đặc điểm ngôn ngữ thơ nguyễn đình thi
Më §Çu
1-Lý Do Chän §Ò Tµi :
Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i chän ®Ò tµi Ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi v×
nh÷ng lý do sau :
1.1 VÒ mÆt lý luËn :
Nghiªn cøu ng«n ng÷ nghÖ thuËt nãi chung, ng«n ng÷ th¬ ca nãi riªng lµ mét
trong nh÷ng m¶ng ®Ò tµi nghiªn cøu ng«n ng÷ trong ho¹t ®éng ,nhÊt ®ã l¹i lµ mét
lÜnh vùc ho¹t ®éng ®Æc thï: ho¹t ®éng nghÖ thuËt.
ViÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ th¬ ca, trong ®ã t×m hiÓu ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ cña
mét t¸c gi¶ lµ mét trong nh÷ng híng ®i cÇn thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷
häc võa mang tÝnh chuyªn s©u, võa mang tÝnh liªn ngµnh hiÖn nay .
NguyÔn §×nh Thi lµ mét nghÖ sÜ ®a tµi trªn nhiÒu lÜnh vùc, cã nhiÒu t¸c phÈm
næi tiÕng thuéc nhiÒu thÓ lo¹i. Trong ®ã, víi t c¸ch lµ mét nhµ th¬, qua thi phÈm
cña m×nh, «ng ®· cã nh÷ng t×m tßi, nh÷ng ®ãng gãp lín, t¹o nªn mét phong c¸ch,
mét giäng ®iÖu th¬ kh¸c l¹ trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Bëi vËy, viÖc nghiªn cøu
ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi kh«ng chØ gãp phÇn t×m hiÓu phong c¸ch ng«n ng÷
cña mét t¸c gi¶ lín mµ cßn gãp phÇn t×m hiÓu ng«n ng÷ th¬ ca C¸ch m¹ng nãi
riªng trong suèt mÊy chôc n¨m qua.
1.2 VÒ mÆt thùc tiÔn:
Th¬ v¨n NguyÔn §×nh Thi ®· ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y trong nhµ trêng. ViÖc
nghiªn cøu th¬ «ng gãp phÇn ph©n tÝch th¬ cña t¸c gi¶ kh«ng chØ trªn b×nh diÖn néi
dung mµ cßn ë b×nh diÖn h×nh thøc, nghÖ thuËt ng«n tõ , mét lÜnh vùc mµ cho ®Õn
nay cha cã mét sù nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ chuyªn s©u t¬ng xøng víi sù ®ãng
gãp vµ tÇm cì cña «ng trong nÒn th¬ ca C¸ch m¹ng ViÖt Nam.
2 - Môc §Ých , NhiÖm Vô Nghiªn cøu :
2.1- Môc ®Ých :
LuËn v¨n nh»m lµm s¸ng tá c¸c vÊn ®Ò sau :
a-§Æc ®iÓm c¬ b¶n cña th¬ NguyÔn §×nh Thi tõ c¸c ph¬ng diÖn: c¸ch sö
dông ng«n tõ , c¸ch tæ chøc néi dung, cÊu t¹o c¸c ®¬n vÞ trong th¬.
b- C¸c ®Æc trng phong c¸ch tiªu biÓu vµ nh÷ng ®ãng gãp cña nhµ th¬ vÒ ph¬ng diÖn nghÖ thuËt tæ chøc ng«n ng÷ th¬.
2. 2- NhiÖm vô :
TuyÓn tËp th¬ NguyÔn §×nh Thi gåm 107 bµi , tËp hîp tõ c¸c tËp th¬ : Ngêi
chiÕn sÜ (1956, 1958), Bµi th¬ H¾c H¶i (1959, 1961), Dßng s«ng trong xanh
(1974), Tia n¾ng (1983), Trong c¸t bôi (1990), Sãng reo (1998).
NhiÖm vô cña luËn v¨n lµ :
a. §iÓm qua lÞch sö nghiªn cøu th¬ NguyÔn §×nh Thi, trong ®ã chó ý m¶ng
nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi trong mÊy chôc n¨m qua
b. T×m hiÓu c¸c ph¬ng diÖn h×nh thøc, cÊu t¹o c¸c c©u th¬, bµi th¬ NguyÔn
§×nh Thi .
c. T×m hiÓu néi dung ph¶n ¸nh, c¸c lo¹i ng÷ nghÜa, c¸c h×nh ¶nh th¬ tiªu biÓu
cña t¸c gi¶.
3- LÞch Sö VÊn §Ò :
3.1 NguyÔn §×nh Thi lµ mét nghÖ sÜ ®a tµi. Sù nghiÖp s¸ng t¸c v¨n ch¬ng cña
«ng b¾t ®Çu næi lªn tõ nh÷ng ngµy ®Çu kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. LÜnh vùc nµo, thÓ
lo¹i nµo «ng còng cã nh÷ng ®ãng gãp vµ nh÷ng thµnh c«ng xuÊt s¾c. Bao trïm lªn
tÊt c¶ nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng, dï ®ã lµ ca nh¹c, nghiªn cøu phª b×nh, kÞch, v¨n
xu«i hay th¬, lµ mét phong c¸ch ®éc ®¸o vÒ c¸ch suy nghÜ, c¸ch c¶m nhËn, ®Æc
biÖt lµ c¸ch dïng c¸c h×nh ¶nh, c¸c liªn tëng, c¸ch thøc sö dông ng«n tõ .
Nh×n chung, giíi phª b×nh nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam còng nh níc ngoµi,
ë nh÷ng c¸ch nh×n tuy kh¸c nhau, nhng ®Òu ®¸nh gi¸ rÊt cao c¸c t¸c phÈm cña «ng.
“Søc m¹nh cña c©y bót NguyÔn §×nh Thi lµ søc m¹nh cña mét nhµ v¨n cã tr×nh ®é
kiÕn thøc vÒ nhiÒu mÆt (chÝnh trÞ, triÕt häc, mü häc, ©m nh¹c, thi ca ), cã kh¶ n¨ng
tæng hîp, nªu bËt lªn ®îc nh÷ng t tëng chñ ®Ò lín víi chiÒu s©u vµ tÇm kh¸i qu¸t
cao” (47; tr.51).
3. 2- NguyÔn §×nh Thi lµm th¬ kh«ng nhiÒu nhng ®Òu ®Æn, tr¶i dµi trong suèt
thêi gian tõ nh÷ng ngµy ®Çu kh¸ng chiÕn (1948) ®Õn tËn h«m nay (2002). Th¬ «ng
g¾n bã víi cuéc sèng, chiÕn ®Êu, lao ®éng, thÓ hiÖn nh÷ng t×nh c¶m trong s¸ng,
®Ñp ®Ï vÒ quª h¬ng ®Êt níc, thÓ hiÖn niÒm vui, nçi buån cña con ngêi trong
cuéc ®êi, tuy “vÊt v¶ , ®au th¬ng” nhng “t¬i th¾m v« ngÇn” .
ë giai ®o¹n ®Çu, c¸c bµi th¬ cña «ng (®îc in trong tËp Ngêi chiÕn sÜ
vµ Bµi th¬ H¾c H¶i ®· cã nhiÒu ý kiÕn phª b×nh vµ ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. §¸ng chó
ý lµ cuéc tranh luËn vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi t¹i ViÖt B¾c n¨m 1949. Trong cuéc
tranh luËn nµy cã hai lo¹i ý kiÕn :
- Lo¹i ý kiÕn thø nhÊt: Phª ph¸n lo¹i th¬ kh«ng vÇn cña NguyÔn §×nh Thi:
tróc tr¾c, kh« khan, tõ ng÷ qu¸ tiÕt kiÖm nªn khã hiÓu. Th¬ ph¶i cã vÇn, th¬ kh«ng
vÇn kh«ng ph¶i lµ th¬. (Cùc ®oan h¬n, cã ý kiÕn cßn ®Ò nghÞ lo¹i bá th¬ NguyÔn
§×nh Thi ra khái th¬ kh¸ng chiÕn). Cã nhËn xÐt cho r»ng c¸c bµi th¬ (ë giai ®o¹n
®Çu) cña «ng cßn ®Ò cËp ®Õ nh÷ng ®iÒu, nh÷ng viÖc cßn xa rêi thùc tiÔn, cha hoµ
vµo ®îc t©m hån ®¹i chóng . “Th¬ anh nh h¹t ngäc lung linh, chø kh«ng ph¶i lµ
dßng suèi l«i cuèn ngêi ta ®i “ (47; tr. 222)
- Lo¹i ý kiÕn thø hai: T¸n ®ång nh÷ng t×m tßi, thö nghiÖm cña NguyÔn §×nh
Thi. §¸nh gi¸ th¬ «ng rÊt thµnh c«ng. KÕt téi th¬ NguyÔn §×nh Thi kh«ng vÇn lµ
2
kh«ng ®óng. “MiÔn sao th¬ ph¶i cã mét t©m hån, mét nh¹c ®iÖu rung c¶m ®îc ngêi ta , tøc lµ th¬” (47; tr.222)
Qua c¸c ý kiÕn kh¸c nhau Êy, ta cã thÓ thÊy: Th¬ NguyÔn §×nh Thi ®· t¹o ra
mét phong c¸ch kh¸c l¹, nhµ th¬ lµ ngêi “nhiÒu tµi, nhiÒu th«ng minh, thÝch t×m
nh÷ng c¸i míi” (47; tr. 224). §ång thêi, nhiÒu ý kiÕn còng ®· chØ ra nh÷ng chç
cßn cha ®îc cña th¬ «ng .
Sau héi nghÞ Êy, nhµ th¬ ®· nh×n l¹i c¸c s¸ng t¸c cña m×nh. Th¬ «ng ®· g¾n
bã, gÇn gòi h¬n víi ®êi sèng x· héi vµ nçi niÒm cña quÇn chóng. Nh÷ng bµi th¬ ®îc s¸ng t¸c sau ®ã vµ cho ®Õn h«m nay, ®îc ®¸nh gi¸ rÊt cao, t¹o ra mét phong
c¸ch, mét giäng ®iÖu kh«ng lÉn víi ai. “Th¬ NguyÔn §×nh Thi lµ kiÓu th¬ hiÖn ®¹i
®Ých thùc tõ néi dung ®Õ h×nh thøc. Lµm th¬ lµ mét viÖc khã kh¨n v« cïng. §ã lµ
con ®êng mµ ngêi ta cã ®i mµ kh«ng cã ®Õn. Nhng nhµ v¨n ho¸ lín NguyÔn §×nh
Thi ®· ®i vµ ®· ®Õn víi t c¸ch lµ mét nhµ th¬ hiÖn ®¹i cã diÖn m¹o vµ s¾c th¸i riªng
biÖt trªn thi ®µn ViÖt Nam” (7; tr. 248 )
3.3- Trong c¸c nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña nh÷ng ngêi nghiªn cøu, phª b×nh, ®äc th¬
NguyÔn §×nh Thi, cã rÊt nhiÒu ý kiÕn nhËn xÐt liªn quan ®Õn mét sè ph¬ng diÖn
ng«n ng÷ trong th¬ «ng .
C¸c bµi nghiªn cøu, c¸c ý kiÕn th¶o luËn vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi næi lªn
mÊy ®iÓm :
a-Lo¹i th¬ kh«ng vÇn: ng«n ng÷ tiÕt kiªm m¹ch th¬ tróc tr¾c .
b-Ng«n ng÷ th¬, h×nh thøc th¬ cã sù t×m tßi, ®æi míi, s¸ng t¹o .
c-Ng«n ng÷ th¬ gi¶n dÞ (®iÖu nãi) giµu h×nh ¶nh, h×nh thøc c©u th¬ phãng
kho¸ng ..
Trªn ®©y, chóng t«i tãm lîc nh÷ng ®iÓm chñ yÕu qu¸ tr×nh nghiªn cøu th¬
NguyÔn §×nh Thi . Nh×n chung, nh÷ng ý kiÕn trªn chØ nªu mét sè ®Æc ®iÓm kh¸i
qu¸t vÒ nhiÒu ph¬ng diÖn hoÆc chØ dõng l¹i ph©n tÝch mét sè bµi th¬ tiªu biÓu .
LuËn v¨n sÏ tiÕp thu vµ ®i s©u vµo kh¶o s¸t khÝa c¹nh ng«n ng÷ nh môc ®Ých
®· ®Ò ra .
4. Ph¬ng Ph¸p Nghiªn Cøu:
LuËn v¨n tiÕn hµnh nghiªn cøu th¬ NguyÔn §×nh Thi tõ gãc ®é ng«n ng÷
häc. Híng tiÕp cËn cña ®Ò tµi lµ tõ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn soi vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô
thÓ; kÕt hîp gi÷a ph©n tÝch vµ tæng hîp, tæng hîp vµ ph©n tÝch ®Ó t×m ra nh÷ng
®iÓm phæ qu¸t vµ riªng biÖt vÒ ®Æc trng phong c¸ch ng«n ng÷ cña mét t¸c gi¶.
§Ó thùc hiÖn ®îc môc tiªu ®· ®Ò ra, trong qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, chóng t«i sö
dông c¸c ph¬ng ph¸p thèng kª , ph©n lo¹i nguån t liÖu , ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ
chøng minh trong tõng luËn ®iÓm; ph¬ng ph¸p ®èi chiÕu ®Ó lµm râ nh÷ng ®Æc ®iÓm
chung vµ riªng cña ®èi tîng nghiªn cøu.
3
5- C¸i míi cña ®Ò tµi :
5.1 . Nªu mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi
tõ nh÷ng s¸ng t¸c ban ®Çu cho ®Õn thêi gian gÇn ®©y .
5. 2 . Kh¼ng ®Þnh b»ng sè liÖu, dÉn chøng nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n vÒ ng«n
ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi .
6 -Bè côc cña luËn v¨n :
Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn, néi dung chÝnh cña luËn v¨n gåm :
Ch¬ng 1 : Th¬ vµ ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi
Ch¬ng 2 : §Æc ®iÓm h×nh thøc cña th¬ NguyÔn §×nh Thi
Ch¬ng 3 : §Æc ®iÓm ng«n ng÷ thÓ hiÖn néi dung th¬ cña NguyÔn §×nh Thi
4
Ch¬ng 1
Th¬ vµ ng«n ng÷ th¬ NguyÔn §×nh Thi
1 -Th¬ vµ ng«n ng÷ th¬
1.1- Mét sè ®Æc ®iÓm cña th¬ .
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, th¬ ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt ra ®êi tõ rÊt sím,
khi x· héi lo¹i ngêi cßn thêi kú hoang s¬. Trong h×nh th¸i cæ s¬ nhÊt, th¬ ca tån t¹i
díi d¹ng nh÷ng bµi h¸t lÔ nghi, nh÷ng lêi phï chó, ®îc sö dông trong c¸c héi hÌ vµ
t«n gi¸o. “ Th¬ b¾t ®Çu tõ c¸i ngµy khi con ngêi c¶m thÊy cÇn ph¶i tù béc lé m×nh”
(Hª- ghel). Th¬ ca, ®ã lµ h×nh thøc phæ biÕn (cßn ®èi víi thi sÜ, th× ®ã l¹i lµ h×nh
thøc chñ yÕu ) ®Ó béc lé t©m t×nh. ë d©n téc nµo vµ thêi ®¹i nµo còng vËy .
Th¬ lµ g× ? lµ mét c©u hái ®Æt ra tõ l©u. B»ng trùc quan c¶m tÝnh th× ai còng
dÔ thÊy nhng ®Ó ®a ra lêi gi¶i ®¸p râ rµng, cã c¬ së khoa häc, th× kh«ng ®¬n gi¶n
chót nµo. Trong nghiªn cøu, viÖc x¸c ®Þnh vÒ mét quan niÖm, mét ®Þnh nghÜa th¬
lµ cÇn thiÕt. Ngêi ta ®· bµn nhiÒu vÒ th¬. C¸c ý kiÕn thËt lµ ®a d¹ng, thËm chÝ ®èi
lËp nhau. §iÒu ®ã phÇn v× do quan ®iÓm, do ®øng ë nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, phÇn
v× th¬ lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®éc ®¸o ®Æc s¾c nhng còng v« cïng phøc t¹p vÒ
nhiÒu ph¬ng diÖn.
§iÓm qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬, cã thÓ thÊy nh÷ng ®iÓm c¬
b¶n thêng ®îc nªu lªn lµ :
Th¬ lµ tiÕng nãi cña t×nh c¶m con ngêi, lµ sîi d©y th¬ng mÕn rµng buéc con
ngêi, béc lé t×nh c¶m con ngêi. “Th¬ lµ mét hµnh ®éng giao c¶m, mét hµnh ®éng
tÝn nhiÖm (Solmi & Cadoresi); (DÉn theo 17 ; tr.17). “Th¬ lµ mét ®iÖu hån ®i t×m
nh÷ng hån ®ång ®iÖu”. “Th¬ lµ tiÕng nãi tri ©m” (Tè H÷u)
Th¬ lµ tiÕng nãi cña t©m hån, cña niÒm mong íc. ë ®Æc ®iÓm nµy, c¸c ý kiÕn
ph¸t biÓu díi nh÷ng d¹ng kh¸c nhau. “ Th¬ ca ®¸p øng mét nhu cÇu m¬ íc” (J.
Gaucheron). “Th¬ lµ mét giÊc m¬ qua ®Êy ngêi ta m¬ íc vÒ mét cuéc ®êi tèt ®Ñp
h¬n” (S .Prudhomme). “ Th¬ lµ sù thÓ hiÖn con ngêi vµ thêi ®¹i mét c¸ch cao ®Ñp”
(Sãng Hång). “C¸i chç ®Õn cuèi cïng cña th¬ lµ ph¶i ®em ®Õn mét c¸i g× n©ng sù
sèng lªn” (Huy CËn ) .
Th¬ lµ mét ph¬ng diÖn tinh hoa cña con ngêi vµ t¹o vËt. NhiÒu ý kiÕn nh×n
nhËn th¬ ë gãc ®é nµy. “Th¬ lµ c¸i nhuþ cña cuéc sèng” (Tè H÷u). “Th¬ lµ läc
lÊy tinh chÊt, lµ sù vËt ®îc ph¶n ¸nh vµo trong t©m t×nh” (Xu©n DiÖu). Th¬ lµ hoa
tiÓu thuyÕt lµ qu¶” (NguyÔn §×nh Thi ). “Th¬ lµ tinh hoa lµ thÓ chÊt c« ®äng cña
trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m” (Thanh TÞnh). “Th¬ lµ sù sèng tËp trung cao ®é, lµ c¸i lâi cña
cuéc sèng” (Lu Träng L ).
Th¬ ca lµ sù s¸ng t¹o. B¶n chÊt cña nghÖ thuËt lµ s¸ng t¹o. “Th¬ ca lµ s¸ng
t¹o cña s¸ng t¹o” (P. Gamara) “Thi sÜ lµ nh÷ng ngêi s¸ng t¹o ra nh÷ng quy t¾c cña
thi ca” (Maiac«pxki). ( DÉn theo17; tr 18 ).
5
Nhµ th¬ NguyÔn §×nh Thi còng ®· cã lÇn ph¸t biÓu r»ng: Th¬ «ng “lµ mét
cuéc t×m tßi ... Nãi ®Õn th¬, ®ã lµ mét c¸i g× tha thiÕt nhÊt cña t«i" (tuy nã cã c¸i
vui cña nã ). (47; tr. 225 ).
Trªn ®©y chóng t«i lîc dÉn mét sè quan niÖm, mét sè ®Þnh nghÜa vÒ th¬. Qua
®ã cã thÓ rót ra mét nhËn xÐt chung r»ng: Th¬ ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt liªn
quan ®Õn nhiÒu mÆt cña ®êi sèng, lµ mét s¶n phÈm ®Æc biÖt cña lao ®éng nghÖ
thuËt, cã tÝnh ®Æc thï vµ s¸ng t¹o.
1 .2- Ng«n ng÷ th¬ .
Mäi ý tëng, mäi c¶m xóc cña con ngêi chØ cã thÓ trë nªn râ rµng, m¹ch l¹c
khi thÓ hiÖn qua ng«n ng÷. Ngêi ta thêng nh¾c ®Õn mét luËn ®iÓm: T¸c phÈm v¨n
ch¬ng lµ nghÖ thuËt cña ng«n tõ , chÝnh lµ nãi ®Õn vai trß cña ng«n ng÷ trong s¸ng
t¹o nghÖ thuËt. Qu¶ ®óng nh vËy .
Th¬ ca cã mét h×nh thøc tæ chøc ®Æc thï .
Tríc hÕt nh×n vµo h×nh thøc, trªn trang in, c¸c yÕu tè ng«n ng÷ th¬ kh«ng
dµy ®Æc nh v¨n xu«i. Th¬ cã nhiÒu kho¶ng trèng. C©u th¬ cñng kh¸c c©u v¨n xu«i,
ng¾t nhÞp ng¾t dßng còng kh¸c. §ã lµ h×nh thøc ®Çu tiªn mµ ngêi ta cã thÓ nhËn
thÊy. Trªn c¸i nÒn tæ chøc h÷u h¹n, ®Æc thï Êy, sù thÓ hiÖn c¸c yÕu tè vÒ vÇn ®iÖu,
nhÞp ®iÖu , ý nghÜa ... ®· t¹o cho ng«n ng÷ th¬ mét phÈm chÊt ®Æc biÖt. “Th¬ lµ
mét kiÕn tróc ®Çy ©m vang” (Hª- ghel).
Ng«n ng÷ th¬ ca tríc hÕt lµ mét thø ng«n ng÷ ®îc trau chuèt, tinh luyªn tõ
ng«n ng÷ “nguyªn liÖu ” – lêi nãi hµng ngµy. Maiac«pski cho r»ng: “Qu¸ tr×nh
s¸ng t¹o ng«n ng÷ th¬ ca còng gièng nh nh÷ng ngêi läc quÆng, läc ra c¸i tinh
chÊt.. . Th¬ ca lµ c¸i tinh hoa tèi cao cña ng«n ng÷, lµ c¸i ¸nh ngêi phi thêng cña
nã.”
Néi dung ph¶n ¸nh cña th¬ ca còng kh«ng cã g× kh¸c ngoµi ®êi sèng – x·
héi, nhng c¸i quan träng lµ nã t¹o ra c¶m xóc, t¹o nªn nh÷ng rung ®éng trong t©m
hån víi nh÷ng liªn tëng theo nhiÒu chiÒu híng kh¸c nhau. “ Th¬...chØ chän mét Ýt
®iÓm chÝnh, bÊm vµo nh÷ng ®iÓm Êy th× toµn thÓ ®éng lªn theo” (NguyÔn §×nh
Thi ). V× vËy mµ mét bÇu trêi trong xanh, mét con sãng vç bê, mét ¸nh sao trong
vòng níc ®ªm, mét tiÕng cßi tµu . .... ®Òu cã thÓ lµ thi liÖu cña th¬ , qua ®ã mµ n¶y
në c¶m xóc vèn Èn tµng trong mçi con ngêi. Nhng ®Æc trng h¬n c¶ lµ c¸ch thøc
biÓu hiÖn ng«n tõ vµ h×nh thøc tæ chøc bµi th¬. Víi th¬, ngêi ta kh«ng chØ tiÕp
nhËn c¶ c¸i h×nh thøc ®Æc thï cña nã. Cã nghÜa lµ víi th¬, ngêi ta kh«ng chØ thÊy ®îc nh÷ng suy nghÜ kh¸c thêng, c¶m xóc kh¸c thêng mµ cßn lµ c¸ch diÔn ®¹t kh¸c
thêng. Gi¸o s Phan Ngäc nhËn xÐt: “Th¬ lµ mét c¸ch tæ chøc ng«n ng÷ hÕt søc
qu¸i ®¶n ®Ó b¾t ngêi tiÕp nhËn ph¶i nhí, ph¶i c¶m xóc vµ ph¶i suy nghÜ do chÝnh
h×nh thøc tæ chøc ng«n ng÷ nµy” (35; tr. 29, 30 ).
Qu¶ thùc, trong giao tiÕp hµng ngµy, kh«ng ai l¹i tæ chøc ng«n ng÷ nh thÕ.
H×nh thøc ®ã lµm nªn søc sèng l©u bÒn cho th¬, dÔ nhí, dÔ thuéc. Do ®ã mµ v¨n
6
xu«i cã mét thø ng÷ ph¸p riªng, vµ th¬ l¹i cã mét thø ng÷ ph¸p riªng, kh«ng
gièng v¨n xu«i .
Trong th¬, c¸c yÕu tè ©m tiÕt, vÇn, nhÞp, dßng th¬, khæ th¬ vµ niªm luËt kh¸c
lµm nªn diÖn m¹o vµ h×nh thøc riªng cho nã, (nh c¸c thÓ lôc b¸t vµ §êng luËt…).
Tuy vËy, cïng víi sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi, th¬ ca ngµy cµng më
réng néi dung ph¶n ¸nh, nhÊt lµ h×nh thøc biÓu hiÖn. NhiÒu sù biÕn ®æi, c¸ch t©n vÒ
h×nh thøc ®· lµm cho nã ngµy cµng ®i vÒ phÝa ®¹i chóng, h¬n thÕ, ®i vÒ híng tù
nhiªn h¬n, diÔn t¶ ®îc mu«n mÆt tÕ vi cña ®êi thêng. ThÓ th¬ tù do ra ®êi, kh«ng
ph¸ vì có ph¸p th¬ ®· tån t¹i hµng ngµn n¨m, mµ ®· më ra cho th¬ mét híng diÔn
®¹t míi trªn c¸i nÒn truyÒn thèng. ChÝnh nhê h×nh thøc cã tÝnh uyÓn chuyÓn vµ
linh ho¹t mµ th¬ míi cã thÓ diÓn t¶ dÔ dµng h¬n nh÷ng ®iÒu mµ ngêi ta cã thÓ nghÜ
ra , vµ cø ngì r»ng chØ nãi ®îc b»ng v¨n xu«i:
Ma ®i ! Ma ®i ! Ma cho m·nh liÖt
Ma lÌm nhÌm chóng t«i ch¼ng thÝch ®©u
Nhng ch¼ng cã ma rµo th× cø ma ng©u
H¹t ma bôi ... ma li ti còng ®îc
MÆt chóng t«i ngöa lªn høng níc
Mét giät nhá th«i , c¸t còng dÞu ®i nhiÒu
(§îi ma trªn ®¶o Sinh Tån – TrÇn §¨ng Khoa )
Sù ph¸t triÓn th¬ theo híng gi¶n në vÇn nhÞp, tiÕn tíi c©u th¬ tù do, tù nhiªn
nh lêi nãi th«ng thêng:
Anh kh«ng ë l¹i yªu hoa m·i ®îc
Thiªu xong, anh vÒ c¸c trêi kh¸c còng ®Çy hoa
ChØ tiÕc kh«ng cã t×nh yªu ë ®ã .
Anh thµnh mét nhóm x¬ng gio trong b×nh
Em ®õng khãc
Ngoµi vên hoa cá mäc
Cho dï tr¸i ®Êt kh«ng cßn anh
Anh vÉn cßn nguyªn tr¸i ®Êt
TÆng cho m×nh
(Di c¶o th¬ - ChÕ Lan Viªn )
Trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, bªn c¹nh s¸ng t¸c theo thÓ th¬ truyÒn thèng,
nhiÒu t×m tßi ®æi míi vÒ h×nh thøc ®· lµm cho c©u th¬ gÇn víi c©u v¨n xu«i:
Xe kh«ng cã kÝnh kh«ng ph¶i v× xe kh«ng cã kÝnh
Bom giËt bom rung kÝnh vì mÊt råi
Ung dung buång l¸i ta ngåi
Nh×n ®Êt , nh×n trêi ,nh×n th¼ng
(Bµi th¬ vÒ tiÓu ®éi xe kh«ng kÝnh – Ph¹m TiÕn DuËt )
7
Trong c¸c nhµ th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, ChÕ Lan Viªn, NguyÔn §×nh Thi,
Hoµng CÇm, ChÝnh H÷u, Ph¹m TiÕn DuËt... lµ nh÷ng ngêi ®· gãp phÇn s¸ng t¹o ra
nh÷ng c©u th¬ rÊt gÇn gòi víi v¨n xu«i nhng vÉn giµu chÊt th¬. NguyÔn §×nh Thi lµ
ngêi nªu nh÷ng ý kiÕn m¹nh mÏ vÒ th¬ tù do, th¬ kh«ng vÇn: “NhiÒu nhµ th¬ ®ang
®Ëp vì ®Ó x©y dùng, th¬ t×m tßi tr¨m ngµn phÝa nhng lóc nµo còng lµ mét søc ®ang
lín lªn nh thæi”. “ VÇn lµ mét lîi khÝ rÊt ®¾c lùc cho sù truyÒn c¶m. Nhng kh«ng
ph¶i hÕt vÇn lµ hÕt th¬ ... Khi ®· bá luËt lÖ råi, ®ñ c¶m xóc tù nhiªn th× cø nãi,
thµnh vÇn còng ®îc, kh«ng th× th«i. Nãi nh lêi nãi thêng vËy”. ( 47; tr.227).
B»ng thùc tiÔn s¸ng t¸c cña m×nh, NguyÔn §×nh Thi ®· cã nh÷ng bµi th¬ tù
do kh«ng vÇn, nhng nã vÉn giµu chÊt th¬. Nh÷ng hiÖn tîng nµy chóng ta sÏ cã dÞp
kh¶o s¸t ë ch¬ng sau.
Mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng t¹o chÊt th¬ liªn quan ®Õn tæ chøc ng«n
ng÷, mµ cô thÓ ë ®©y lµ tæ chøc c¸c tiÕng – vèn lµ mét ®¬n vÞ rÊt c¬ b¶n cña c©u
th¬- lµ nhÞp ®iÖu .
NhÞp ®iÖu lµ mét thuËt ng÷ ®îc nãi ®Õn trong nghiªn cøu v¨n häc, nhng ®©y
lµ mét kh¸i niÖm cßn nhiÒu c¸ch hiÓu réng hÑp kh¸c nhau. (47; tr.14…). Cã thÓ
hiÓu r»ng: NhÞp ®iÖu lµ c¸ch ng¾t nhÞp trong mét dßng th¬ (cã thÓ lµ trong mét
®o¹n th¬, bµi th¬). NhÞp ®iÖu cã chøc n¨ng võa biÓu thÞ ý tëng võa biÓu thÞ c¶m
xóc.
Trong v¨n xu«i, nhÞp ®iÖu bu«ng th¶ tù nhiªn, vai trß ng÷ nghÜa lÊn ¸t, bao
trïm, cho nªn nhÞp diÖu thêng kh«ng ®îc c¶m nhËn râ nÐt. Tuy vËy, ta vÉn thÊy râ
cã nh÷ng khi nhµ v¨n ®· sö dông nhÞp ®iÖu lµm cho c©u v¨n cã søc truyÒn c¶m.
VÝ dô: D©n téc ta, / nh©n d©n ta, / non s«ng ®Êt níc ta, / ®· sinh ra Hå Chñ
TÞch, / ngêi anh hïng d©n téc vÜ ®¹i / vµ chÝnh Ngêi ®· lµm r¹ng rì Tæ quèc ta /
nh©n d©n ta ./vµ non s«ng ®Êt níc ta /.
(§iªó v¨n do ®ång chÝ Lª DuÈn ®äc t¹i lÔ truy ®iÖu Chñ Tich Hå ChÝ Minh
ngµy 9-9-1969)
Tuy nhiªn, so víi v¨n xu«i, nhÞp ®iÖu trong th¬ l¹i næi lªn râ nÐt h¬n .
Maiac«pxky nhÊn m¹nh: “NhÞp ®iÖu lµ søc m¹nh c¬ b¶n, n¨ng lîng c¬ b¶n cña c©u
th¬”. Cßn N. Tinian«p ph©n biÖt râ nhÞp ®iÖu v¨n xu«i vµ th¬: “Trong v¨n xu«i,
(nhê sù ®ång thêi cña lêi nãi), thêi gian ®îc c¶m thÊy rÊt râ, hiÓn nhiªn ®ã kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng t¬ng quan vÒ thêi gian cã thùc gi÷a c¸c sù kiÖn mµ chØ lµ nh÷ng t¬ng
quan cã tÝnh íc lÖ. Trong th¬ th× thêi gian kh«ng thÓ c¶m gi¸c ®îc. C¸c tiÓu tiÕt
cña chñ ®Ò vµ nh÷ng ®¬n vÞ lín cña chñ ®Ò ®Òu ®îc c©n b»ng bëi cÊu tróc cña th¬”.
(DÉn theo 14; tr. 42).
ë cÊp ®é tæ chøc mét bµi th¬, ®¬n vÞ ®Ó thÓ hiÖn nhÞp (ng¾t nhÞp ) lµ c¸c
tiÕng trong dßng th¬ (c©u th¬). Trong mçi dßng th¬ l¹i cã c¸ch ng¾t nhÞp phô thuéc
vµo thÓ th¬. Tõ nhÞp ®iÖu chung cña luËt th¬ Êy, ngêi s¸ng t¸c sÏ cã nh÷ng c¸ch sö
dông linh ho¹t, nhÊt lµ trong th¬ tù do, râ nhÊt lµ lo¹i th¬ kh«ng vÇn.
8
Mét yÕu tè kh«ng kÐm phÇn quan träng cña th¬ lµ nh¹c ®iÖu. Nh¹c ®iÖu ®îc
h×nh thµnh do c¸c yÕu tè ng¾t nhÞp, phèi thanh, gieo vÇn ... gi÷a c¸c tiÕng trong
dßng th¬ vµ trong c¶ bµi th¬. Paul Valery ®Þnh nghÜa: “Th¬ lµ sù ph©n v©n kÐo dµi
gi÷a ©m thanh vµ ý nghÜa”. (DÉn theo 14; tr.45). ¢m thanh ë ®©y chÝnh lµ tÝnh
nh¹c cña th¬. Th¬ cã thÓ kh«ng vÇn, nhng cã nhÞp ®iÖu vµ nh¹c ®iÖu lµm nªn chÊt
th¬, chÊt nh¹c
VÝ dô :
Cã nh÷ng buæi vui sao
C¶ níc lªn ®êng
Xao xuyÕn bê tre
Tõng håi trèng giôc
(ChÝnh H÷u)
NhiÒu bµi th¬ cña NguyÔn §×nh Thi, ChÝnh H÷u, Hoµng CÇm, Ph¹m TiÕn
DuËt kh«ng cã vÇn, hoÆc kh«ng qu¸ nÖ vµo vÇn nhng vÉn rÊt giµu chÊt th¬, cã søc
truyÒn c¶m m¹nh do nhÞp ®iÖu vµ nh¹c ®iÖu ®îc thÓ hiÖn trong ®ã. ChÝnh NguyÔn
§×nh Thi ®· nãi râ “nhÞp ®iÖu trong th¬ kh«ng chØ lµ nhÞp ®iÖu b»ng b»ng, tr¾c
tr¾c, lªn bæng xuèng trÇm nh tiÕng ®µn bªn tai (...). Th¬ cã mét thø nh¹c n÷a, mét
thø nhÞp ®iÖu bªn trong, mét thø nhÞp ®iÖu cña h×nh ¶nh, t×nh ý, nãi chung lµ cña
t©m hån (...) “§ã lµ nhÞp ®iÖu thµnh h×nh cña c¶m xóc, h×nh ¶nh liªn tiÕp hoµ hîp
mµ nh÷ng tiÕng vµ ch÷ gîi ra nh÷ng ng©n vang dµi; ngay nh÷ng kho¶ng lung linh
gi÷a ch÷, nh÷ng kho¶ng im lÆng còng lµ n¬i tró ngô kÝn ®¸o cña sù xóc ®éng” (49;
tr.50 ).
Tãm l¹i, tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn, cã thÓ nhËn xÐt r»ng: Th¬ lµ ph¶n ¸nh
cuéc sèng vµ biÓu thÞ t©m tr¹ng th«ng qua mét h×nh thøc rÊt ®Æc thï, kh¸c thêng.
Ng«n ng÷ th¬ lµ ng«n ng÷ nghÖ thuËt giµu h×nh ¶nh, giµu nh¹c ®iÖu, nh÷ng
®iÓm Êy t¹o nªn tÝnh ®Æc thï cña th¬ trong sù ph¶n ¸nh vµ biÓu thÞ t©m tr¹ng cña
con ngê× .
Nãi ®Õn th¬ - nh÷ng kh¸i niÖm vµ ®Æc ®iÓm xung quanh thuËt ng÷ nµy –
cßn nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p. Trong khu«n khæ cña mét luËn v¨n, chóng t«i chØ ®i
vµo nhÊn m¹nh mét vµi khÝa c¹nh mµ theo chóng t«i lµ thùc sù cã liªn quan ®Õn
th¬ NguyÔn §×nh Thi vµ liªn quan ®Õn viÖc ph©n tÝch th¬ NguyÔn §×nh Thi tõ gãc
®é ng«n ng÷.
2. NguyÔn §×nh Thi vµ th¬ NguyÔn §×nh Thi
2.1- Mét vµi nÐt vÒ sù nghiÖp v¨n ch¬ng cña NguyÔn §×nh Thi .
NguyÔn §×nh Thi thuéc thÕ hÖ mµ sù nghiÖp v¨n ch¬ng ®îc h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn tõ sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. Tríc khi ®Õn víi v¨n ch¬ng, «ng tham gia
tÝch cùc vµo phong trµo häc sinh sinh viªn yªu níc vµ héi v¨n ho¸ cøu quèc (19411943). Hoµ nhËp vµo kh«ng khÝ ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña d©n téc, NguyÔn §×nh
Thi ®· sím kh¼ng ®Þnh s©u s¾c t c¸ch c«ng d©n, t c¸ch cña ngêi tri thøc c¸ch
9
m¹ng. Nh÷ng n¨m th¸ng ho¹t ®éng nµy ®· gãp phÇn h×nh thµnh b¶n lÜnh, vèn sèng
vµ tµi n¨ng trong nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng. ¤ng viÕt vÒ triÕt häc, lý luËn phª b×nh.
Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ vµ v¨n nghÖ ®îc soi s¸ng tõ gãc ®é triÕt häc, t¹o ra Ên tîng m¹nh, mét chÊt trÝ tuÖ s¾c s¶o.
¤ng lµ t¸c gi¶ cña nh÷ng bµi h¸t næi tiÕng: DiÖt ph¸t xÝt, Ngêi Hµ Néi …
¤ng viÕt nhiÒu vë kÞch g©y nh÷ng “sù kiÖn”trong ®êi sèng s©n khÊu ViÖt Nam:
Con nai ®en, Rõng tróc, NguyÔn Tr·i ë §«ng Quan ... C¸c truyÖn ng¾n cña «ng
®îc ®¸nh gi¸ rÊt cao (Gi¶i thëng b¸o v¨n nghÖ 1951-1952). ¤ng lµ nhµ v¨n næi
tiÕng víi nh÷ng t¸c phÈm mang tÝnh sö thi (Vì Bê) hoÆc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò
nãng báng cña chiÕn tranh (Xung kÝch (1951), Vµo löa (1966), MÆt trËn trªn cao
(1967) ...
¤ng lµ t¸c gi¶ cña s¸u tËp th¬ kÕt tinh nh÷ng suy nghÜ c¶m xóc m·nh liÖt cña
«ng vÒ ®Êt níc, con ngêi vµ thêi ®¹i trong nh÷ng n¨m th¸ng kh«ng thÓ nµo quªn.
Cã thÓ nãi, ë lÜnh vùc s¸ng t¸c nµo, «ng còng ®Ó l¹i nh÷ng thµnh tùu næi bËt.
¤ng lµ mét chøng nh©n cña nhiÒu hoµn c¶nh lÞch sö mµ ®êi sèng vµ sù
nghiÖp v¨n ch¬ng cu¶ «ng song hµnh víi ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng, ®êi kh¸ng
chiÕn. TÊt c¶ ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë «ng mét b¶n lÜnh v÷ng vµng, mét tr×nh
®é v¨n ho¸ s©u réng, mét trÝ tuÖ s¾c s¶o vµ ®Æc biÖt rÊt giµu tÝnh s¸ng t¹o. §iÒu ®ã
in dÊu rÊt râ trong c¸c t¸c phÈm cña «ng, nhÊt lµ trong th¬ mµ chóng ta cã dÞp t×m
hiÓu ë phÇn tiÕp theo .
2. 2 . Mét sè quan niÖm cña NguyÔn §×nh Thi vÒ th¬
NguyÔn §×nh Thi kh«ng chØ lµ ngêi s¸ng t¸c næi tiÕng mµ «ng cßn lµ mét
nhµ lý luËn phª b×nh s¾c s¶o. Ngêi ta nhËn thÊy gi÷a s¸ng t¸c vµ lý luËn ë «ng rÊt
nhÊt qu¸n, hµi hoµ. Quan niªm cña «ng vÒ nghÖ thuËt nãi chung, th¬ nãi riªng ®îc
ph¸t biÓu kh¸ hÖ thèng vµ râ rµng. §iÒu nµy gióp cho ngêi nghiªn cøu vÒ th¬ v¨n
«ng cã mét chæ dùa ®¸ng tin cËy, nã gãp phÇn lý gi¶i nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ néi dung
vµ h×nh thøc trong c¸c t¸c phÈm cña «ng.
§Ó cã thÓ ®i vµo t×m hiÓu th¬ NguyÔn §×nh Thi, thiÕt nghÜ cÇn nªu mét sè
quan niªm cña «ng vÒ th¬ ®îc tr×nh bµy díi d¹ng c¸c bµi viÕt hoÆc bµi nãi, hay
nh÷ng lêi t©m sù pháng vÊn tõ n¨m 1948 ®Õn nay .
Trong mét lÇn nãi chuyÖn, NguyÔn §×nh Thi béc b¹ch : “T«i sinh ra kh«ng
ph¶i trong mét gia ®×nh dßng dâi nho häc, tuæi nhá cña t«i ë ngoµi ch÷ H¸n. Khi ®i
häc tiÓu häc thêi Ph¸p thuéc, t«i còng ®îc häc mçi tuÇn mét giê ch÷ H¸n trong ba
n¨m s¬ häc råi th«i. Sau nµy lµm nghÒ cÇm bót, còng ph¶i tù häc thªm chót Ýt ®Ó
hiÓu nghÜa c¸c tõ gèc H¸n khi dïng ®Õn.
Do vËy, c¸c tõ ng÷ gèc H¸n kh«ng cã mÊy ©m hëng trong trÝ tëng tîng vµ
xóc c¶m cña t«i, tõ nh÷ng ngµy t«i cßn nhá .
VÝ dô: nghe “l©m tuyÒn, viÔn phè” t«i kh«ng c¶m thÊy g× nhiÒu nhng nghe
rõng suèi, phè xa th× trong t«i gîi ®éng lªn nhiÒu thø. C¸i vèn s©u tiÕng nãi trong
10
t«i lµ lêi ¨n tiÕng nãi th«ng thêng vµ trong v¨n häc lµ ca dao vµ th¬ N«m cña c¸c
nhµ th¬ cæ ®iÓn ®êi tríc” ( 46; tr.17).
Trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña m×nh, NguyÔn §×nh Thi ®· dµnh cho th¬ mét vÞ
trÝ trang träng. ¤ng xem ®©y lµ mét thÓ lo¹i cã thÓ béc lé ®îc nh÷ng suy nghÜ,
chiªm nghiÖm vµ nh÷ng t×nh c¶m ch©n thµnh nhÊt .
Khi nãi vÒ th¬, tríc hÕt «ng nhÊn m¹nh mÆt c¶m xóc. ¤ng nhËn xÐt :
“T©m hån chóng ta cã mét rung ®éng khi nã ra khái t×nh tr¹ng b×nh thêng,
khi nã kh«ng chiÕu theo thãi quen nh mét d©y da trong bé m¸y, khi nã thøc tØnh tù
soi vµo ®Ó tù nhËn thÊy ®ang ë mét ®é rung chuyÓn kh¸c thêng, do mét sù va ch¹m
nµo víi thêi gian bªn ngoµi, víi thiªn nhiªn, víi nh÷ng ngêi kh¸c, råi do sù tù soi
s¸ng Êy mµ c¶m xóc h×nh thµnh ®îc h¼n”. (49; tr.67).
Nãi vÒ sù diÔn ®¹t, «ng nhËn xÐt: “Th¬ cña mét thêi míi trong nh÷ng bíc
®Çu Ýt khi chÞu ®ùng ®îc nh÷ng ch©n trêi réng më ®Ó t×m kiÕm søc míi cña nã ...
V¨n xu«i l«i cuèn ngêi nh dßng níc, ®a ta ®i lÇn lît tõ ®iÓm nµy ®Õn ®iÓm kh¸c.
Th¬ tr¸i l¹i chØ chän mét Ýt ®iÓm chÝnh, bÊm vµo nh÷ng ®iÓm Êy th× toµn thÓ ®éng
lªn theo” (49; tr47).
ë mét ®o¹n kh¸c, trë l¹i ý nµy, «ng nhÊn m¹nh: “Mçi thÓ th¬ cã mét kh¶
n¨ng, mét thø nhÞp ®iÖu cña nã nhng nÕu theo dâi nh÷ng thêi kú lín cña lÞch sö
th× mét thêi ®¹i míi cña nghÖ thuËt thêng bao giê còng t¹o ra mét h×nh thøc míi.
Th¬ cña mét thêi míi trong nh÷ng bíc ®Çu Ýt khi chÞu nh÷ng h×nh thøc ®Òu ®Æn, cè
®Þnh” (49; tr. 80).
Nh÷ng ý kiÕn cña NguyÔn §×nh Thi, vÒ mÆt lý luËn còng phï hîp víi víi
thùc tiÔn s¸ng t¸c cña m×nh. NhiÒu bµi th¬ cña «ng ®îc viÕt nét c¸ch tù do, tho¶i
m¸i, kh«ng qu¸ nÖ vµo vÇn ®iÖu, kh«ng a sù nhÞp nhµng dÔ d·i cña c©u ch÷. ý tëng
®ã ®· h×nh thµnh tõ rÊt sím trong nh÷ng ngµy ®Çu s¸ng t¸c th¬ cña «ng.
Chóng ta nhí r»ng n¨m 1948, trong mét h«i nghÞ tranh luËn vÒ th¬ cña m×nh,
tríc c¸c nhµ th¬, nhµ v¨n næi tiÕng nh: Tè H÷u, Xu©n DiÖu, ThÕ L÷, Xu©n Thuû,
Thanh TÞnh, Nguyªn Hång, Ng« TÊt Tè … nhµ th¬ trÎ NguyÔn §×nh Thi (lóc ®ã
míi 24 tuæi) ®· ph¸t biÓu rÊt kh¶ng kh¸i vÒ chñ ®Ých, híng ®i, t×nh yªu s¸ng t¸c.
§Æc biÖt, víi lo¹i th¬ kh«ng vÇn mµ lóc ®ã nhiÒu ngêi tá ra kh«ng mÆn mµ,
NguyÔn ®×nh Thi nãi râ:
"- Khi ®· bá luËt lÖ råi, ®ñ c¶m xóc tù nhiªn th× cø nãi thµnh vÇn còng ®îc,
kh«ng th× th«i. Nãi nh lêi nãi thêng vËy.
-Rót ra nh÷ng c¸i trong cuéc sèng .
- T«i mong ®i tíi nh÷ng c©u th¬ nh lêi nãi thêng mµ ®Õn ®é c¶m xóc m·nh
liÖt. NÕu cÇn nãi mét h¬i dµi dïng nh÷ng c©u dµi. NÕu h¬i ng¾n th× nãi ng¾n.
Nh÷ng h×nh ¶nh th¬ míi b©y giê t«i tëng tîng nã cÇn ph¶i khoÎ, g©n guèc, xï x×,
chÊt ph¸c, chung ®óc tù nhiªn. Nh÷ng bµi th¬ cò, cïng mét nhÞp ®iÖu ®Òu ®Òu t«i
11
kh«ng chÞu ®îc. Bµi th¬ chÊt ph¸c kia t¸c ®éng vµo t©m hån ta h¬n” (47; tr.227,
228).
Vai trß cña tõ ng÷, còng ®îc «ng rÊt chó träng: “Ch÷ vµ tiÕng trong th¬ ph¶i
cßn cã mét gi¸ trÞ kh¸c, ngoµi gi¸ trÞ ý niÖm. Ngêi lµm th¬ chän ch÷ vµ tiÕng
kh«ng ph¶i chØ v× ý nghÜa cña nã ... §iÒu kú diÖu cña th¬ lµ mçi ch÷, ngoµi ý
nghÜa cña nã ... bçng ph¸ tung më réng ra, gäi ®Õn xung quanh nh÷ng c¶m xóc,
nh÷ng h×nh ¶nh kh«ng ngê, to¶ ra xung quanh nã mét vïng ¸nh s¸ng ®éng ®Ëy.
Søc m¹nh cña c©u th¬ lµ ë søc gîi Êy” ( 47; tr.280 ).
Vai trß cña nhÞp ®iÖu trong th¬ còng ®îc NguyÔn §×nh Thi nhÊn m¹nh nhiÒu
lÇn. Nhng ë ®©y, «ng nãi râ nhÞp ®iÖu ®Æc trng: “Cßn trong th¬, tiÕng nãi ®i ®Õn
ngän nguån cña nã, nh tia löa bay lªn tõ t©m hån con ngêi ®ang xóc ®éng, nh
chiÕc l¸ non tõ chåi nô në ra. Mçi tõ nh mét viªn ngäc nguyªn thuû, mét giät ¸nh
s¸ng, vµ c©u th¬ nh dßng níc nguån trong suèt. TiÕng nãi th¬ lµ tiÕng nãi ®Çy ©m
nh¹c, tiÕng nãi cña nhÞp ®iÖu – nhÞp ®iÖu cña ©m thanh vËt chÊt, cña tiÕng nãi con
ngêi. Vµ nhÞp ®iÖu cña nh÷ng c¶m xóc, ý nghÜ, tr×nh tù hoµ quyÖn nèi tiÕp nhau”.
(46; tr.9)
Trªn ®©y, chóng t«i lîc dÉn nh÷ng luËn ®iÓm chÝnh cña NguyÔn §×nh Thi
ph¸t biÓu vÒ th¬ nãi chung, th¬ cña m×nh nãi riªng. Cã 3 ®iÓm chñ yÕu lµ:
1- Th¬ lµ tiÕng nãi cña c¶m xóc ch©n thµnh tõ trong ®êi sèng. Th¬ ph¶i ®îc
viÕt ra tõ ng«n ng÷ cña ®êi sèng t©m hån m×nh.
2 – Ng«n ng÷ th¬ ph¶i giµu h×nh ¶nh, giµu søc gîi, giµu nh¹c ®iÖu.
3 – Kh«ng c©u nÖ vµo vÇn, th¬ cã thÓ nh lêi nãi thêng, miÔn lµ c¶m xóc tù
nhiªn.
§©y lµ nh÷ng ý ®îc «ng nªu ra mét c¸ch cã hÖ thèng vµ nhÊt qu¸n trong c¸c
thêi kú kh¸c nhau. Nh÷ng luËn ®iÓm nµy gióp ta t×m hiÓu th¬ «ng vµ còng gãp
phÇn soi s¸ng hoÆc tham kh¶o cho nh÷ng vÊn ®Ò mµ ng«n ng÷ th¬ ®· vµ ®ang cÇn
gi¶i ®¸p trong nghiªn cøu tõ tríc ®Õn nay .
3 - Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong nghiªn cøu th¬ NguyÔn §×nh Thi
NguyÔn §×nh Thi lµ mét nghÖ sÜ ®a tµi trªn nhiÒu lÜnh vùc. Nhng còng cã ngêi lÊy lµm tiÕc lµ “NguyÔn §×nh Thi ham nhiÒu thø qu¸, ham dùng nhiÒu “nhµ”
qu¸!" Cã ngêi cßn lo ng¹i sù ®a tµi Êy sÏ l¹i lµ c¸i “ho¹” cña «ng, r»ng chÝnh «ng
l¹i tù che khuÊt «ng!
Nhng b»ng sù bÒn bØ, kiªn tr× suèt h¬n n÷a thÕ kû s¸ng t¸c ®· lµ mét sù minh
chøng ®Çy tÝnh thuyÕt phôc, gãp phÇn gi¶i to¶ nh÷ng lo ng¹i, thËm chÝ gi¶i to¶
nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ mµ kh«ng ph¶i lóc nµo còng tho¶ ®¸ng vÒ «ng.
NguyÔn §×nh Thi lµm th¬ kh«ng nhiÒu. Nhng ngay nh÷ng bµi th¬ ®Çu tay,
th¬ «ng ®· cã mét giäng ®iÖu riªng “vµ cø thÕ rØ r¶ cho ®Õn tËn b©y giê, gãp vµo
thi ca ViÖt Nam mét thi ph¸p l¹, mét vÎ ®Ñp sang träng” (12).
12
§iÓm qua c¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ th¬ NguyÔn §×nh Thi, chóng ta thÊy cã mÊy
®iÓm ®îc nhiÒu bµi viÕt chó ý sau ®©y :
3.1 -VÒ phong c¸ch nghÖ thuËt .
NhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh th¬ NguyÔn §×nh Thi t¹o ra mét phong
c¸ch míi l¹. “ Th¬ NguyÔn §×nh Thi ®i theo mét lèi riªng, rÊt Ýt chÞu ¶nh hëng cña
th¬ míi, kh«ng m« pháng th¬ ca c¸ch m¹ng thêi kú tríc n¨m 1945. ¤ng nãi c¸i
míi víi phong c¸ch míi, kh«ng lÖ thuéc nhiÒu nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi” (Hµ Minh
§øc; 47; tr.20). “Th¬ NguyÔn §×nh Thi ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña kh¸ng chiÕn
chèng Ph¸p ®· Ýt nhiÒu mang mét c¶m xóc kÝn ®¸o, víi d¸ng dÊp míi l¹”
(NguyÔn Xu©n Nam; 34).
“Th¬ NguyÔn §×nh Thi cã c¸i chÊt ngêi s¸ng nh trong mét sè bµi lý luËn cña
«ng. Vµ nã cµng Ýt cã sù l«i cuèn say sa, sù nhuÇn nhuyÔn gi÷a chÊt tr÷ t×nh vµ
chÊt hïng ca nh trong nh¹c cña «ng. ChÊt th¬ NguyÔn §×nh Thi thiªn vÒ trÇm t,
b×nh lÆng tëng nh nhµ th¬ võa nãi chËm r·i võa nghÜ ngîi vÒ ®iÒu m×nh nãi (TrÇn
H÷u T¸; 42).
3.2 VÒ ®ª tµi, chñ ®Ò
Th¬ NguyÔn §×nh Thi g¾n liÒn víi c¸ch m¹ng, víi hai cuéc kh¸ng chiÕn thÇn
th¸nh cña d©n téc, “Víi quan ®iÓm nhÊt qu¸n vÒ th¬, tõ c¸c tËp Ngêi chiÕn sÜ, Bµi
th¬ H¾c H¶i, Dßng s«ng trong xanh, ®Õn Tia n¾ng råi Trong c¸t bôi c¶m høng lín
trong th¬ NguyÔn §×nh Thi tËp trung vµo c¶m høng vÒ c¸ch m¹ng, ®Êt níc trong
chiÕn tranh vµ x©y dng trªn c¸i nÒn ®ã lµ sè phËn, niÒm vui vµ h¹nh phóc cña c¸
nh©n theo n¨m th¸ng cña cña cuéc ®êi”. (16; tr.21)
“Mäi s¸ng t¸c cña NguyÔn §×nh Thi, dï ë bÊt cø ë lÜnh vùc nµo nhng ®Æc
biÖt lµ víi th¬, bao giê «ng còng g¾n chÆt víi nçi vui buån cña nh©n d©n vµ ®Êt níc” ( 7; tr.250). “Næi bËt lªn nh mét ®iÓm s¸ng xuyªn suèt trong th¬ anh lµ sù quan
t©m ®èi víi vÊn ®Ò h¹nh phóc cña con ngêi, con ngêi lao ®éng, con ngêi ViÖt
Nam” (29).
“Cã nh÷ng nhµ th¬ chØ nãi c¸i vui chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng. NguyÔn §×nh
Thi cßn nãi thªm nh÷ng xãt xa mÊt m¸t vµ cã lóc h×nh nh anh nhÊn qu¸ nhiÒu. Nhng tr¸i l¹i, cÇn nãi anh hiÓu râ c¸i gi¸ chóng ta ph¶i tr¶, hiÓu râ phÈm chÊt cao
quý cña ®ång bµo, ®ång chÝ chóng ta, hiÓu râ h¹nh phóc to lín mµ chóng ta giµnh
®îc” (43; tr.175) .
3.3 - VÒ h×nh thøc ng«n ng÷
NhiÒu ý kiÕn ®¸nh gi¸ sù míi l¹, c¸ch t©n trong h×nh thøc, ng«n ng÷ th¬
NguyÔn §×nh Thi. ý kiÕn khen còng nhiÒu vµ chª còng kh«ng Ýt. Mét sè ý kiÕn cho
r»ng: Th¬ NguyÔn §×nh thi tróc tr¾c, khã ®äc. Cã nh÷ng bµi ë giai ®o¹n ®Çu cha
nãi ®îc nçi niÒm cña quÇn chóng. Cã nhiÒu c©u th¬ khã hiÓu, mét sè bµi cßn cã sù
u uÊt , gß bã ...
13
Nhng nh×n chung th¬ NguyÔn §×nh Thi ®îc ®¸nh gi¸ cao. Suy ngÉm thËt s©u
th¬ «ng, ta dÔ dµng thÊy r»ng, ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu xuÊt hiÖn trªn thi ®µn ViÖt
Nam, “NguyÔn §×nh Thi ®· r¸o riÕt chñ tr¬ng c¸ch t©n triÖt ®Ó h×nh thøc c©u th¬,
c¸ch t©n s©u s¾c lèi biÓu c¶m cña th¬, ®Æc biÖt ®èi víi thÓ th¬ thÊt ng«n ... C©u th¬
NguyÔn §×nh Thi, “thêng biÕn ¶o bÊt kú”. C©u th¬ dµi ng¾n, ng¾t dßng hoµn toµn
tuú thuéc h¬i m¹ch bªn trong cña tø th¬, hån th¬ chø kh«ng cè ®Þnh, kh«ng bÞ gß
Ðp theo mét thÓ th¬ nµo. Th¬ NguyÔn §×nh Thi “®îc g¹n ch¾t tinh tÕ, ®îc viÕt mét
c¸ch ch¾c ch¾n, nhäc nh»n, kû lìng vµ ®Çy tr¸ch nhiÖm” (7; tr.251).
Lý gi¶i vÒ th¬ kh«ng vÇn cña NguyÔn §×nh Thi, cã ý kiÕn nhËn xÐt “chÝnh v×
chó träng ®Õn h×nh ¶nh trong th¬, NguyÔn §×nh Thi kh«ng chó träng nhiÒu ®Õn
chøc n¨ng t¹o nh¹c, ngîc l¹i thiªn vÒ chøc n¨ng t¹o h×nh cña ng«n ng÷ (...). Th¬
NguyÔn §×nh Thi thêng kiÖm lêi, ®äc th¬ «ng ta b¾t gÆp mét thi ph¸p hiÖn ®¹i :
kiÖm lêi ®óc ¶nh” ( 22; tr .280).
VÒ mÆt sö dông ng«n ng÷ cô thÓ, cã ý kiÕn nhÊn m¹nh mét sè ®iÓm næi bËt
cña th¬ NguyÔn §×nh Thi: lµ “th¬ tr÷ t×nh ®iÖu nãi tõ ng÷ dïng gi¶n dÞ, giµu h×nh
¶nh vµ hµm sóc, h×nh thøc c©u th¬ phãng kho¸ng tù do” (9; tr.310)
4. TiÓu kÕt :
Trong ch¬ng nµy, chóng t«i nªu mét sè vÊn ®Ò mang tÝnh chÊt tiÒn ®Ò lý luËn cã
liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Ò tµi, nh÷ng vÊn ®Ò gåm :
1-Th¬ lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®Æc thï , ®éc ®¸o. Ng«n ng÷ Th¬ lµ mét
phîng diÖn h×nh thøc gãp phÇn ®Æc biÖt quan träng lµm nªn phong c¸ch, diÖn m¹o
cña th¬ .
2- NguyÔn §×nh Thi lµ mét nhµ th¬ ®· t¹o nªn mét phong c¸ch ®éc ®¸o.
Nh÷ng ý kiÕn cña «ng vÒ th¬ ®· lµm tiÒn ®Ò cho viÖc ®Þnh híng s¸ng t¸c, soi s¸ng
cho viÖc t×m hiÓu th¬ «ng.
3 - H¬n nöa thÕ kû s¸ng t¸c, th¬ NguyÔn §×nh Thi g¾n bã víi ®êi sèng víi
c¸ch m¹ng, lµ sù kÕt tinh s©u s¾c suy nghÜ, t×nh c¶m cña «ng víi cuéc ®êi. Th¬
NguyÔn §×nh Thi ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò trong viÖc nghiªn cøu, tõ ph¬ng diÖn néi
dung ®Õn h×nh thøc, ®Æc biÖt lµ ph¬ng diÖn ng«n ng÷ th¬.
Dùa vµo nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt lý luËn, nh÷ng quan niÖm vµ ®Þnh híng
s¸ng t¸c trªn ®©y, phÇn tiÕp theo luËn v¨n sÏ ®i s©u vµo kh¶o s¸t c¸c ®Æc ®iÓm vÒ
h×nh thøc (ch¬ng 2) vµ néi dung (ch¬ng3).
14
Ch¬ng 2
§Æc ®iÓm h×nh thøc cña th¬ NguyÔn §×nh Thi
1. DÉn nhËp :
Trong ng«n ng÷, mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc rÊt chÆt chÏ vµ rÊt
phøc t¹p. Th¬ cã mét c¸ch thøc ph¶n ¸nh cuéc sèng mang tÝnh ®Æc thï. H×nh thøc
th¬ ®¬ng nhiªn ph¶i phï hîp víi néi dung vµ c¸ch thøc ph¶n ¸nh mang tÝnh ®Æc
thï Êy.
Mçi bµi th¬ cã thÓ xem nh lµ mét chØnh thÓ. Khi xem xÐt mÆt h×nh thøc
trong th¬ NguyÔn §×nh Thi, chóng t«i chñ yÕu ®i vµo t×m hiÓu c¸c khÝa c¹nh sau:
thÓ th¬, c¸c ®Æc ®iÓm vÒ tæ chøc trong c©u th¬ (vÇn, nhÞp ®iÖu), ®Æc ®iÓm vÒ tõ
ng÷ vµ mét sè cÊu tróc ®iÓn h×nh cña bµi th¬ ...
Qua nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy, ta cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ phong c¸ch, diÖn m¹o
riªng cña th¬ NguyÔn §×nh Thi trong th¬ ca nãi chung, th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i nãi
riªng.
2. ThÓ th¬ :
2.1- NhËn xÐt chung :
Trong nh÷ng kh¸i niÖm liªn quan ®Õn th¬, thuËt ng÷ “thÓ th¬” cha ®îc ®Þnh
nghÜa râ rµng. Nhng qua ph©n lo¹i vÒ thÓ th¬, ngêi ta thêng lÊy sè tiÕng vµ vÇn ®Ó
ph©n lo¹i c¸c thÓ th¬.
C¨n cø vµo sè tiÕng (trong c©u th¬ ) cã: thÓ th¬ 5 tiÕng, 6 tiÕng, 7 tiÕng, 8
tiÕng, th¬ tù do sè tiÕng kh«ng ®Òu nhau).
15
C¨n cø vµo luËt th¬, cã hai lo¹i: Th¬ c¸ch luËt ( th¬ cã quy t¾c vµ luËt lÖ æn
®Þnh, gåm th¬ §êng luËt, lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t ...); Th¬ kh«ng c¸ch luËt (th¬
tù do sè tiÕng, sè c©u kh«ng h¹n chÕ )
Khi t×m hiÓu th¬ NguyÔn §×nh Thi, chóng t«i nhËn thÊy trong sè 107 bµi cã:
Th¬ §êng luËt: 5 bµi, th¬ lôc b¸t:1 bµi, th¬ tù do: 101bµi (trong ®ã mét bµi trêng
ca cã xen kÏ lôc b¸t (Bµt th¬ H¾c H¶i). Sau ®©y xin ®iÓm qua mét sè thÓ th¬ tiªu
biÓu trong th¬ NguyÔn §×nh Thi.
2.2 ThÓ th¬ lôc b¸t :
Lôc b¸t lµ thÓ th¬ truyÒn thèng cña d©n téc. §Æc ®iÓm næi bËt cña thÓ th¬ nµy
lµ c©u 6 vµ c©u 8 lu©n phiªn nèi tiÕp nhau, tiÕt tÊu lµm nªn ®Æc trng cña thÓ th¬
nµy trªn c¬ së sù hµi hoµ vÒ hiÖp vÇn vµ hµi ©m .
Trong s¸ng t¸c cña m×nh, NguyÔn §×nh Thi Ýt sö dông thÓ lôc b¸t nhng bµi
th¬ lôc b¸t cña «ng l¹i t¹o nªn mét ®Æc trng rÊt lµ Ên tîng .
§o¹n th¬ lôc b¸t trong trêng ca Bµi th¬ H¾c H¶i cã thÓ t¸ch ra nh mét bµi cã
tÝnh ®éc lËp, nãi vÒ ®Êt níc ViÖt Nam.
ViÖt Nam ®Êt níc ta ¬i
Mªnh m«ng biÓn lóa ®©u trêi ®Ñp h¬n
C¸nh cß bay l¶ rËp rên
M©y mê che ®Ønh Trêng S¬n sím chiÒu
Quª h¬ng biÕt mÊy th©n yªu
Bao nhiªu ®êi ®· chÞu nhiÒu th¬ng ®au
MÆt ngêi vÊt v¶ in s©u
G¸i trai cïng mét ¸o n©u nhuém bïn
§Êt nghÌo nu«i nh÷ng anh hïng
Ch×m trong m¸u ch¶y l¹i vïng ®øng lªn
§¹p qu©n thï xuèng ®Êt ®en
Sóng g¬m vøt bá l¹i hiÒn nh xa
ViÖt Nam ®Êt n¾ng chan hoµ
Hoa th¬m qu¶ ngät bèn mïa trêi xanh
M¾t ®en c« g¸i long lanh
Yªu ai yªu trän tÊm t×nh thuû chung
§Êt tr¨m nghÒ cña tr¨m vïng
Kh¸ch ph¬ng xa tíi l¹ lïng t×m xem
Tay ngêi nh cã phÐp tiªn
Trªn tre l¸ còng dÖt ngh×n bµi th¬
…………….
Ta ®i ta nhí nói rõng
Ta ®i ta nhí dßng s«ng vç bê
Nhí ®ång ruéng nhí khoai ng«
16
B¸t canh rau muèng qu¶ cµ dßn tan
C¶ ®o¹n th¬ -bµi th¬ nµy, trõ nh÷ng c©u th¬ nãi vÒ c¶nh khæ lÇm than cña con
ngêi, mang phong vÞ ca dao, rÊt quen thuéc, gÇn gòi víi nh÷ng bµi ca dao nãi vÒ
quª h¬ng ®Êt níc. §ã lµ tiÕng h¸t väng vÒ tõ trong s©u th¼m tr¸i tim, tõ c¸ch gieo
vÇn ng¾t nhÞp, hoµ phèi ©m thanh ®Õn h×nh ¶nh:
ViÖt Nam ®Êt níc ta ¬i
Mªnh m«ng biÓn lóa ®©u trêi ®Ñp h¬n
C¸nh cß bay l· rËp rên
M©y mê che ®Ønh Trêng S¬n sím chiÒu ...
M¾t ®en c« g¸i long lanh
Yªu ai yªu trän tÊm t×nh thuû chung ...
Nhí ®ång ruéng nhí khoai ng«
B¸t canh rau muèng qu¶ cµ dßn tan...
Bµi “ thuÇn” nhÊt theo thÓ lôc b¸t lµ ChiÒu thu nhí B¸c Hå:
N¾ng chiÒu trªn lóa x«n xao
M©y chiÒu lng nói cao cao r¹ng ngêi ...
Næi bËt ë bµi th¬ nµy lµ c¸ch gieo vÇn, sù hµi thanh rÊt chuÈn mùc vµ ®¹t tíi
sù nhuÇn nhuyÔn cæ ®iÓn .
§ã lµ sù tu©n thñ luËt “B»ng –Tr¾c” ë c¸c tiÕng 2, 4, 6, ë c©u lôc, 2, 4, 6, 8,
ë c©u b¸t, lµ sù gieo vÇn ë c¸c vÞ trÝ ®óng luËt, lµ sù ®èi lËp bæng – trÇm ë c¸c
tiÕng trong mét c©u th¬ :
N¾ng chiÒu trªn lóa x«n xao
T
B B T B B
M©y chiÒu / lng nói / cao cao r¹ng ngêi
B B
B T
B B T B
Níc non / non níc / båi håi
T
B
B T
B B
Nghe th©n yªu / väng tiÕng ngêi / ®©u ®©y
B
B B
T
T
B
B B
M©y hång / chim vót / c¸nh bay
B
B
B
T
T
B
S«ng xa / mét d¶i/ d©ng ®Çy / nhí th¬ng
B B T T
B B
T
B
TÊm lßng / vÉn ë quª h¬ng
T
B T T B B
Nô cêi/ göi l¹i / lªn ®êng ngh×n thu
T B
T T B B
B
B
T¸c gi¶ ®· khai th¸c, sö dông nh÷ng ®Æc trng cña thÓ th¬ lôc b¸t truyÒn
thèng: vÇn ch©n (ë c©u lôc) vµ vÇn lng (ë c©u b¸t) hiÖp vÇn víi nhau, ë thanh b»ng
17
t¹o thanh ®iÖu hµi hoµ, nhÑ nhµng. C¸c tiÕng ë trong c©u còng chñ yÕu lµ nhÞp
ch½n. C¸c tõ l¸y, tõ ghÐp sãng ®«i suÊt hiÖn (x«n xao, cao cao, båi håi, níc non,
nhí th¬ng, r¹ng ngêi,...) C¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian ®îc ®a vµo: n¾ng chiÒu, m©y
chiÒu, m©y hång, s«ng xa, quª h¬ng ...
TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã ®· t¹o ra ë bµi th¬ mét kh«ng gian th¬ trµn ngËp t×nh
c¶m b©ng khu©ng nhng s©u l¾ng. Bµi th¬ chØ cã 8 c©u, nhá gän nh mét nÐn t©m h¬ng, nhí th¬ng ngËm ngïi viÕng B¸c.
2.3- ThÓ th¬ §êng luËt :
Th¬ §êng luËt ngoµi quy t¾c chÆt chÏ vÒ niªm luËt (vÇn, nhÞp, ®èi ...), cßn cã
sù quy ®Þnh vÒ sè tiÕng (5 hoÆc 7 tiÕng) vµ sè c©u: tø tuyÖt (4 c©u) b¸t có (8 c©u)
vµ trêng thiªn (trªn 8 c©u ).
Kh¶o s¸t th¬ NguyÔn §×nh Thi, ta thÊy trong sè 107 bµi, «ng chØ s¸ng t¸c ba
bµi theo thÓ §êng luËt. Trong ®ã cã hai bµi ë d¹ng tø tuyÖt:
Vên bµng rông ®Çy mÆt ®Êt
S¬ng l¹nh bªn ®êng ®o¸ cóc hoang
ChÇm chËm níc s«ng tr«i lÊp lo¸ng
Ai mét m×nh ®i trong ¸nh tr¨ng
(S¬ng l¹nh ) .
N¨m m¬i n¨m nh mét bãng m©y
Giã thu l¹i thæi suèt ®ªm dµi
VÉn nghe khóc h¸t ngêi n¨m Êy
ChÐn rîu bªn ®Ìn níc m¾t ®Çy
(Giã thu )
§èi chiÕu víi thÓ tø tuyÖt nguyªn thÓ, th¬ tø tuyÖt cña NguyÔn §×nh Thi
niªm luËt kh«ng hoµn toµn theo thÓ §êng luËt nghiªm nhÆt. Ch¼ng h¹n: ChÐn rîu
bªn ®Ìn níc m¾t ®Çy lµ mét c©u th¬ t¹o c¶m gi¸c “ngang ngang” v× trong dßng th¬
tiÕng thø t vµ tiÕng thø 7 cïng vÇn b»ng nhng ph¶i kh¸c vÒ ©m vùc (cao thÊp) nhng
trong c©u th¬ nµy l¹i cïng dÊu huyÒn (®Ìn - ®Çy )
Nh÷ng bµi th¬ kh¸c tuy cã d¹ng thÊt ng«n b¸t có (Nh dßng s«ng, Nhí) hay
d¹ng trêng thiªn (Bµi th¬ H¾c H¶i , Dßng s«ng vÉn r× rµo ...), nhng vÒ ©m luËt
®Òu cã híng cña th¬ tù do. T¸c gi¶ thêng tù do trong gieo vÇn, nhÞp vµ nhÊt lµ
trong bè côc (kh«ng theo cÊu tróc, ®Ò, thùc, luËn, kÕt )
Nãi chung nh÷ng bµi th¬ nµy kh«ng cßn ë d¹ng nguyªn thÓ mµ cã d¹ng phèi
hîp xen kÎ gi÷a c¸c thÓ. Do ®ã khi xem xÐt lo¹i nµy , chóng t«i kh¶o s¸t chóng ë
d¹ng thÓ th¬ tù do .
2.4 Th¬ tù do :
2.4.1 Mét sè ®Æc ®iÓm cña th¬ tù do
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, th¬ tù do xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam tõ nh÷ng n¨m 30
cña thÕ kû XX, cïng víi phong trµo th¬ míi. ë ViÖt Nam, sau C¸ch m¹ng th¸ng
18
T¸m 1945, nhÊt lµ nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, th¬ tù do
kh¸ ph¸t triÓn, trë thµnh mét xu híng míi, ngµy cµng ®îc kh¼ng ®Þnh.
§Æc ®iÓm næi bËt cña th¬ tù do lµ nã kh«ng tu©n theo nh÷ng quy t¾c vÒ c¸ch
luËt (nh th¬ §êng luËt, lôc b¸t...). Do ®ã, h×nh thøc th¬ tù do kh«ng cè ®Þnh sè
tiÕng, sè c©u trong bµi. M¹ch th¬ cã thÓ liªn tôc hoÆc ng¾t qu·ng...
VÝ dô, trong bµi TiÕng tróc tuyÖt vêi ThÕ L÷ ®· dïng nh÷ng c©u th¬ dµi ng¾n
kh¸c nhau, t¹o nªn ©m ®iÖu, tiÕt tÊu ®Çy chÊt vang ng©n tho¶i m¸i trog viÖc thÓ
hiÖn c¶m xóc:
TiÕng ®Þch thæi ®©u d©y
Cí sao mµ rÐo r¾t ?
L¬ löng cao ®a tËn ch©n trêi xanh ng¾t
M©y bay ... giã quyÕn m©y bay
TiÕng vi vót nh khuyªn van nh d×u dÆt
Nh h¾t hiu cïng h¬i giã heo may
¸nh chiÒu thu
Lít mÆt hå thu
S¬ng hång lan nhÑ trªn sãng biÕc
RÆng lau giµ xao x¸c tiÕng reo kh«
Nh khua ®éng nçi nhí nhung th¬ng tiÕc
Trong lßng ngêi ®øng bªn hå
Trong bµi th¬, yÕu tè vÇn vÉn ®îc thÓ hiÖn qua c¸c c©u, c¸c khæ, cã t¸c dông
liªn kÕt bµi th¬, nhng dêng nh m¹ch th¬, h×nh ¶nh th¬ cã søc liªn kÕt m¹nh mÏ, h¬i
th¬ phãng kho¸ng, tù do h¬n.
Nh vËy, vÒ mÆt h×nh thøc, th¬ tù do vÉn cã thÓ cã vÇn, nhng nã kh«ng cßn trë
thµnh mét qui t¾c chÆt chÏ,mµ nhÞp ®iÖu l¹i næi lªn nh mét yÕu tè chñ ®¹o. NhÞp
®iÖu ë ®©y kh«ng do c¸c yÕu tè c¸ch luËt x¸c ®Þnh vµ cÊu t¹o nh th¬ §êng luËt,
th¬ lôc b¸t ... (nãi chung lµ kh«ng x¸c ®Þnh bëi nh÷ng yÕu tè vµ nguyªn t¾c cô thÓ)
mµ thêng do nh÷ng qui t¾c n«Þ t¹i, thËm chÝ rÊt v« h×nh, chi phèi.
VÒ néi dung, th¬ tù do còng nh c¸c thÓ th¬ kh¸c, ph¶n ¸nh nh÷ng rung ®éng
cña t©m hån vÒ con ngêi vµ cuéc ®êi víi nh÷ng h×nh ¶nh c« ®äng, ch¾t läc, tinh tÕ.
Th¬ tù do kh«ng ®ång nghÜa víi tuú tiÖn, Xu©n DiÖu ph¸t biÓu: “Tù do lµ
m×nh ®Æt cho m×nh mét kû luËt linh ®éng, tuú theo mçi trêng hîp, nhng lu«n lu«n
cã kû luËt. Muèn ca h¸t mµ ch¼ng theo tiÕt tÊu nhÞp nhµng th× ai nghe? Lµm th¬ tù
do tøc lµ mçi ®Ò tµi tù t¹o ra mét nhÞp ®iÖu riªng cho thÝch hîp, c¸i ®iÖu Êy kh«ng
®îc phu lu mµ cÇn thiÕt. Ph¶i cao tay l¾m míi sai khiÕn ®îc th¬ tù do. Tù do kh«ng
cã nghÜa lµ muèn lµm g× th× lµm” (18; tr.408) .
Mét xu híng t×m tßi míi tõ th¬ tù do lµ th¬ kh«ng vÇn. Th¬ kh«ng vÇn lµ
mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®îc ®a ra tranh luËn t¹i Héi nghÞ v¨n nghÖ ViÖt B¾c th¸ng
9-1949 nh©n c¸c bµi th¬ tù do kh«ng vÇn cña NguyÔn §×nh Thi.
19
Nh vËy, khi v¨n häc ph¬ng T©y trµn vµo ViÖt Nam, dßng th¬ míi xuÊt hiÖn.
Bªn c¹nh c¸c thÓ th¬ kh¸c lµ sù lªn ng«i cña th¬ tù do víi nhiÒu t×m tßi s¸ng t¹o
míi .
2.4.2 ThÓ th¬ tù do trong th¬ NguyÔn §×nh Thi:
Qua thèng kª c¸c thÓ th¬ cña NguyÔn §×nh Thi,ta thÊy t×nh h×nh nh
sau:Trong tæng sè 107 bµi (tÊt c¶ c¸c thÓ th¬) th× th¬ tù do cã ®Õn 94 bµi (chiÕm tØ
lÖ 87, 800/0).
Nh vËy ®¹i ®a sè th¬ NguyÔn §×nh Thi thuéc thÓ th¬ t do.
Nhng th¬ tù do NguyÔn §×nh Thi còng cã nhiÒu lo¹i. Cô thÓ lµ trong sè 94 bµi
th¬ tù do, cã:
- Th¬ tù do cã vÇn: 41 bµi trong tæng sè 94 bµi (tØ lÖ : 43,730/0)
- Th¬ tù do kh«ng vÇn: 24 bµi trong tæng sè 94 bµi (tØ lÖ : 25,530/0)
- Th¬ tù do phèi hîp cã vÇn víi kh«ng vÇn: 29 bµi trong tæng sè 94 bµi (tØ lÖ
0
30,74 /0)
Qua sè liÖu trªn, cã thÓ thÊy: bµi th¬ tù do cã vÇn cã sè lîng Ýt h¬n so víi hai
lo¹i kia (th¬ tù do kh«ng vÇn vµ lo¹i th¬ phèi hîp). Trong ®ã ®¸ng chó ý lµ trong
thÓ th¬ tù do nµy, nhµ th¬ rÊt chó träng lo¹i th¬ phèi hîp xen kÏ gi÷a cã vÇn vµ
kh«ng vÇn trong mét bµi th¬ (cã thÓ gäi ®ã lµ thÓ th¬ phèi xen).
Cã thÓ nãi, sù phèi xen gi÷a vÇn víi kh«ng vÇn (cïng víi viÖc sö dông c¸c
thÓ hçn hîp (thÓ lôc b¸t xen kÏ víi th¬ tù do hoÆc thÓ th¬ tù do xen kÏ víi th¬ §êng luËt) ®· t¹o cho th¬ NguyÔn §×nh Thi mét h×nh thøc míi, tù do, phãng kho¸ng
.
Xin nªu mét sè dÉn chøng vÒ c¸c lo¹i trªn :
VÒ thÓ th¬ tù do cã vÇn :
§ªm nay trong vên hoa ngæn ngang ô sóng / Bªn ven hå lèm ®èm tr¨ng xanh
/ Nghe quanh ta ®ªm hÌ nãng báng / M¾t båi håi em ®i bªn anh .(Chia tay trong
®ªm Hµ Néi )
VÒ thÓ th¬ tù do kh«ng vÇn:
§ªm nh¹t n¾ng / Ma thÇm lßng phè cò / Ng· t ®Ìn ®¶o giã / ¸nh m¾t kia nh
thanh g¬m. (Hµ Néi ®ªm nay)
ThÓ th¬ xen kÎ cã vÇn – kh«ng vÇn:
¤i nh÷ng v¹t ruéng vµng / ChiÒu rung rinh lóa ng¶ / Bê tre ®ang reo ¸nh
löa/ M¸i nhµ sµn to¶ khãi xanh / H¬ng gµo xa v¨ng v¼ng / Mét m¶nh tr¨ng dèc
ng¶ chËp chïng / Bíc ch©n bãng ®éng nghiªng bê nói . (§êng nói)
Bªn c¹nh nh÷ng c©u th¬, bµi th¬ cã vÇn, kh«ng vÇn vµ xen kÏ nh vËy, ta cßn gÆp
trong th¬ NguyÔn §×nh Thi cã sù phèi hîp c©u th¬ dµi, ng¾n kh¸c nhau:
§Êt níc mu«n n¬i / NghÌo x¬ x¸c h«m nay chãi läi / Giã thæi ®êng xa t¬i
®á / D¹t dµo lóa ng· th©n yªu ... ( Lóa ).
20
- Xem thêm -