Tài liệu đặc điểm lâm sàng và hình ảnh siêu âm của các bệnh nhân sỏi tiết niệu tại bệnh viện e

VN U ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI d Ph ar m ac y, KHOA Y DƯỢC ne an NGUYỄN HUY DU ici ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG VÀ HÌNH ẢNH SIÊU ÂM ed CỦA CÁC BỆNH NHÂN SỎI TIẾT NIỆU KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH Y ĐA KHOA Co py rig ht @ Sc ho ol of M TẠI BỆNH VIỆN E HÀ NỘI – 2018 VN U ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI Ph ar m ac y, KHOA Y DƯỢC ne an d NGUYỄN HUY DU ed ici ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG VÀ HÌNH ẢNH SIÊU ÂM CỦA CÁC BỆNH NHÂN SỎI TIẾT NIỆU of M TẠI BỆNH VIỆN E (NGÀNH Y ĐA KHOA) Sc ho ol KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Khóa: QH 2012 ht @ Người hướng dẫn 1: PGS.TS.NGUYỄN VĂN SƠN Co py rig Người hướng dẫn 2: THS.DOÃN VĂN NGỌC HÀ NỘI – 2018 VN U LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: Ph ar m ac y, Ban giám hiệu, phòng Đào tạo khoa Y-Dược ĐH Quốc Gia Hà Nội; các thầy cô ở khoa Chẩn đoán hình ảnh, các anh chị ở khoa kế hoạch tổng hợp Bệnh viện E, đã giúp đỡ tôi rất nhiều trong thời gian lấy số liệu và hoàn thành khóa luận. an d Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS.Nguyễn Văn Sơn chủ nhiệm bộ môn Kỹ thuật y học, khoa Y-Dược, người thầy đã dành những thời gian quý báu của mình tận tình trực tiếp hướng dẫn, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong quá trình hoàn thành khóa luận. ici ne Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến PGS.TS.BS.Trần Công Hoan và Ths.BS.Doãn Văn Ngọc, những người thầy đã quan tâm và có những góp ý cho tôi trong quá trình hoàn thành khóa luận. Hà nội, Ngày 08 tháng 05 năm 2018 Sinh viên Co py rig ht @ Sc ho ol of M Tôi xin chân trọng cảm ơn ed Cuối cùng, con xin cảm ơn gia đình đã luôn bên con, khích lệ động viên và giúp đỡ con vượt qua mọi khó khăn để có được ngày hôm nay. Nguyễn Huy Du VN U LỜI CAM ĐOAN Ph ar m ac y, Tôi xin cam đoạn toàn bộ số liệu và kết quả thu được trong luận văn này là trung thực và chưa từng được sử dụng hay công bố trong bất kì tài liệu nào khác. Tôi xin chịu mọi trách nhiệm về những thông tin và số liệu đưa ra. Hà Nội, Ngày 08 tháng 05 năm 2018 ne an d Sinh viên Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici Nguyễn Huy Du VN U DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT : bàng quang CLVT : cắt lớp vi tính ĐBT : đài bể thận ESWL : external shock wave lithotripsy (tán sỏi ngoài cơ thể) NQ : niệu quản PAM : phosphat amonium magnesium (tên một loại sỏi) PCNL : percutaneous nephrolithotomy (tán sỏi qua da) SA : siêu âm UIV : urographie intraveineuse (chụp niệu đồ tĩnh mạch) UPR : uretero pyelographie retrograde (chụp bể thận-niệu quản ngược dòng) Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici ne an d Ph ar m ac y, BQ VN U MỤC LỤC ac y, ĐẶT VẤN ĐỀ ...................................................................................................1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...........................................................3 Ph ar m 1.1.TÓM TẮT GIẢI PHẪU VÀ SINH LÝ HỆ TIẾT NIỆU ............................3 1.1.1.Giải phẫu hệ tiết niệu ................................................................................3 1.1.1.1. Thận .....................................................................................................3 1.1.1.2. Niệu quản .............................................................................................4 d 1.1.1.3. Bàng quang ..........................................................................................5 an 1.1.1.4. Niệu đạo ...............................................................................................6 ne 1.1.2.Chức năng sinh lý của thận .......................................................................6 1.2.SIÊU ÂM HỆ TIẾT NIỆU...........................................................................7 ici 1.2.1.Đại cương ..................................................................................................7 ed 1.2.2.Chỉ định.....................................................................................................7 M 1.2.3.Kỹ thuật tiến hành .....................................................................................7 of 1.2.4.Hình ảnh siêu âm hệ tiết niệu bình thường ...............................................8 1.2.4.1. Thận ....................................................................................................8 ol 1.2.4.2. Niệu quản .............................................................................................9 ho 1.2.4.3. Bàng quang ..........................................................................................9 Sc 1.3.CƠ CHẾ HÌNH THÀNH SỎI TIẾT NIỆU .................................................9 1.3.1.Sỏi thận .....................................................................................................9 ht @ 1.3.1.1. Sỏi canxi ............................................................................................10 1.3.1.2. Sỏi kết hợp với nhiễm khuẩn .............................................................10 rig 1.3.1.3. Sỏi acid uric .......................................................................................10 1.3.2.Sỏi niệu quản...........................................................................................10 Co py 1.3.3.Sỏi bàng quang........................................................................................11 1.3.3.1. Sỏi thứ phát ........................................................................................11 VN U 1.3.3.2. Sỏi nguyên phát ................................................................................ 11 1.3.4.Thành phần hóa học của sỏi....................................................................11 ac y, 1.3.5.Hình thể và vị trí sỏi ...............................................................................11 1.3.5.1. Sỏi thận ..............................................................................................11 Ph ar m 1.3.5.2. Sỏi niệu quản .....................................................................................12 1.3.5.3. Sỏi bàng quang ..................................................................................12 1.4.TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG ..................................................................12 1.4.1.Sỏi thận ...................................................................................................12 d 1.4.2.Sỏi niệu quản...........................................................................................12 an 1.4.2.1. Triệu chứng cơ năng ..........................................................................13 1.4.2.2. Triệu chứng thực thể..........................................................................13 ne 1.4.3.Sỏi bàng quang........................................................................................13 ici 1.5.HÌNH ẢNH SIÊU ÂM VÀ MỘT SỐ CẬN LÂM SÀNG KHÁC ............14 ed 1.5.1.Siêu âm....................................................................................................14 M 1.5.2.Chụp X quang .........................................................................................16 1.5.2.1. Chụp X quang hệ tiết niệu không chuẩn bị .......................................16 of 1.5.2.2. Chụp hệ tiết niệu có tiêm thuốc cản quang qua đường tĩnh mạch. ...16 ol 1.5.2.3. Soi bàng quang và chụp niệu quản – bể thận ngược dòng ...............17 ho 1.5.3.. Chụp cắt lớp vi tính trước và sau tiêm thuốc cản quang có dựng hình hệ tiết niệu ..............................................................................................................17 Sc 1.6.CHẨN ĐOÁN XÁC ĐỊNH SỎI TIẾT NIỆU ...........................................17 ht @ 1.6.1.Một số triệu chứng và thông tin gợi ý ....................................................17 1.6.2.Các triệu chứng để chẩn đoán xác định ..................................................18 1.7.ĐIỀU TRỊ SỎI TIẾT NIỆU .......................................................................18 rig 1.7.1.Điều trị sỏi thận ......................................................................................18 Co py 1.7.1.1. Nội khoa dự phòng ............................................................................18 1.7.1.2. Điều trị can thiệp ...............................................................................18 1.7.1.3. Điều trị phẫu thuật .............................................................................18 VN U 1.7.2.Điều trị sỏi niệu quản ............................................................................ 18 1.7.2.1. Điều trị cơn đau do sỏi niệu quản ......................................................19 ac y, 1.7.2.2. Điều trị can thiệp (khi hết cơn đau, hết nhiễm khuẩn) ......................19 1.7.2.3. Điều trị phẫu thuật .............................................................................19 Ph ar m 1.7.3.Điều trị sỏi bàng quang ..........................................................................19 1.7.4.Điều trị sỏi kẹt niệu đạo .........................................................................19 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...............20 2.1.ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ...................................................................20 d 2.1.1.Địa điểm nghiên cứu ...............................................................................20 an 2.1.2.Thời gian nghiên cứu ..............................................................................20 2.1.3.Tiêu chuẩn lựa chọn bệnh nhân ..............................................................20 ne 2.1.4.Tiêu chuẩn loại trừ ..................................................................................20 ici 2.2.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................20 ed 2.2.1.Thiết kế nghiên cứu ................................................................................20 M 2.2.2.Cỡ mẫu ....................................................................................................20 2.2.3.Phương tiện nghiên cứu ..........................................................................20 of 2.2.4.Nội dung nghiên cứu...............................................................................20 ol 2.2.4.1. Đặc điểm lâm sàng ............................................................................21 ho 2.2.4.2. Đặc điểm hình ảnh siêu âm ...............................................................21 Sc 2.3.THU THẬP VÀ XỬ LÍ SỐ LIỆU .............................................................21 2.4.ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU .......................................................................22 ht @ CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU........................................................23 3.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG................................................................................23 3.1.1. Phân bố bệnh nhân về giới tính ............................................................23 rig 3.1.2. Phân bố bệnh nhân về tuổi .....................................................................23 py 3.1.3. Tiền sử bệnh nhân mắc sỏi tiết niệu ......................................................24 Co 3.2. ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG .........................................................................24 VN U 3.2.1. Lí do bệnh nhân vào viện...................................................................... 24 3.2.2. Vị trí đau của bệnh nhân ........................................................................25 ac y, 3.2.3. Biểu hiện đau của bệnh nhân .................................................................25 3.2.4. Đối chiếu vị trí, tính chất và biểu hiện đau tăng lên của bệnh nhân......26 Ph ar m 3.2.5. Triệu chứng lâm sàng bệnh nhân sỏi tiết niệu .......................................26 3.3. ĐẶC ĐIỂM HÌNH ẢNH SIÊU ÂM .........................................................27 3.3.1. Hình ảnh trực tiếp của sỏi trên siêu âm .................................................27 3.2.2. Vị trí phát hiện sỏi trên siêu âm (thấy dấu hiệu trực tiếp) .....................28 d 3.3.3. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi thận ...................................................29 an 3.3.4. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi niệu quản...........................................30 3.3.5. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi bàng quang ........................................30 ne 3.3.6. Bệnh nhân có sỏi thận kết hợp với sỏi niệu quản hoặc bàng quang. .....31 ici 3.3.7. Phân bố số lượng sỏi trên bệnh nhân sỏi tiết niệu .................................31 ed 3.3.8. Phân bố kích thước sỏi của bệnh nhân sỏi tiết niệu...............................31 M 3.3.9. Hình ảnh gián tiếp của sỏi trên siêu âm .................................................32 3.3.10. Giá trị của siêu âm trong chẩn đoán sỏi tiết niệu.................................33 of CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN...............................................................................34 ol 4.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG................................................................................34 ho 4.1.1. Phân bố bệnh nhân về giới tính .............................................................34 Sc 4.1.2. Phân bố bệnh nhân về tuổi .....................................................................34 4.1.3. Tiền sử bệnh nhân mắc sỏi thận tiết niệu ..............................................35 ht @ 4.2. ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG .........................................................................35 4.2.1. Lí do bệnh nhân vào viện.......................................................................35 4.2.2. Phân vùng vị trí bệnh nhân đau .............................................................36 rig 4.2.3. Tính chất đau..........................................................................................36 py 4.2.4. Các triệu chứng lâm sàng khác ..............................................................37 Co 4.3. ĐẶC ĐIỂM HÌNH ẢNH SIÊU ÂM .........................................................38 VN U 4.3.1. Hình ảnh trực tiếp sỏi trên siêu âm ....................................................... 38 4.3.2. Vị trí có sỏi ở từng bộ phận và sự kết hợp sỏi ở nhiều vị trí. ................39 ac y, 4.3.3. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi thận ...................................................40 4.3.4. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi niệu quản...........................................41 Ph ar m 4.3.5. Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi bàng quang ........................................42 4.3.6. Số lượng sỏi tiết niệu ở mỗi bệnh nhân .................................................43 4.3.7. Kích thước sỏi tiết niệu ..........................................................................43 4.3.8. Hình ảnh gián tiếp của sỏi tiết niệu trên siêu âm ...................................44 d 4.3.9. Giá trị của siêu âm trong chẩn đoán sỏi tiết niệu...................................45 an KẾT LUẬN ......................................................................................................46 1.Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân sỏi tiết niệu ............................................46 Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici ne 2.Đặc điểm hình ảnh siêu âm ở bệnh nhân sỏi tiết niệu ..................................46 VN U DANH MỤC HÌNH Trang ac y, STT Ph ar m HÌNH 1.1: Hình thể trong của thận HÌNH 1.2: Các đoạn hẹp của niệu quản 5 6 HÌNH 1.4: Hình ảnh thận bình thường (cắt ngang và cắt dọc) 9 d HÌNH 1.3: Hình thể trong và cấu tạo của bàng quang an HÌNH 1.5: Khối sỏi san hô ở thận ne HÌNH 1.6: Sỏi niệu quản ici HÌNH 3.1: Phân bố giới tính bệnh nhân ed HÌNH 3.2: Phân bố nhóm tuổi bệnh nhân 15 16 23 23 24 HÌNH 3.5: Tỷ lệ vị trí đau của bệnh nhân sỏi tiết niệu 25 HÌNH 3.6: Hình ảnh trực tiếp: đậm âm, có bỏng cản phía sau 28 HÌNH 3.7: Vị trí sỏi xuất hiện trên siêu âm 28 HÌNH 4.1: Hình ảnh sỏi thận 41 HÌNH 4.2: Hình ảnh sỏi bàng quang 43 45 Sc ol of HÌNH 3.4: Lí do bệnh nhân vào viện ho 24 ht @ M HÌNH 3.3: Tỷ lệ bệnh nhân có tiền sử đã mắc sỏi tiết niệu py rig HÌNH 4.3: Hình ảnh ứ dịch bể thận Co 4 VN U DANH MỤC BẢNG Trang Ph ar m BẢNG 3.1: Biểu hiện đau của bệnh nhân sỏi tiết niệu ac y, STT BẢNG 3.2: Tỷ lệ đau tăng lên tương ứng với vị trí và tính chất đau 26 BẢNG 3.3: Một số triệu chứng lâm sàng hay gặp 27 d BẢNG 3.4: Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi thận 29 30 BẢNG 3.6: Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi bàng quang 30 ne an BẢNG 3.5: Đặc điểm siêu âm bệnh nhân sỏi niệu quản 31 BẢNG 3.8: Phân bố số lượng sỏi trên bệnh nhân sỏi tiết niệu 31 BẢNG 3.9: Phân bố kích thước sỏi ở bệnh nhân sỏi tiết niệu 32 BẢNG 3.10: Tỷ lệ xuất hiện hình ảnh gián tiếp ở bệnh nhân sỏi tiết niệu 32 BẢNG 3.11: Giá trị của siêu âm trong chẩn đoán sỏi tiết niệu 33 rig ht @ Sc ho ol of M ed ici BẢNG 3.7: Bệnh nhân sỏi thận kết hợp với sỏi niệu quản hoặc bàng quang py Co 25 VN U ĐẶT VẤN ĐỀ ac y, Sỏi tiết niệu là một tình trạng bệnh lý thường gặp và đã được đề cập từ rất lâu trong y văn, dễ gây các biến chứng như nhiễm trùng, suy thận cấp hoặc suy thận mạn tính. d Ph ar m Nước ta là nước có tỷ lệ mắc sỏi tiết niệu thuộc vành đai sỏi thận khá cao [12]. Hiện chưa có nghiên cứu nào trên quy mô toàn quốc nhưng theo một số thống kê tại các bệnh viện lớn trong cả nước như Bệnh viện Việt Đức, Bệnh viện Quân Y 103,… đều cho thấy số bệnh nhân điều trị sỏi tiết niệu là 40-60% trong số các bệnh nhân điều trị tại khoa tiết niệu [8]. an Theo một số nghiên cứu tại Mỹ cho thấy tỷ lệ mắc sỏi thận tiết niệu chiếm khoảng 2-3% dân số nói chung và những người có nguy cơ cao là 12% [23]. ho ol of M ed ici ne Sỏi tiết niệu là nguyên nhân phổ biến gây ứ mủ thận (chiếm khoảng 75%) [20]. Tỷ lệ suy thận mạn ở những bệnh nhân có sỏi thận là 41%, trong số các bệnh nhân suy thận mạn do sỏi thận thì có tỷ lệ 1,2% số bệnh nhân tử vong do bệnh thận gia đoạn cuối [22]. Từ đó mà gây ra gánh nặng cho gia đình và xã hội. Việc loại bỏ sỏi ra khỏi hệ tiết niệu thường không khó nhưng vấn đề phát hiện sớm bệnh lý sỏi tiết niệu, các biến chứng và các yếu tố liên quan đến bệnh là một vấn đề rất quan trọng và cần thiết. Các thầy thuốc cần dựa vào các biểu hiện triệu chứng lâm sàng trên bệnh nhân qua thăm khám và hỏi bệnh để định hướng được đúng bệnh. Co py rig ht @ Sc Hiện nay, tiến bộ trong khoa học kĩ thuật đã tạo ra nhiều phương pháp cận lâm sàng trong đó có siêu âm để giúp chẩn đoán sỏi tiết niệu. Ưu điểm của kĩ thuật này là thăm dò không chảy máu, không độc hại, không sang chấn, không nhiễm xạ và không gây tai biến. Hình ảnh thu được lại nhanh chóng và tương đối chính xác, biện pháp có thể thực hiện được nhiều lần, làm được trên trẻ em và phụ nữ có thai… [10]. Trong chẩn đoán sỏi tiết niệu thì siêu âm là một trong những phương pháp có khả năng bổ sung tốt cho các phương pháp khác, đặc biệt là bổ sung cho phim chụp X quang. Ngoài ra, siêu âm còn giúp đánh giá hình thái đài, bể thận qua đó đánh giá các biến chứng do sỏi tiết niệu gây ra. 1 VN U ac y, Sỏi tiết niệu có đặc điểm lâm sàng khá đa dạng với nhiều triệu chứng khác nhau, tần suất xuất hiện các triệu chứng cũng thay đổi theo từng bệnh nhân. Siêu âm trong sỏi tiết niệu cũng có nhiều đặc điểm hình ảnh cần nhận biết và tỷ lệ xuất hiện của chúng. Tại Bệnh viện E những năm gần đây có rất nhiều bệnh nhân vào viện do sỏi tiết niệu nhưng lại chưa được báo cáo đầy đủ về lĩnh vực này. Ph ar m Từ những lý do trên, chúng tôi tiến hành thực hiện đề tài: “ Đặc điểm lâm sàng và hình ảnh siêu âm của các bệnh nhân sỏi tiết niệu tại Bệnh viện E ”, với các mục tiêu sau: Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici ne an d 1. Mô tả đặc điểm lâm sàng của các bệnh nhân sỏi tiết niệu. 2. Mô tả đặc điểm hình ảnh siêu âm của các bệnh nhân sỏi tiết niệu. 2 VN U CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU Ph ar m ac y, 1.1. TÓM TẮT GIẢI PHẪU VÀ SINH LÝ HỆ TIẾT NIỆU 1.1.1. Giải phẫu hệ tiết niệu Hệ tiết niệu bao gồm 2 thận là cơ quan tạo ra nước tiểu, 2 niệu quản để dẫn nước tiểu từ thận xuống bàng quang, 1 bàng quang là nơi lưu giữ tạm thời nước tiểu, niệu đạo là nơi dẫn nước tiểu ra ngoài và tuyến tiền liệt. 1.1.1.1. Thận ed ici ne an d Bình thường, mỗi người đều có 2 thận, màu nâu đỏ, hình hạt đậu dẹt. Các thận nằm sau phúc mạc, ở hai bên cột sống thắt lưng. Thận phải có cực trên khoảng ngang mức xương sườn XII, trong khi cực trên thận trái nằm cao hơn thận phải khoảng 1,25cm (ngang mức xương sườn XI). Cực dưới thận ngang mức mỏm ngang cột sống L3 (bên phải ngang bờ dưới mỏm ngang đốt sống L3, bên trái ngang bờ trên mỏm ngang L3). Mỗi thận nặng khoảng 150g ở nam và 135g ở nữ. Kích thước 1 thận là khoảng 11x6x3cm [25]. of M Khi cắt ngang qua thận, ta thấy thận có 2 phần: phần đặc xung quanh là nhu mô thận, phần giữa rỗng là xoang thận. Một bao xơ bao bọc lấy thận ở ngoài cùng. - Nhu mô thận: gồm 2 phần Co py rig ht @ Sc ho ol  Tủy thận: bao gồm các khối hình nón nhợt màu gọi là các tháp thận. Nền của các tháp hướng ra phía bao xơ, đỉnh của chúng tập trung về xoang thận và nhô vào các đài nhỏ như những nhú thận, mỗi đài nhỏ có từ 1 đến 3 nhú. Mỗi tháp thận cùng với mô vỏ thận bao quanh tạo nên một thùy thận. Nhú thận có số lượng từ 5-11, thường gặp nhất là 8 nhú.Trên nhú thận có diện sàng, các lỗ đổ của các ống nhú. Đây là vùng chứa ống góp trước khi đổ nước tiểu vào đài thận. - Vỏ thận: là phần nằm giữa bao xơ và nền của các tháp thận và vùng mô thận nằm giữa các tháp thận như các cột thận. từ nền của các tháp thận có các tia tủy đi về phía bao xơ và thuôn nhọn dần khi tiến gần tới bao xơ. Vùng mô sẫm màu hơn uốn lượn quanh các tia tủy và ngăn cách các tia tủy với nhau gọi là mê đạo vỏ. Phần mê đạo vỏ nằm ở vùng vỏ ngoài, sát bao xơ, được gọi là vỏ của vỏ. 3 VN U ac y, Đây là nơi chứa đơn vị chức năng thận (nephron), mỗi thận có khoảng 1 triệu nephron, tập trung chủ yếu ở vùng vỏ, một phần nhỏ ở vùng tủy [3]. - Xoang thận: Sc ho ol of M ed ici ne an d Ph ar m Có 7-13 đài thận nhỏ, mỗi đài có cấu trúc hình loa kèn, miệng của loa gắn vào quanh nền của một nhú thận. Các đài thận nhỏ hợp lại thành 2-3 đài thận lớn. Các đài thận lớn lại hợp thành một khoang đơn hình phễu gọi là bể thận. Bể thận thu nhỏ dần khi chạy về phía dưới-trong qua rốn thận để liên tiếp với niệu quản [25]. HÌNH 1.1: Hình thể trong của thận [19] Co py rig ht @ 1.1.1.2. Niệu quản Các niệu quản là các ống cơ đẩy nước tiểu từ bể thận đến bàng quang bằng co thắt nhu động của chúng. Mỗi niệu quản có chiều dài khoảng 25-28cm, đi từ chỗ nối với bể thận đến lỗ niệu quản của bàng quang. Niệu quản được chia làm 2 đoạn gần bằng nhau là đoạn bụng và đoạn chậu hông. Đường kính khoảng 3mm nhưng có 3 nơi hẹp hơn: chỗ nối với bể thận, chỗ bắt chéo trước các động mạch 4 VN U ici ne an d Ph ar m ac y, chậu và đoạn xuyên quan thành bàng quang (hẹp nhất). Sỏi từ thận bị rơi xuống niệu quản thì có thể bị kẹt ở các chỗ hẹp này [9]. M ed HÌNH 1.2: Các đoạn hẹp của niệu quản [12] Co py rig ht @ Sc ho ol of 1.1.1.3. Bàng quang Bàng quang là một túi cơ chứa nước tiểu, khi rỗng thì nằm trong chậu hông bé, sau xương mu. Khi bàng quang căng, sẽ vượt quá bờ trên xương mu và nằm sau thành bụng trước. Dung tích bàng quang rất thay đổi, khi chứa khoảng 250300 ml nước tiểu thì có cảm giác buồn đi tiểu. Khi bí đái, thể tích bàng quang tăng lên, có thể chứ tới 3 lít. Bàng quang có các lớp tạo nên, từ nông đến sâu gồm: áo thanh mạc, tấm dưới thanh mạc, áo cơ, tấm dưới niêm mạc và áo niêm mạc. Bàng quang có 3 lỗ gồm 2 lỗ để niệu quản thông với bàng quang và 1 lỗ để bàng quang thông với niệu đạo [9]. 5 VN U ac y, Ph ar m d an ne HÌNH 1.3: Hình thể trong và cấu tạo của bàng quang [12] M ed ici 1.1.1.4. Niệu đạo Niệu đạo là ống dẫn nước tiểu từ bàng quang ra ngoài. Niệu đạo nam (1820cm) dài hơn niệu đạo nữ (3-4cm). Niệu đạo nam: gồm 2 phần ol of  Niệu đạo sau: gồm đoạn trước tiền liệt (1-1,5cm), đoạn tiền liệt (khoảng 3cm), đoạn màng (khoảng 3 cm), đây thuộc phần cố định. ht @ Sc ho  Niệu đạo trước: là đoạn xốp, phần niệu đạo nằm trong vật xốp dương vật, đi từ đầu dưới của đoạn màng tới lỗ niệu đào ngoài (phần di động), dài khoảng 10-12cm, có thể tới 15cm. Niệu đạo nữ: ngắn, chỉ 3-4 cm, đi từ cổ bàng quang qua đáy chậu tới tận hết ở lỗ niệu đạo ngoài ở tiền đình âm đạo [9]. Co py rig 1.1.2. Chức năng sinh lý của thận Thận là cơ quan đảm giúp tạo thành và bài xuất nước tiểu. Ngoài ra, thận đảm nhiệm nhiều chức năng sinh lý quan trọng khác thông qua 3 cơ chế chủ yếu: - Lọc máu ở cầu thận - Tái hấp thu ở ống thận 6 VN U ne an d Ph ar m ac y, - Chức năng nội tiết: sản xuất một số chất trung gian như Renin, Erythropoietin, calcitrion, Prostaglandin. - Duy trì sự hằng định nội môi, quan trọng nhất là cân bằng nước và thành phần ion của dịch cơ thể. - Đào thải các sản phẩm giáng hóa trong cơ thể, nhất là đào thải ure, creatinin, acid uric,.. - Đào thải các chất độc nội sinh và ngoại sinh - Điều hòa huyết áp - Điều hòa khối lượng hồng cầu thông qua sản xuất Erythropoietin - Điều hóa chuyển hóa calci, thông qua sản xuất: 1,25 – dihydroxycalciferol (1,25 D3) tức calcitrion - Điều hòa chuyển hóa khác thông qua phân giải và giáng hóa một số chất như insulin, glucagon, parathyroid hormon, calcitonin [3]. of M ed ici 1.2. SIÊU ÂM HỆ TIẾT NIỆU 1.2.1. Đại cương Siêu âm là một phương pháp thăm dò tin cậy, vô hại, không gây sang chấn, dễ thực hiện, không gây sốc phản vệ, có thể làm nhiều lần, thực hiện được trên trẻ em và phụ nữ có thai. Siêu âm ngày càng chiếm một vị trí quan trọng trong chẩn đoán hình ảnh hệ tiết niệu [10]. Sc ho ol 1.2.2. Chỉ định Hầu hết các hội chứng, bệnh lý của bộ máy tiết niệu đều có chỉ định siêu âm: u thận, nang thận (lành và ác tính), sỏi tiết niệu, u niệu quản-bàng quang, một số bệnh lý bẩm sinh… Không có chống chỉ định của siêu âm [13]. Co py rig ht @ 1.2.3. Kỹ thuật tiến hành Siêu âm hệ tiết niệu không cần phải chuẩn bị bệnh nhân phức tạp, có thể chỉ cần nhịn tiểu để bàng quang căng. Đầu dò được đặt trên da, hướng về phía thận, quét đầu dò theo hướng ngang và dọc của thận. Cường độ đâm xuyên của chùm siêu âm phải phù hợp với từng bệnh nhân, người siêu âm cần biết lựa chọn cho phù hợp. 7 VN U ac y, Đối với thăm khám bàng quang, tiểu khung nên lựa chọn lúc bàng quang đầy để thăm dò. Ngoài các thương tổn của bàng quang, còn cần phải chú ý đến tình trạng niệu quản đoạn tiểu khung, tình trạng tuyến tiền liệt, các bộ phận trong tiểu khung… Siêu âm hệ tiết niệu ở trẻ em nên làm ở bàng quang trước để phòng trẻ đi tiểu. Co py rig ht @ Sc ho ol of M ed ici ne an d Ph ar m 1.2.4. Hình ảnh siêu âm hệ tiết niệu bình thường 1.2.4.1. Thận [10] - Kích thước: 2 thận đối xứng nhau. + Thận phải: dài 9,2 ± 0,9 cm; rộng 4,5 ± 0,3 cm; dày 3,3 ± 0,3 cm. + Thận trái: dài 9,5 ± 1,1 cm; rộng 4,5 ± 0,3 cm; dày 3,3 ± 0,5 cm. - Hình dáng: + Siêu âm mặt cắt dọc: thận có hình hạt đậu hay hình quả trứng. + Siêu âm mặt cắt ngang: thận tròn ở hai cực trên và dưới, hoặc mở ra hình chữ C nếu mặt cắt đi qua rốn thận. - Đường bờ và bao thận: là đường viền mảnh sắc nét, thường đều, nhẵn. - Trục thận: nhất là thận phải, hơi nghiêng. - Vỏ thận: là phần nhu mô viền quanh tháp Malpighi, kích thước 1-1,5cm và có độ dày đều, trừ hai cực như mô thận có hơi dày hơn. Nhu mô thận đồng nhất, ít âm hơn gan, lách – hai tạng ở cạnh thận phải và trái – là mốc để so sánh về cấu trúc. - Xoang thận: ở chính giữa có mỡ, mô liên kết, mạch máu, hệ thống góp từ đài đến bể thận, thần kinh, hệ bạch huyết. Do vậy phần này tăng âm rất dày còn gọi là phản ứng trung tâm. - Tương quan kích thước giữa nhu mô thận – xoang thận: được tính theo chỉ số: Chiều rộng của nhu mô thận (trước + sau) / chiều rộng của xoang thận = 1,5. 8