Sao Mai ........................................ 20 Tiểu kết chƣơng 1 .............................................................................................. 22 iv CHƢƠNG 2. HIỆN THỰC XÃ HỘI VÀ CON NGƢỜI TRONG TIỂU THUYẾT SAO MAI.......................................................................................... 24 2.1. Hiện thực đời sống trong tiểu thuyết Sao Mai ............................................. 24 2.1.1. Quan niệm nghệ thuật về hiện thực trong văn học ................................... 24 2.1.2. Quan niệm nghệ thuật về hiện thực xã hội trong sáng tác của Sao Mai ... 26 2.2. Hình ảnh con người trong tiểu thuyết Sao Mai ............................................ 30 2.2.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học .................................. 30 2.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết của Sao Mai......... 32 2.2.3. Các kiểu dạng con người trong tiểu thuyết Sao Mai................................. 35 Tiểu kết chƣơng 2 .............................................................................................. 58 CHƢƠNG 3. MỘT SỐ PHƢƠNG THỨC BIỂU HIỆN TRONG TIỂU THUYẾT SAO MAI.......................................................................................... 59 3.1. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện trong tiểu thuyết Sao Mai ......................... 59 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Sao Mai ........................... 65 3.2.1. Xây dựng nhân vật qua khắc họa ngoại hình ............................................ 66 3.2.2. Xây dựng nhân vật qua miêu tả hành động và ngôn ngữ.......................... 69 3.2.3. Xây dựng nhân vật qua miêu tả đời sống nội tâm..................................... 72 3.3. Ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật trong tiểu thuyết Sao Mai ................... 75 3.3.1. Ngôn ngữ nghệ thuật ................................................................................. 75 3.3.2. Giọng điệu nghệ thuật ............................................................................... 82 Tiểu kết chƣơng 3 .............................................................................................. 90 PHẦN KẾT LUẬN ............................................................................................ 92 THƢ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................ 95 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sao Mai là một trong những gương mặt tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Sự xuất hiện của ông trên văn đàn đã góp phần làm cho đời sống văn học của nước ta trở nên sôi nổi. Bằng tài năng và sự đam mê, trong 65 năm cầm bút, Sao Mai đã cho ra đời nhiều tác phẩm có giá trị được một số thế hệ người đọc đón nhận một cách hăm hở, nhiệt tình và quan trọng hơn cả là chúng được đánh giá khá cao. Từ truyện ngắn đầu tiên “Uất”, nhà văn đã được độc giả và giới phê bình quan tâm. Thực tế đời sống thôi thúc ngòi bút, Sao Mai bắt đầu một sự nghiệp viết đầy cảm hứng và sung sức của văn sĩ đồng rừng “Ba Vì núi mới”, “Làng Cao”, “Sông rừng” “Tìm đất”, “Xanh mãi con đường”....Sao Mai thực sự đã có được một vị trí quan trọng trên văn đàn. Với bút lực dồi dào trong sáng tác, Sao Mai đã để lại một gia tài văn học đồ sộ, đã có hơn 30 đầu sách văn học ở đủ các thể loại khác nhau: truyện ngắn, truyện kí đến tiểu thuyết, thơ, kịch, tiểu luận… đã ghi dấu trong nền văn học Việt Nam hiện đại về tư tưởng nghệ thuật cũng như cách viết, cách nghĩ đậm cá tính sáng tạo của nhà văn. Sao Mai thành công với nhiều thể loại, nhưng một trong những đóng góp lớn nhất của nhà văn phải kể đến tiểu thuyết. Các tác phẩm của nhà văn mang hơi thở của cuộc sống thường nhật và đậm chất trữ tình.Thế giới nhân vật bình dị, đời thường, một lối kể chuyện tự nhiên mà thủ thỉ với tiếng nói hồn nhiên của bản thân sự sống, một thứ ngôn ngữ giàu hình ảnh, có những câu văn lạ đa nghĩa nhiều tầng được triển khai bằng những chi tiết nghệ thuật luôn bất ngờ đã tạo nên phong cách Sao Mai . Sao Mai là một trong số những nhà văn đạt nhiều giải thưởng văn học. Đặc biệt, năm 2012 ông đã vinh dự được nhận giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật. Tuy đường đời “dích dắc” (Văn Chinh), lăn lộn với thực tế song Sao Mai vẫn không bao giờ quên nghề cầm bút, ngày đêm miệt mài sáng tác. Với ông văn và đời luôn song hành, Đỗ Ngọc Dũng đã khẳng định: Ông vừa sống, 2 vừa viết, vừa cống hiến những tác phẩm văn học nổi tiếng không chỉ cho Phú Thọ mà còn cho cả nước [6, tr.147]. Cuộc đời Sao Mai gắn chặt với sự nghiệp văn chương, và đã đạt được những thành công đáng ghi nhận. Ông viết văn rất sớm, ngay từ những năm còn rất trẻ, 22 tuổi đã xuất bản tập truyện có tên Uất (1946). Trước đó ông cũng đã viết nhiều bài báo luận bàn về Chinh phụ ngâm, Cung oán ngâm khúc, Tỳ bà hành, … Những bài viết này đã được dùng trong việc dạy văn học trong nhà trường hồi đó. Cho đến nay, chưa có một luận văn, chuyên khảo nào tìm hiểu toàn diện về sáng tác của Sao Mai nói chung, tiểu thuyết của Sao Mai nói riêng, đây là một sự đáng tiếc. Vì thế chúng tôi chọn đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai, với mong muốn góp một tiếng nói khoa học để đem lại cái nhìn khái quát về đặc điểm tiểu thuyết của Sao Mai, để làm rõ hơn vị trí của Sao Mai trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại cũng như sự đóng góp của nhà văn trong quá trình vận động và phát triển của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.Và đồng thời đây cũng là công trình tri ân của chúng tôi với một nhà văn có nhiều công sức bền bỉ âm thầm lặng lẽ cống hiến vì sự phát triển chung của nền văn học nước nhà. Là giáo viên giảng dạy môn văn, sau khi nghiên cứu xong đề tài này, chúng tôi sẽ có thêm tri thức bổ ích để giảng dạy tốt hơn phần văn học Việt Nam hiện đại trong nhà trường Nếu luận văn nghiên cứu về “Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai” thành công, chúng tôi hi vọng sẽ góp thêm một tư liệu tham khảo bổ ích cho công tác giảng dạy và học tập phần Văn học Việt Nam hiện đại trong nhà trường các cấp, cho những ai muốn tìm hiểu về thành tựu và hạn chế của bộ phận văn xuôi Việt Nam hiện đại. 2. Lịch sử vấn đề Sao Mai - Nhà văn có sức sáng tạo bền bỉ, ông đã thể hiện tài năng và tâm huyết của mình qua nhiều thể loại trong đó tiểu thuyết là thể loại có những thành tựu nổi bật nhất. Để có được điều đó, Sao Mai đã tạo cho mình một con đường, 3 một lối viết riêng với những trang văn tinh tế mang đầy cá tính sáng tạo và có sức lay động lòng người. Tuy nhiên, số lượng các công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Sao Mai chưa nhiều, chủ yếu chỉ là những bài viết, bài tham luận nhỏ lẻ in trên các báo, tạp chí và các trang web. Xem xét nội dung các bài viết, các công trình nghiên cứu chúng tôi chia thành hai nhóm sau: 2.1. Những bài viết, công trình nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác của nhà văn Sao Mai. Hàng loạt các bài viết, những bài đăng trên báo mang tính giới thiệu, đánh giá về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Sao Mai. Đó là các bài viết của các tác giả như: Phương Qúy với bài Nhà văn Sao Mai và hai “nội tướng” (Báo Kiến thức gia đình, số 226), Doãn Anh với bài Nghĩ về một vì Sao Mai lướt qua Lối nhỏ thế gian… Bài viết đã khái quát về cuộc đời và sự nghiệp của Sao Mai, trong đó có đoạn: Cuộc đời ông có cái gì như là đến từ Chinh phụ ngâm “chàng trẻ tuổi muốn làm hào kiệt/ xếp bút nghiên theo việc đao cung”; như là đến từ thơ Nguyễn Bính “giày cỏ gươm cùn ta đi đây” (Hành phương Nam); như là trong Tống biệt hành để buộc “mẹ thà coi như là hạt bụi, chị thà coi như là chiếc áo bay” [6,tr.65]. Tại lễ mừng thọ Sao Mai 80 tuổi (2004) Đỗ Ngọc Dũng với bài Vài nét tóm tắt về nhà văn Sao Mai đã viết :“Ông là một trong số ít các nhà văn vật lộn với cuộc sống mưu sinh đầy vất vả. Nhưng cũng chính cuộc sống ấy đã cho ông vốn thực tế để sáng tác. Mỗi trang văn của ông đều thấm đẫm mồ hôi và nước mắt và nếu không có sự xả thân với thực tế làm sao ông có các tiểu thuyết như: Làng Cao, Sông rừng, Ba Vì núi mới, Mắt chim le, Tiếng gọi rừng xa… cùng hàng trăm truyện ngắn khác” [6, tr.97]. Nguyễn Văn Sảng tại Hội thảo “Sao Mai – Văn chương và cuộc đời” cũng đã khẳng định cuộc đời văn nghiệp của Sao Mai: “Có thể nói gần cả cuộc đời, sự nghiệp văn chương của nhà văn Sao Mai đã cống hiến cho vùng Đất Tổ. Mặc dù trải qua nhiều năm tháng khó khăn ở nhiều cương vị, công tác khác nhau, từ hoạt động cách mạng, tham gia các 4 phong trào của Việt Minh trong kháng chiến, đến viết văn, làm báo, rồi đưa gia đình lên khai hoang ở vùng núi Thanh Sơn. Song dù trong điều kiện, hoàn cảnh nào, nhà văn Sao Mai vẫn kiên trì vượt lên, vừa xây dựng phát triển kinh tế gia đình, vừa sáng tác văn học.” [6, tr.151]. Bàn về sự lao động nghệ thuật đầy khổ công của Sao Mai, nhà thơ Hữu Thỉnh trong bài viết Văn chương và cuộc đời nhà văn Sao Mai những bài học quý giá tại Hội thảo khoa học Sao Mai – Văn chương và Cuộc đời tiếp tục khẳng định: “ Sao Mai luôn vượt lên vượt qua bao gian khổ để sống và để viết. Ông thâm nhập thực tế bằng việc đánh cược cuộc đời mình lăn lộn với cuộc sống. Đối với ông không có thứ văn chương tưởng tượng trong bốn bức tường, xa lạ với quần chúng, với nhân dân. Đã từng ăn cám để tồn tại, đã từng phiêu du khắp nơi để sống, đã từng đắm đuối với bao mối tình để yêu, đã từng phải “cải tạo lao động”, ấy vậy mà Sao Mai vẫn lạc quan, tin tưởng, yêu đời và viết. Ông là tấm gương sáng của bài học “Nhà văn phải gắn bó máu thịt với nhân dân” [6, tr.159]. Có thể thấy, Sao Mai là một người nghệ sĩ tinh tế và sâu sắc trong cảm hứng sáng tạo, trong cách viết ham tìm kiếm cái mới, ông đã âm thầm bao năm vật lộn trong sáng tác để làm sao cho văn mình không cũ, tạo một dấu ấn đặc sắc Sao Mai. 2.2. Những bài viết, công trình nghiên cứu về tác phẩm của nhà văn Sao Mai. Với Sao Mai cuộc đời và sự nghiệp văn chương luôn gắn bó song hành với hành trình lịch sử của quê hương, đất nước, nhà văn đã nhập cuộc hết mình với cuộc sống, với nhân dân. Đỗ Ngọc Dũng trong bài diễn văn khai mạc Hội thảo Sao Mai – văn chương và cuộc đời đã khẳng định: Tác phẩm của ông đều bám sát và phản ánh chân thực sinh động của cuộc sống, phục vụ nhiệm vụ chính trị trong mỗi thời kỳ .Ví như: Thời Hà Nội chiếm có: Nhìn xuống (tiểu thuyết), Thời cưỡng ép di cư có: Trại di cư Pa gốt Hải Phòng (phóng sự), thời 5 cải cách ruộng đất có: Thôn Bầu thắc mắc (tiểu thuyết), Về chiến sĩ anh hùng có: Ba Vì núi mới (truyện về anh hùng Hồ Giáo). Về xây dựng kinh tế mới có: Tìm đất (ký sự), Sông rừng (tiểu thuyết), Mắt chim Le, Lông Chim Nhạn (tập truyện), Lá về mây (tiểu thuyết), Sáng tối mặt người (tiểu thuyết)… [6, tr.144,145]. Nguyễn Văn Toại với bài: Vốn sống – điểm mạnh của nhà văn Sao Mai cũng khẳng định: “Tác phẩm của Sao Mai hiện diện đủ các loại nhân vật, không thiếu các hạng người; còn bức tranh cuộc sống thì muôn màu muôn vẻ. Nếu hiểu văn học là chi tiết thì chỉ riêng những trang hồi kí của Sao Mai đã thấy hằng hà sa số những chi tiết đánh giá. Bóng ngày trẻ dại đầy ắp những sự kiện và con người trong xã hội Việt Nam trước năm 45, nhiều nhân vật chỉ xuất hiện thoáng qua nhưng vẫn có cá tính rõ nét…”[6, tr.198]. Để tạo ấn tượng lâu dài trong lòng độc giả, một yếu tố quan trọng với nhà văn là phải tạo được bầu không khí riêng trong sáng tác của mình. Xét ở điểm này, nhà văn Xuân Mai trong bài viết Nhà văn Sao Mai, như tôi biết đã đánh giá cao văn chương của Sao Mai: “… Nó trúc trắc đầy những câu, những chữ lạ tai; cốt truyện thì hơi bị xa lạ với truyền thống [6, tr.207]. Đọc văn ông, có lúc thấy kiêu sa, xảo thuật trên từng câu chữ. Nhưng đôi khi lại cảm được đến từng “chân tơ” của sự “bộc tuệch” [6, tr.218] (Nguyễn Hưng Hải). Nhắc đến bút pháp tiểu thuyết của Sao Mai, Nguyễn Hưng Hải đã khẳng định: Ông đã gieo nhẹ được huyền thoại vào hiện thực, lạ vào sự quen, cái bất biến vào cái nhất thời. Nhưng giường như không chỉ có lực văn làm nên phong cách Sao Mai. Ông là người còn biết ngượng khi viết về những câu khiên cưỡng thí họa trong văn ông mới tìm thấy sự chập chững và non nớt của ngôn từ. Ông thường hay để nhiều chấm lửng cả trong dẫn truyện lẫn nhân vật nói [6.tr. 220]. Trong bài viết Sao Mai sống và viết như ngày mai không thể… Nguyễn Tham Thiện Kế khẳng định: “Một văn phong cầu kỳ đến giản dị […] thứ văn mới đọc thì không thấy gì, đọc kỹ thì mới thấy, mỗi chữ, mỗi dấu chấm, dấu phẩy đều được tác giả cân nhắc, tính khoa học như thuật toán [6, tr.230] . Và 6 Nguyễn Tham Thiện Kế đã viết: Một văn tài đặc sắc Sao Mai, từ cách khái quát một vấn đề của đời sống thành vấn đề của con người văn học, đến nghệ thuật tu từ tinh luyện, lược bỏ những câu chữ vô hồn trong mỗi câu văn. Những câu văn đẹp, sang trọng bởi được triết ra từ máu lẫn hồn của một con người luôn khát khao sống, viết, sống và viết như ngày mai không thể [6, tr.237-238]. Cá tính sáng tạo, chính là cách viết văn hay và lạ, điều này nhà văn Văn Chinh đã khẳng định: “Quả là văn Sao Mai lạ và hay. Những trang ông tả gà rừng múa với công trong Làng Cao hay đến kỳ lạ. Xin hãy đọc hú họa mấy câu trong Tìm đất: Con đường cà phê, có hoa mùa thu, có quả mùa thu, mùi thơm dằng dặc, càng đi càng chả hết. Một câu nữa: Anh đi về Đép/ Thấy cô mình Đẹp. Anh đổ tép đi/ Thấy cô mình đi/ Anh hót tép lại. Đó là câu mấy chàng thanh niên đi xe trâu đường rừng ngâm sổng với nhau, đúng là trong câu có câu, ngoài vị có vị” [6, tr.189 - 190]. Khẳng định cách viết, tư duy sáng tạo độc đáo của Sao Mai nhà thơ Hữu Thỉnh đã viết: “Nhà văn Sao Mai đã sử dụng đội quân chữ nghĩa chính quy, tinh nhuệ, hùng hậu, những sư đoàn chữ để sáng tạo nên những tác phẩm mang dấu ấn riêng trên văn đàn, đậm đặc tính cách Sao Mai. Hơn ba chục đầu sách, đủ các thể loại văn học, từ tiểu thuyết, truyện ngắn đến ký sự báo chí, ký sự văn học, từ kịch, lý luận phê bình đến thơ ca… Tất cả ngồn ngộn sức sống, đầy hơi thở của từng giai đoạn cách mạng và đậm tính cách văn chương đặc thù Sao Mai. Ông viết rất sớm, viết khỏe và đều tay. Ông linh hoạt trong lựa chọn thể loại, chọn lựa cách hành văn. Câu cú tưởng có lúc dân dã, đơn giản, dễ hiểu, dễ đọc, ấy vậy mà càng đọc, càng ngẫm, càng thấy sự cầu kỳ, cẩn trọng của ông. Có thể nói, văn Sao Mai hơi khó đọc nhưng càng đọc lại càng thấy hay bởi văn của ông lạ, cốt truyện cũng khác thường so với truyền thống, nó mờ mờ ảo ảo, tưởng là thế mà lại không phải thế, tưởng thế này hóa ra lại thế khác, rất đa nghĩa nhiều tầng. Đó chính là sự lao động nghệ thuật, lao động ngôn ngữ đến kỳ công của ông” [6, tr.157 - 158]. 7 Qua khảo sát bước đầu chúng tôi nhận thấy: Sự nghiệp sáng tác của Sao Mai đã được giới phê bình và sáng tác chú ý. Điểm nổi bật qua các bài viết, bài tham luận, bài báo hoặc những ý kiến đánh giá khái quát các tác giả nghiên cứu đều nêu ra những nhận xét, đánh giá chân thực, đúng đắn về văn xuôi Sao Mai, mở ra những gợi ý hết sức quý báu cho những người tiếp tục nghiên cứu về nhà văn Sao Mai và đề tài luận văn này, chúng tôi cũng dựa trên các kết quả quý báu của các bài nghiên cứu trên để kế thừa và phát huy, đi sâu phân tích đặc điểm tiểu thuyết của Sao Mai . Hơn nửa thế kỉ cầm bút, sáng tác nhiều thể loại, đặc biệt là ở thể loại tiểu thuyết mang diện mạo riêng Sao Mai, song việc nghiên cứu, phê bình mảng sáng tác này vẫn chưa thực sự thỏa đáng nếu như không muốn nói vẫn còn là “khoảng thưa vắng”, và cho đến thời điểm này, chưa có một công trình nghiên cứu nào mang tính chuyên sâu về văn xuôi Sao Mai nói chung và tiểu thuyết Sao Mai nói riêng. Với đề tài Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai, chúng tôi đi sâu khảo sát, tìm hiểu và ghi nhận thành tựu trên hai phương diện nội dung và nghệ thuật tiểu thuyết của Sao Mai với hi vọng sẽ góp thêm một cách nhìn khách quan về sự nghiệp sáng tác của Sao Mai, từ đó khẳng định cá tính sáng tạo độc đáo và đóng góp của nhà văn vào thành tựu của văn xuôi Việt Nam hiện đại. 3. Đối tƣợng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai ở cả hai phương diện nội dung tư tưởng và nghệ thuật tự sự như: Cảm hứng nghệ thuật, nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật... 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi nhằm khẳng định được vị trí và đóng góp của tiểu thuyết Sao Mai trong dòng chảy của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Để đạt được mục đích trên, người viết hướng đến những mục tiêu cụ thể là tổng 8 hợp, phân tích, so sánh để thấy được nét độc đáo trong cách cảm nhận phản ánh về hiện thực và con người của nhà văn. Đồng thời, người viết cũng chỉ ra những cách tân, sáng tạo trong bút pháp nghệ thuật của nhà văn. Từ đó, đề tài làm nổi bật được những đặc sắc về nội dung tư tưởng và nghệ thuật của tiểu thuyết Sao Mai. Đó là những mục tiêu cơ bản nhất mà đề tài hướng đến. 4. Nhiệm vụ và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu Khảo sát phân tích và đánh giá một số đặc điểm nổi ở phương diện nội dung và phương diện nghệ thuật trong tiểu thuyết của Sao Mai như: Cảm hứng nghệ thuật, xung đột nghệ thuật, nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật… trong tiểu thuyết Sao Mai. Qua đó chúng tôi khẳng định thành tựu, hạn chế, và đóng góp của nhà văn cho nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu Thi pháp học: Bắt nguồn từ cơ sở là xem xét tác phẩm không chỉ như một văn bản ngôn từ, một tổng cộng của các yếu tố xác định mà như một chỉnh thể của thế giới nghệ thuật mang tính quan niệm. Chúng ta có thể xem xét các yếu tố lặp đi lặp lại trong tác phẩm, từ đó xây dựng những mô hình về hình thức văn học, tìm cách đặt tên cho các thi pháp đó, đối chiếu bối cảnh văn hoá để đối chứng. - Phương pháp phân tích tổng hợp: Trên cơ sở tiếp cận và khảo sát trực tiếp văn bản, chúng tôi sử dụng phân tích và tổng hợp để đưa ra những luận điểm chính cho luận văn. - Phương pháp lịch sử - xã hội: Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đặt hiện tượng văn học vào bối cảnh xã hội, từ đó làm rõ sự tác động của bối cảnh lịch sử - xã hội đến đời sống văn học. - Phương pháp so sánh: Nhằm khẳng định được nét đổi mới, riêng biệt và đặc sắc của tiểu thuyết Sao Mai so với các tác giả khác ở nhiều phương diện. 9 Ngoài ra, chúng tôi còn kết hợp vận dụng các thao tác phân loại và hệ thống trong quá trình nghiên cứu của mình nhằm đạt hiệu quả cao nhất. 5. Phạm vi nghiên cứu Trong luận văn này chúng tôi tập trung nghiên cứu Đặc điểm tiểu thuyết Sao Mai, trên cơ sở khảo sát và nghiên cứu hai cuốn tiểu thuyết: Tiểu thuyết “Nhìn xuống” –NXB Thăng Long, 1952 và Tiểu thuyết “Tiếng gọi rừng xa” – NXB Thanh niên, 1990. Sự mở rộng sang các tiểu thuyết khác của nhà văn Sao Mai và một số các tác phẩm khác cùng đề tài cùng thế hệ nhà văn chỉ có tính chất liên hệ nhằm làm rõ vấn đề được nghiên cứu. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Tiểu thuyết Sao Mai trong sự vận động của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Chương 2: Hiện thực xã hội và con người trong tiểu thuyết của Sao Mai Chương 3: Một số phương thức biểu hiện trong tiểu thuyết Sao Mai 7. Đóng góp của luận văn Chọn Sao Mai - một trong những tác giả tiêu biểu của văn xuôi Việt Nam hiện đại, chúng tôi muốn phân tích, đánh giá những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật trong tiểu thuyết của nhà văn này. Từ đó khẳng định cá tính sáng tạo độc đáo và góp thêm một tiếng nói đánh giá giá trị của tác phẩm, vị trí và đóng góp của Sao Mai vào thành tựu của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Đây cũng là một tư liệu tham khảo có giá trị cho những ai quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu về sáng tác của nhà văn Sao Mai nói riêng, của văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung. 10 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1 TIỂU THUYẾT SAO MAI TRONG SỰ VẬN ĐỘNG CỦA TIỂU THUYẾT VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 1.1. Khái quát về tiểu thuyết Việt Nam hiện đại 1.1.1. Giai đoạn 1945 - 1954 Năm 1945, Cách mạng tháng Tám thành công đã mở ra một thời kì mới trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Nền văn học hiện đại mới ra đời được hình thành trên cơ sở hiện thực chiến tranh của dân tộc. Tiểu thuyết trong những năm 1945-1954 chưa có điều kiện phát triển do hoàn cảnh khó khăn của cuộc kháng chiến. Xét về mặt số lượng đến những năm giữa của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp mới chỉ có ba truyện vừa mà người ta tạm xếp vào thể loại tiểu thuyết là: Xung kích của Nguyễn Đình Thi, Vùng mỏ của Võ Huy Tâm, Con Trâu của Nguyễn Văn Bổng... Các tác phẩm ở giai đoạn này thường xây dựng cốt truyện theo một biến cố, một sự kiện lớn trong cuộc kháng chiến như một chiến dịch của bộ đội, một đợt tiếp vận ra chiến trường của một đoàn dân công, một cuộc đấu tranh của công nhân trong vùng tạm chiến hay phong trào chiến tranh du kích ở vùng giáp ranh. Nhân vật trong các tiểu thuyết thường là một tập thể, một đơn vị, tuy cũng có những nhân vật hay từng nhóm nhân vật được tập trung miêu tả kĩ hơn nhưng hầu như không có nhân vật nào được khắc họa thật rõ nét. Tính cách và số phận của những cá nhân chưa được nhà văn quan tâm làm nổi bật mà điều quan trọng là thể hiện sức mạnh và vai trò của quần chúng trong hình ảnh những đám đông tập thể. Ở giai đoạn này Sao Mai có tiểu thuyết nổi “Nhìn xuống”. Văn học giai đoạn 1945-1954 là thời kì khởi đầu của nền văn học mới, do vậy chưa có được những thành tựu kết tinh nhưng đã mở ra những hướng tìm tòi mới trong việc tiếp cận và phản ánh đời sống xã hội lịch sử, trong quan niệm nghệ thuật về con người và những kiểu loại nhân vật tương ứng với quan niệm đó. 11 1.1.2. Giai đoạn 1955 - 1965 Sau thắng lợi của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Nền văn học cách mạng có điều kiện thuận lợi để phát triển. Nguyên nhân là sau khi hòa bình lập lại, các văn nghệ sĩ mới có điều kiện thuận lợi hơn để sáng tác. Họ tích lũy được nhiều vốn sống sau cuộc kháng chiến gian khổ, có nguồn tư liệu dồi dào để viết những tác phẩm dài hơi. Sự mở rộng đề tài và phạm vi phản ánh hiện thực đời sống là phương diện mới dễ nhận ra trước tiên ở văn xuôi thời kì này. Giai đoạn mười năm sau cuộc kháng chiến chống Pháp, thể loại tiểu thuyết phát triển mạnh và thu được nhiều thành tựu. Tiểu thuyết thời kì này không chỉ khai thác đề tài kháng chiến và lịch sử cách mạng mà còn bám sát cuộc sống hiện tại đang có nhiều biến đổi, với những xung đột mới trong cách mạng xã hội chủ nghĩa đang diễn ra. Đề tài kháng chiến chống Pháp vẫn là một đề tài khai thác sự chú ý của nhiều cây bút với một loạt các tiểu thuyết: Đất nước đứng lên của Nguyên Ngọc, Đất lửa của Nguyễn Quang Sáng, Vượt Côn Đảo của Phùng Quán, Sống mãi với Thủ Đô của Nguyễn Huy Tưởng, Trước giờ nổ súng của Lê Khâm, Cao điểm cuối cùng của Hữu Mai…Cảm hứng chủ đạo của các tác phẩm giai đoạn này vẫn là cảm hứng về nhân dân – diễn tả quá trình tự vùng dậy chiến đấu kẻ thù của quần chúng cách mạng, và những người cán bộ, chiến sĩ cộng sản.Thành công nổi bật của tiểu thuyết giai đoạn này là nhiều tác phẩm đã xây dựng được những hình tượng đẹp và có giá trị điển hình về nhiều tầng lớp, nhiều thế hệ con người Việt Nam kháng chiến tiêu biểu như nhân vật Núp trong Đất nước đứng lên, Chị Tư Hậu trong Một chuyện chép ở bệnh viện của Bùi Đức Ái... Cùng với đề tài kháng chiến chống Pháp, đề tài xã hội Việt Nam trước 1945 cũng đã xuất hiện trong những tiểu thuyết và bộ tiểu thuyết có quy mô sử thi, với ý đồ tái hiện một giai đoạn lịch sử của đời sống xã hội Việt Nam trước 1945 với bao biến động dữ dội của nó, hay có thể gọi là tiểu thuyết toàn cảnh xã hội: Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi, Cửa biển của Nguyên Hồng, Tranh tối tranh 12 sáng và Đống rác cũ của Nguyễn công Hoan, Mười năm của Tô Hoài... Nhà nghiên cứu Niculin cho rằng: “Cuối những năm 50 - đầu những năm 60, văn học của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa bước vào giai đoạn trưởng thành. Bằng chứng hiển nhiên cho điều đó là sự xuất hiện nổi bật của những bộ tiểu thuyết và thậm chí, tiểu thuyết sử thi; người ta cảm nhận được nhu cầu bức thiết sáng tạo những tác phẩm có quy mô lớn, giàu sức khái quát trong thể loại văn xuôi. Đã ra đời những bộ anh hùng ca về bước chuyển biến cách mạng vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam” [33, tr. 110]. Tiểu thuyết Việt Nam 1955-1965, đề tài xây dựng cuộc sống mới ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất nước nhà đã thu hút nhiều cây bút văn xuôi và đã có nhiều tác phẩm xây dựng thành công mẫu con người mới xã hội chủ nghĩa như : Xung đột của Nguyễn Khải, Đi bước nữa của Nguyễn Thế Phương, tiểu thuyết Thôn Bầu thắc mắc (1957) của Sao Mai. Xu hướng chung trong tiểu thuyết giai đoạn này là phối hợp thể tài lịch sử dân tộc với thể tài đời tư và thế sự, trong đó thể tài lịch sử có vị trí chủ đạo chi phối những thể tài khác. Điều đáng chú ý là các biến cố và sự kiện lịch sử dù trọng đại đến đâu cũng không lấn át nhân vật với tính cách số phận nhân vật và con đường đi của nó, hay nói cách khác lịch sử được tái hiện qua câu chuyện về cuộc đời và số phận các nhân vật. 1.1.3. Giai đoạn 1965 - 1975 Cuộc kháng chiến chống Mĩ mở rộng trên địa bàn cả nước, đã đặt dân tộc ta trước những khó khăn thử thách vô cùng ác liệt, đòi hỏi cả dân tộc phát huy cao về cả tinh thần lực lượng cho cuộc chiến đấu. Trong hoàn cảnh ấy, văn học nhất thiết phải trở thành thứ vũ khí tinh thần quan trọng. Tiểu thuyết trong giai đoạn kháng chiến chống Mĩ là một mẫu hình của thể loại tiểu thuyết sử thi.Tiểu thuyết sử thi tái hiện bức tranh lịch sử- xã hội theo quan điểm thống nhất của toàn dân tộc, với cảm hứng chủ đạo là cảm hứng anh hùng và phạm trù thẩm mĩ nổi trội là cái cao cả, cái hùng. 13 Tiểu thuyết Việt Nam trong kháng chiến chống Mĩ đã thấy rõ cố gắng chung của nhiều cây bút. Nhiều tiểu thuyết tìm về khoảng thời gian những năm trước Đồng khởi - thời kì khó khăn nhất của phong trào cách mạng ở miền Nam để khám phá và thể hiện những mâu thuẫn dồn nén và sự bùng nổ của cuộc đấu tranh vũ trang như là con đường sống còn duy nhất của cuộc cách mạng: Rừng U Minh của Trần Hiếu Minh, Đất Quảng của Nguyễn Trung Thành, Gia đình má Bảy của Phan Tứ. Một số tiểu thuyết lại có tham vọng khái quát quá trình vận động phát triển của cuộc chiến đấu cùng với sự trưởng thành của những nhân vật anh hùng: Dòng sông phẳng lặng của Tô Nhuận Vĩ, Mẫn và Tôi của Phan Tứ... Hoặc miêu tả bức tranh rộng lớn mang tính sử thi về một chiến dịch với hình ảnh những người lính thuộc nhiều thế hệ và tầng lớp xã hội nhưng đều có chung phẩm chất tốt đẹp của chủ nghĩa anh hùng: Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu, Chiến sĩ của Nguyễn Khải, Vùng trời của Hữu Mai, Bão biển và Đất mặn của Chu Văn, nhà văn Nguyên Hồng hoàn thành bộ Cửa biển(4 tập) và quay sang viết tiểu thuyết lịch sử… Đóng góp của Sao Mai giai đoạn này là tiểu thuyết Lá về Mây (1966). Ở thời kì này, tiểu thuyết sử thi tập trung xây dựng những hình tượng anh hùng tiêu biểu cho khát vọng, phẩm chất và sức mạnh của nhân dân, dân tộc, thời đại. Nhiều nhân vật được xây dựng theo hướng khái quát, tập trung cao độ các đặc điểm phẩm chất của tầng lớp, thế hệ trở thành những biểu tượng mang tính lí tưởng. Giai đoạn mười năm chống Mĩ (1965-1975), tiểu thuyết miền Bắc đã có những tác phẩm giá trị viết về đề tài xây dựng chủ nghĩa xã hội. Võ Huy Tân với Những người thợ mỏ, Đi lên đi còn có xi măng của Huy Phương, Thung lũng Cô tan của Lê Phương, Đất làng của Nguyễn Ngọc Tú.... Nhìn chung tiểu thuyết về đề tài Xây dựng chủ nghĩa xã hội giai đoạn này đáp ứng được phần nào những đòi hỏi của cách mạng, phản ánh kịp thời những chuyển biến của công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc. 14 1.1.4. Giai đoạn sau 1975 Năm 1975 cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc kéo dài 30 năm đã kết thúc. Đất nước thu về một mối, bước vào thời kì mới. Từ sau 1975, đặc biệt sau 1986, sự đổi mới của đời sống văn hóa, xã hội đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự đổi mới văn học.Như vậy hoàn cảnh lịch sử mới đã tạo nên một nền văn học với những thay đổi rõ nét, có chiều sâu, phát triển theo hướng đổi mới dân chủ gây được sự chú ý của dư luận trong tiếp nhận và sáng tạo văn học. Trong giai đoạn có tính chất bước đệm này tiểu thuyết với tư cách một thể loại rường cột của văn học cũng đã có những chuyển động theo tinh thần đổi mới. Đó là ý thức khắc phục cái nhìn lí tưởng hóa về con người, chú ý nhiều hơn đến các diễn biến tư tưởng tâm lí của cá nhân con người sau chiến tranh, đặc biệt với bi kịch thời hậu chiến, báo hiệu ý thức đổi mới về thể loại đang rõ dần: Miền cháy, Lửa từ những ngôi nhà của Nguyễn Minh Châu, Cửa gió (2 tập) của Xuân Đức, Đất trắng(2 tập) của Nguyễn Trọng Oánh, Cha và con và... của Nguyễn Khải, Mùa lá rụng trong vườn của Ma Văn Kháng, Đứng trước biển, Cù Lao Tràm của Nguyễn Mạnh Tuấn,... Đóng góp của Sao Mai giai đoạn này là tiểu thuyết Sông rừng (1980) . Văn học sau đổi mới là giai đoạn chuyển từ tư duy sử thi sang tư duy tiểu thuyết, từ cảm hứng lịch sử dân tộc sang cảm hứng thế sự đời tư. Tiểu thuyết đã phát huy được khả năng tiếp cận và phản ánh hiện thực, con người trong giai đoạn mới một cách nhanh nhạy và sắc bén. Thời điểm khởi đầu đổi mới (1986), tiểu thuyết nở rộ. Có thể coi Thời xa vắng (1986) của Lê Lựu là đột phá đầu tiên của tiểu thuyết đổi mới. Về thi pháp thể loại, có thể nói, Thời xa vắng cơ bản vẫn nằm trong phạm trù truyền thống (xét về các phương diện cấu trúc, trần thuật, ngôn từ). Thời xa vắng đồng thời có yếu tố tự truyện, mở ra một dòng tiểu thuyết tự thuật được các nhà văn ưa chuộng sau này. Đây là nơi giao thoa của nhiều chủ đề, nhiều cảm hứng, nhiều nhân vật, nhiều sắc thái ngôn ngữ. Dù viết về hiện tại, quá khứ, hay về nông dân hay trí thức... các tác phẩm đều gửi gắm những câu hỏi nghiêm túc về con người về xã