Tài liệu đặc điểm dịch tễ học, đột biến gen bệnh thalassemia ở phụ nữ người dân tộc tày và thử nghiệm giải pháp can thiệp tại 6 xã, huyện định hóa, tỉnh thái nguyên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN NGUYỄN KIỀU GIANG ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC, ĐỘT BIẾN GEN BỆNH THALASSEMIA Ở PHỤ NỮ NGƯỜI DÂN TỘC TÀY VÀ THỬ NGHIỆM GIẢI PHÁP CAN THIỆP TẠI 6 XÃ HUYỆN ĐỊNH HÓA, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và tổ chức Y tế Mã số: 62 72 01 64 THÁI NGUYÊN - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN NGUYỄN KIỀU GIANG ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC, ĐỘT BIẾN GEN BỆNH THALASSEMIA Ở PHỤ NỮ NGƯỜI DÂN TỘC TÀY VÀ THỬ NGHIỆM GIẢI PHÁP CAN THIỆP TẠI 6 XÃ HUYỆN ĐỊNH HÓA, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và tổ chức Y tế Mã số: 62 72 01 64 Người hướng dẫn 1: PGS.TS. Nguyễn Tiến Dũng Người hướng dẫn 2: GS.TS. Hoàng Khải Lập THÁI NGUYÊN - 2019 CHỮ VIẾT TẮT Chữ Giải thích viết tắt ARM S Amplification refractory mutation system – Hệ thống đột biến chịu nhiệt khuếch đại CA Citrate Agar CAE Cellulose acetad CBYT Cán bộ y tế CD Codon – bộ ba mã hóa axit amin CĐTS Chẩn đoán trước sinh CS Cộng sự DCIP Dichlorophenolindophenol. DNA Deoxyribonucleic acid - Axit nhân DHT Dị hợp tử ĐHT Đồng hợp tử FIL Filipino – Đột biến của người Philipin Fl Femtolitre GTTĐ Hb HBA1 HBA2 HBB HbCS HPLC Giá trị tiên đoán Hemoglobin – Huyết sắc tố Hemoglobin alpha 1 (gene) Hemoglobin alpha 2 (gene) Hemoglobin beta (gene) Hemoglobin Constant Spring High Performance Liquid Chromatography HST K.A.P Điện di sắc ký lỏng hiệu năng cao Huyết sắc tố Knowledge - Attitudes - Practices (Kiến thức - Thái MCH độ - Thực hành) Mean Corpuscular Hemoglobin - Huyết sắc tố trung MCH bình hồng cầu. Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration - Nồng MCV độ huyết sắc tố trung bình hồng cầu. Mean Corpuscular Volume - Thể tích trung bình hồng C cầu. MED Mediterranean – Đột biến phổ biến ở khu vực Địa MLP Trung Hải Multiplex Ligation-dependent Probe Amplification A NST OF PCR Pg RDW Nhiễm sắc thể Osmotic fragility – Sức bền màng hồng cầu Polymerase Chain Reaction – Phản ứng chuỗi polymerase Picrogam Red blood Cell Distribution - Phân bố độ rộng về kích thước hồng cầu SCT Sau can thiệp SEA Southeast Asia – Đông Nam Châu Á TCT Trước can thiệp THAI Thai – Đột biến của dân tộc Thái – Thái lan THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TYT Trạm y tế W.H. World Health Oganization - Tổ chức y tế thế giới O YTCS Y tế cơ sở MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ............................................................................................1 CHƯƠNG I. TỔNG QUAN.......................................................................3 1.1........................................................................... Khái niệm bệnh thalassemia 3 1.2..................................................................Cơ chế di truyền của thalassemia 3 1.3.........................................................Một số vấn đề dịch tễ học thalassemia 4 1.3.1 Đặc điểm nhóm tuổi.............................................................................4 1.3.2 Đặc điểm dân tộc..................................................................................5 1.3.3 Đặc điểm về giới...................................................................................6 1.3.4 Sự di dân...............................................................................................6 1.3.5 Kết hôn cận huyết.................................................................................7 1.3.6 Ước tính tỷ lệ trẻ mắc mới trong quần thể (Định luật HardyWeinberg).........................................................................................................8 1.4......................... Các nghiên cứu về dịch tễ học và gen bệnh thalssemia 10 1.4.1 Trên thế giới.......................................................................................10 1.4.2 Tại Việt Nam......................................................................................12 1.5..............Các kỹ thuật xét nghiệm sàng lọc và chẩn đoán thalassemia 16 1.5.1 Các xét nghiệm sàng lọc thalassemia.................................................16 1.5.2 Các xét nghiệm chẩn đoán thalassemia..............................................19 1.6........................................................................................Dự phòng thalassemia 20 1.6.1 Cơ sở di truyền học trong dự phòng bệnh thalassemia.......................20 1.6.2 Hướng tiếp cận trong xây dựng chương trình dự phòng thalassemia.22 1.6.3 Các chương trình dự phòng thalassemia trên thế giới........................24 1.6.4 Các nghiên cứu về sàng lọc, chẩn đoán trước sinh tại Việt Nam.......36 1.7Một số đặc điểm văn hoá, xã hội của cộng đồng người dân tộc Tày tại khu vực miền núi Đông Bắc, Việt Nam.....................................................39 CHƯƠNG II. ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............43 2.1.........................................................................................Đối tượng nghiên cứu 43 2.1.1 Nghiên cứu mô tả...............................................................................43 2.1.2 Nghiên cứu can thiệp..........................................................................43 2.2..................................................................Địa điểm và thời gian nghiên cứu 43 2.2.1 Địa điểm nghiên cứu: Huyện Định Hóa , tỉnh Thái Nguyên..............43 2.2.2 Thời gian nghiên cứu..........................................................................44 2.3..................................................................................Phương pháp nghiên cứu 45 2.3.1 Nghiên cứu mô tả...............................................................................45 2.3.2 Nghiên cứu can thiệp:.........................................................................47 2.4............................................................................Biến số và chỉ số nghiên cứu 52 2.4.1 Biến số nghiên cứu.............................................................................52 2.4.2 Chỉ tiêu nghiên cứu cho nghiên cứu mô tả.........................................53 2.4.3 Chỉ tiêu nghiên cứu cho nghiên cứu can thiệp...................................54 2.4.4 Tiêu chuẩn chẩn đoán thalassemia, đánh giá các chỉ số hồng cầu và phân loại K.A.P..............................................................................................55 2.5................................................................................Phương pháp xử lý số liệu 58 2.6.................................................................Phương pháp xử lý hạn chế sai số 59 2.7................................................................................Đạo đức trong nghiên cứu 60 CHƯƠNG III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..............................................61 3.1........Đặc điểm dịch tễ học, đặc điểm mang gen thalassemia của đối tượng nghiên cứu và giá trị của các xét nghiệm sàng lọc tại cộng đồng......61 3.2......................Hiệu quả can thiệp dự phòng thalassemia tại cộng đồng 71 3.2.1 Kết quả hoạt động can thiệp...............................................................71 3.2.2 Hiệu quả can thiệp K.A.P dự phòng thalassemia...............................71 3.2.3 Hiệu quả tác động đầu ra trên đối tượng phụ nữ mang thai và chồng được sàng lọc..................................................................................................76 CHƯƠNG IV: BÀN LUẬN.....................................................................83 4.1........Đặc điểm dịch tễ học, đặc điểm mang gen thalassemia của đối tượng nghiên cứu và giá trị của các xét nghiệm sàng lọc tại cộng đồng......83 4.2......................Hiệu quả can thiệp dự phòng thalassemia tại cộng đồng 101 4.2.1 Hiệu quả can thiệp K.A.P trong nhóm cán bộ y tế xã......................101 4.2.2 Hiệu quả tác động đầu ra trên đối tượng can thiệp...........................109 KẾT LUẬN............................................................................................118 KHUYẾN NGHỊ....................................................................................121 CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...............122 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................123 DANH MỤC PHỤ LỤC........................................................................131 DANH MỤC BẢNG Bảng 1. 1. Tần số của các kiểu kết hôn và tần số gen theo định luật HardyWeinbenrg......................................................................................................8 Bảng 1. 2. Phân bố bệnh thalassemia ở Việt Nam..............................................12 Bảng 1. 3. Độ nhậy độ đặc hiệu của OF test trong trong sàng lọc thalassemia..17 Bảng 1. 4. Độ nhậy độ đặc hiệu của MCV, MCH trong sàng lọc thalassemia...18 Bảng 1. 5. Xác định nguy cơ kết hôn cho các trẻ khi trưởng thành dựa trên thẻ phân loại sau khi sàng lọc tại Sri lanka........................................................35 Bảng 3. 1. Đặc điểm dịch tễ học của đối tượng nghiên cứu (n=300).................61 Bảng 3. 2. Tình trạng thiếu máu trong nhóm đối tượng nghiên cứu..................62 Bảng 3. 3. Phân loại mức độ thiếu máu..............................................................62 Bảng 3. 4. Giá trị một số chỉ số huyết học đối tượng nghiên cứu......................62 Bảng 3. 5. Phân loại thiếu máu của đối tượng nghiên cứu.................................63 Bảng 3. 6. Tần suất mang gen thalassemia tại địa điểm nghiên cứu.................63 Bảng 3. 7. Phân loại thể mang gen thalassemia..................................................63 Bảng 3. 8. Phân bố kiểu hình và kiểu gen thalassemia.......................................64 Bảng 3. 9. Phân bố kiểu đột biến gen theo các chỉ số huyết học........................65 Bảng 3. 10. Tỷ lệ và phân loại alen đột biến trong số alen khảo sát..................66 Bảng 3. 11. Ước tính số trẻ mắc mới thalassemia thể nặng tại địa điểm nghiên cứu...............................................................................................................67 Bảng 3. 12. Phân loại mang gen thalassemia theo tình trạng dị trú và kết hôn cận huyết............................................................................................................67 Bảng 3. 13. Phân loại mang gen thalassemia theo tình trạng thiếu máu............68 Bảng 3. 14. Giá trị của các chỉ số xét nghiệm trong sàng lọc người mang gen thalassemia...................................................................................................68 Bảng 3. 15. Kết quả của xét nghiệm phối hợp trong sàng lọc người mang gen thalassemia và HbE......................................................................................69 Bảng 3. 16. Xác định điểm cắt của MCV trong sàng lọc người mang gen thalassemia...................................................................................................70 Bảng 3. 17. Đặc điểm chung nhóm cán bộ Y tế trong nghiên cứu can thiệp.....71 Bảng 3. 18. So sánh kiến thức chung về dự phòng thalassemia giữa nhóm can thiệp và nhóm chứng....................................................................................72 Bảng 3. 19. So sánh thái độ, quan điểm trong dự phòng thalassemia ở nhóm chứng và nhóm can thiệp.............................................................................72 Bảng 3. 20. So sánh thực hành tư vấn xét nghiệm.............................................73 Bảng 3. 21. Hiệu quả thay đổi kiến thức chung về dự phòng thalassemia ở nhóm can thiệp.......................................................................................................73 Bảng 3. 22. Thay đổi kiến thức trong dự phòng thalassemia ở nhóm can thiệp74 Bảng 3. 23. Chuyển biến thái độ về dự phòng thalassemia ở nhóm can thiệp...74 Bảng 3. 24. Thay đổi thái độ trong dự phòng thalassemia ở nhóm can thiệp....75 Bảng 3. 25. Thay đổi thực hành về dự phòng thalassemia của nhóm can thiệp trước và sau can thiệp..................................................................................75 Bảng 3. 26. Sự thay đổi trong thực hành dự phòng thalassemia ở nhóm can thiệp .....................................................................................................................76 Bảng 3. 27. Đặc điểm chung của nhóm phụ nữ mang thai và chồng trong nghiên cứu can thiệp................................................................................................77 Bảng 3. 28. Kết quả xét nghiệm sàng lọc OF cho các cặp vợ chồng.................79 Bảng 3. 29. Kết quả sàng lọc OF so với chỉ số MCV/CMH và điện di HST.....79 Bảng 3. 30. Kết quả điện di HST của 13 cặp vợ chồng có nguy cơ sinh con mắc bệnh thalassemia..........................................................................................80 Bảng 3. 31. Xét nghiệm huyết học và gen của cặp vợ chồng làm CĐTS...........81 Bảng 3. 32. Số lượt đối tượng được CBYT tư vấn ở các giai đoạn sàng lọc.....82 DANH MỤC HÌNH ẢN Hình 1. 1. Cơ chế di truyền trong bệnh thalassemia.............................................4 Hình 1. 2. Bản đồ phân bố các kiểu đột biến gen alpha và beta thalassemia trên thế giới [99].................................................................................................10 Hình 1. 3. Sơ đồ chương trình dự phòng thalassemia tại Israel [62]..................25 Hình 1. 4. Quy trình sàng lọc chẩn đoán thalassemia tại Thái Lan [48]............28 Hình 1. 5. Mô hình tư vấn sàng lọc chẩn đoán trước sinh dự phòng thalassemia tại Canada [64].............................................................................................30 Hình 1. 6. Sơ đồ sàng lọc thalassemia tại Hy Lạp [78]......................................31 Hình 1. 7. Chiến lược sàng lọc thalassemia của Italia [38]................................34 Hình 1. 8. Mô hình dự phòng thalassemia tại Sri Lanka [71]............................35 Hình 1. 9. Sơ đồ sàng lọc thalassemia tại cộng đồng dành cho các đơn vị có máy xét nghiệm máu tự động..............................................................................36 Hình 1. 10. Sơ đồ sàng lọc thalassemia tại cộng đồng dành cho các đơn vị không có máy xét nghiệm máu tự động.......................................................37 Hình 1. 11. Sơ đồ chẩn đoán thể bệnh thalassemia............................................37 Hình 1. 12. Quy trình sàng lọc thalassemia tại bệnh viện tỉnh An Giang..........38 Hình 1. 13. Mô hình sàng lọc, chẩn đoán trước sinh tại bệnh viện Từ Dũ, thành phố Hồ Chí Minh.........................................................................................39 Y Hình 2. 1. Địa điểm nghiên cứu huyện Định Hóa – Tỉnh Thái Nguyên (6 xã can thiệp được ký hiệu bằng hình tam giác. Số n thể hiện số thai phụ được sàng lọc trong 1 năm can thiệp)...........................................................................44 Hình 2. 2. Thời gian triển khai nghiên cứu.........................................................45 Hình 2. 3. Thiết kế nghiên cứu giai đoạn I: Cắt ngang mô tả.............................45 Hình 2. 4. Thiết kế nghiên cứu giai đoạn 2: Can thiệp thay đổi kiến thức, thái độ, thực hành của nhóm cán bộ y tế cơ sở...................................................47 Hình 2. 5. Chiến lược sàng lọc tư vấn dự phòng thalassemia............................50 Hình 3. 1. So sánh diện tích dưới đường cong ROC của các xét nghiệm sàng lọc phối hợp.......................................................................................................69 Hình 3. 2. Tương quan giữa độ nhạy độ đặc hiệu và xác định điểm cắt............70 Hình 3. 3. Kết quả sàng lọc và tư vấn phòng bệnh thalassemia.........................78 Hình 3. 4. Kết quả chẩn đoán trước sinh đột biến alpha và beta thalassemia ở thai nhi có nguy cơ mắc bệnh......................................................................81 MỘT SỐ THUẬT NGỮ SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN Thuật Giải thích ngữ Mang gen Là tình trạng đột biến gây bệnh thalassemia chỉ xẩy thalassemi ra trên một nhiễm sắc thể của cặp nhiễm sắc thể tương a đồng. Đột biến β- thalassemia Đột biến ở gen globin beta (HBB) làm ảnh hưởng quá trình phiên mã hoặc dịch mã dẫn đến giảm hoặc không tổng hợp chuỗi globin beta bình thường. Đột biến làm giảm tổng hợp chuỗi beta globin. + βthalassemia β0 Đột biến làm mất hoàn toàn chức năng tổng hợp -thalassemia chuỗi beta globin Đột biến Đột biến ở gen globin α1 hoặc globin α2 hoặc cả hai α-thalassemia làm ảnh hưởng lên quá trình phiên mã hoặc dịch mã dẫn đến sự giảm hoặc không sản xuất chuỗi globin α bình thường. 1 gen globin α (trên 1 nhiễm sắc thể) bị đột biến, các + αthalassemia α0- gen còn lại bình thường. Cả 2 gen globin α trên cùng 1 nhiễm sắc thể (in cis) thalassemia hoặc 1 gen trên 2 nhiễm sắc thể (in trans) bị đột biến, các gen còn lại bình thường. Bệnh HbH Tình trạng có 3 gen globin α bị đột biến αBệnh Bart’s Fetalis thalassemia, chỉ 1 gen còn lại tổng hợp chuỗi globin alpha. Hb Cả 4 gen globin α bị đột biến làm mất hoàn toàn Hydrop chức năng tổng hợp chuỗi alpha globin. 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Thalassemia là một nhóm các bệnh thiếếu máu tan máu có tnh chấết di truyếền do có bấết thường trong quá trình sinh tổng hợp huyếết sắếc tốế dấẫn đếến tnh trạng thiếếu máu ở các mức độ khác nhau. Theo tổ chức y tếế thếế giới (W.H.O) ước tnh, có khoảng 7% dấn sốế thếế giới mang gen bệnh thalassemia và có từ 300.000 đếến 400.000 trẻ sinh ra mắếc các thể thiếếu máu huyếết tán nặng mốẫi nắm [100], [101], [102]. Tại Việt Nam, theo ước tnh của Viện Huyếết học - Truyếền máu trung ương, hơn 20.000 bệnh nhấn thalassemia cấền điếều trị và mốẫi nắm lại có thếm khoảng 2.000 trẻ sinh ra bị bệnh mức độ nặng và 800 trẻ khống thể sinh ra do phù thai. Điếều này đã tạo ra gánh nặng chi trả rấết lớn cho khống chỉ người bệnh mà cả ngành y tếế, vếề lấu dài seẫ ảnh hưởng đếến chấết lượng dấn sốế. Cũng theo thốếng kế của Viện Huyếết học Truyếền máu trung ương, sốế tếền để điếều trị cho bệnh nhấn thalassemia trến cả nước vào khoảng 2.000 tỷ/nắm và ước tnh chi phí điếều trị cho 1 bệnh nhấn thalassemia thể nặng đếến 30 tuổi khoảng 3 tỷ đốềng. Do đó dự phòng thalassemia là vấến đếề rấết cấếp thiếết tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Sàng lọc người mang gen để phòng bệnh cho thếế hệ kếế tếếp được ghi nhận là chìa khoá thành cống của các chương trình dự phòng thalassemia trến thếế giới. Tại Việt Nam, theo các thốếng kế chưa đấềy đủ, có khoảng hơn 12 triệu người đang mang gen bệnh thalassemia phổ biếến ở tấết cả các tỉnh thành trến cả nước. Đặc biệt, tỷ lệ người mang gen thalassemia phấn bốế trong các nhóm dấn tộc thiểu sốế cao hơn hẳn dấn tộc Kinh. Nhiếều nghiến cứu cho thấếy tỷ lệ mang gen trong các nhóm dấn tộc thiểu sốế có thể giao động từ 12,2% đếến 63,9% trong khi tỷ lệ này ở người Kinh chỉ vào khoảng 5,6% - 7,0% [22], [23], [24], [76]. Với sự đa dạng vếề nhóm dấn tộc thiểu sốế, đốềng thời kiểu gen, tấền suấết gen đột biếến có thể khác nhau giữa các nhóm dấn tộc, việc nghiến cứu tấền suấết mang gen trong từng nhóm dấn tộc là rấết cấền thiếết cho xấy dựng chương trình dự phòng thalassemia tại Việt Nam. Trong các nhóm dấn tộc thiểu sốế tại Việt Nam, một bộ phận nhỏ người Tày di cư từ miếền Bắếc vào vùng Tấy Nguyến và Đống Nam Bộ. Tỷ lệ 13,2% mang gen thalassemia trong nhóm người Tày di cư vào Nam đã được báo cáo vào nắm 2010 [76]. Tuy nhiến tấền suấết mang gen, kiểu gen đột biếến và tấền sốế alen ở quấền thể người Tày gốếc ở khu vực Đống Bắếc chưa được báo cáo đấềy đủ. Thái Nguyến là một tỉnh thuộc khu vực trung du miếền núi phía Đống Bắếc, n ơi sinh 2 sốếng của nhiếều nhóm đốềng bào dấn tộc thiểu sốế, trong đó chiếếm t ỷ l ệ cao nhấết là ng ười dấn tộc Tày. Một sốế ít nghiến cứu vếề dịch tếẫ h ọc thalassemia đã đ ược tri ển khai t ại Thái Nguyến nhưng chủ yếếu mố tả vếề tấền suấết mang gen của thể β thalassemia, ch ưa ước tnh được tấền suấết mang gen alpha và các kiểu gen đột biếến [24]. Nắm 2013 Tổng cục dấn sốế kếế hoạch hóa gia đình đã triển khai mố hình tư vấến can thi ệp nhắềm gi ảm b ệnh tan máu bẩm sinh tại một sốế tỉnh miếền núi phía Bắếc, trong đó có Thái Nguyến, nh ưng ch ưa có sốế liệu vếề tấền suấết mang gen bệnh nến chưa đủ minh ch ứng thuyếết ph ục. Bến cạnh đó, việc phòng chốếng bệnh tật tại cộng đốềng nói chung và bệnh thalassemia nói riếng rấết cấền có sự tham gia trực tếếp của cán bộ y tếế tuyếến cơ sở - là tuyếến gấền dấn nhấết đặc bi ệt là đốềng bào dấn tộc thiểu sốế. Tuy vậy các báo cáo vếề chuyến mốn, nắng lực thực hiện dự phòng thalassemia của cán bộ y tếế tại Thái Nguyến còn rấết hạn chếế. Từ các cơ sở trến, việc tm hiểu tnh trạng mang gen bệnh thalassemia, xấy dựng và thử nghiệm một mố hình can thiệp dự phòng thalassemia tại tuyếến y tếế cơ sở ở Thái Nguyến là các vấến đếề thực sự cấếp thiếết. Xuất phát từ nhu cầu này chúng tôi tiến hành nghiên cứu: “Đặc điểm dịch tễ học, đột biến gen bệnh thalassemia ở phụ nữ người dân tộc Tày và thử nghiệm giải pháp can thiệp tại 6 xã huyện định hóa, tỉnh thái nguyên” với các mục tiêu sau: 1. Mô tả một số đặc điểm dịch tễ học và đột biến gen bệnh thalasemia ở phụ nữ dân tộc Tày trong độ tuổi sinh đẻ tại huyện Định Hóa tỉnh Thái Nguyên, năm 2015. 2. Đánh giá hiệu quả can thiệp sàng lọc, tư vấn, theo dõi về bệnh thalassemia tại 6 xã huyện Định Hóa tỉnh Thái Nguyên, năm 20162017. 3 CHƯƠNG I. TỔNG QUAN 1.1 Khái niệm bệnh thalassemia Ở người có 22 cặp nhiếẫm sắếc thể thường và một cặp nhiếẫm sắếc thể gi ới tnh. Gen tổng hợp chuốẫi Hemoglobin ở người nắềm trến nhiếẫm sắếc th ể (NST) th ường là NST sốế 11 và NST sốế 16. Gen nắềm trến NST sốế 11 (ký hiệu là HBB) ch ịu trách nhi ệm t ổng h ợp các chuốẫi β-like (chuốẫi giốếng β) gốềm: β-globin, δ-globin và γ – globin. Gen nắềm trến NST sốế 16 (gốềm 2 gen ký hiệu là HBA1 và HBA1) chịu trách nhi ệm tổng hợp chuốẫi α-globin. S ự kếết hợp của các chuốẫi α-globin và β-globin (β-like) này t ạo nến phấn t ử các phấn t ử Hemoglobin (huyếết sắếc tốế ) ở người, trong đó quan trong nhấết HbA là có ch ức nắng v ận chuyển oxi cung cấếp cho cơ thể [15], [102]. Thuật ngữ “thalassemia” hay tan máu b ẩm sinh liến quan đếến m ột nhóm b ệnh lý huyếết hoc, đ ạc tr ung bơi sư gi am t ông h ơp c ua m ọt trong hai chuốẫi globin (α ho ạc β) cấếu tao nến phấn tư hemoglobin ng uơi lơn bình thuơng (HbA, α2β2), gấy hạu qua gi am tổng hợp hemoglobin trong hốềng cấều, cuốếi cùng biểu hiện ra bến ngoài bắềng tnh tr ạng thiếếu máu [15]. 1.2 Cơ chế di truyền của thalassemia Thalassemia là bệnh lý di truyếền tnh tr ạng l ặn trến nhiếẫm sắếc thếế th ường. Tình trạng bệnh chỉ biểu hiện ra kiểu hình ở thếế hệ con khi ở tr ạng thái đốềng h ợp t ử l ặn. Ở trạng thái dị hợp tử (người mang gen) người bệnh thường khống có triệu chứng. Gen tổng hợp chuốẫi globin nắềm trến cả 2 nhiếẫm sắếc thể là NST sốế 11 và NST sốế 16, s ự di truyếền của gen bệnh trến 2 NST này là độc lập với nhau. Điếều này dấẫn đếến thalassemia rấết đa dạng các thể bệnh lấm sàng gốềm alpha thalassemia, beta thalassemia và phốếi h ợp alpha beta thalassemia [102]. Dựa vào đặc điểm di truyếền và tnh trạng mang gen bệnh ở đời trước, người ta có thể ước lượng được tỷ lệ và kiểu tổ hợp bệnh ở đời sau. Có 5 trường hợp: Trường hợp cả 2 người mắếc bệnh thể đốềng hợp tử kếết hốn với nhau (Hình 1.1 – f): 100% con mắếc bệnh thể đốềng hợp tử, dị hợp tử kép. Trường hợp một người đốềng hợp tử, một người dị hợp tử kếết hốn với nhau (Hình 1.1 – d): 50% sốế con mắếc bệnh thể đốềng hợp tử, 50% sốế con mắếc bệnh thể dị hợp tử. Trường cả hai người mắếc bệnh thể dị hợp tử kếết hốn với nhau (Hình 1.1-c): 25% 4 con mắếc bệnh thể dị hợp tử kép, 50% con mắếc bệnh thể dị hợp tử, 25% con hoàn toàn bình thường. Trường hợp một người bình thường, một người dị hợp tử kếết hốn với nhau (Hình 1.1-b): 50% sốế con mắếc bệnh thể dị hợp tử, 50% sốế con bình thường. Trường hợp một người đốềng hợp tử một người bình thường kếết hốn với nhau (Hình 1.1-e): 100% sốế con mắếc bệnh thể dị hợp tử. Hình 1. 1. Cơ chế di truyền trong bệnh thalassemia 1.3 Một số vấn đề dịch tễ học thalassemia 1.3.1 Đặc điểm nhóm tuổi Các thể bệnh khác nhau có biểu hiện và ảnh hưởng ở các nhóm tuổi là khác nhau. Dựa vào tuổi và các đặc điểm lấm sàng khác, bác syẫ có th ể s ơ b ộ ch ẩn đoán đ ược th ể bệnh, từ đó làm chỉ định xét nghiệm hợp lý cho chẩn đoán xác định. Lứa tu ổi, gi ới tnh cũng là một trong các tếu chí cấền cấn nhắếc khi xấy d ựng ch ương trình sàng l ọc thalassemia. Với β thalassemia, theo thốếng kế của W.H.O, ước tnh hiện nay có kho ảng 70 tri ệu người trến thếế giới mang gen bệnh -thalassemia, hàng nắm có tới 76.000 trẻ mới đẻ ra 5 bị bệnh β thalassemia đốềng hợp tử và dị hợp tử kép phốếi h ợp  thalassemia với bệnh Hemoglobin khác, hấều hếết các thể bệnh này phụ thuộc truyếền máu và bệnh nhấn th ường chếết trước tuổi trưởng thành do các biếến chứng của thừa sắết lến tm mạch [102]. Với alpha thalassemia, chỉ có 4 thể alpha thalassemia được phấn loại tuỳ vào sốế lượng gen bị đột biếến xoá đoạn. Với thể Bart’s hydrop fetalis, người bệnh chếết ngay sau khi sinh hoặc sảy thai, thai chếết lưu do thể này dấẫn đếến biếến chứng phù gai rau rấết nặng nếề. V ới th ể HbH, bệnh đi cùng với bệnh nhấn suốết cuộc đời, do vậy có thể gặp người bệnh ở mọi lứa tuổi. Khi bị thể HbH người bệnh vấẫn còn 1 gen có chức nắng tổng hợp chuốẫi alpha globin dù lượng Hb giảm mạnh, tuy nhiến sốế lượng HbA vấẫn có chức nắng vận chuyển oxi bình thường, do vậy người bệnh có thể sốếng trong tnh trạng thích nghi với thiếếu máu suốết cuộc đời [12]. Ở độ tuổi dưới 1 nắm tuổi, do việc chuyển đổi (switching) δ globin gen và β globin gen chưa hoàn chỉnh, trẻ bình thường ở độ tuổi này nếếu xét nghi ệm đi ện di có th ể thấếy tắng HbF sinh lý, cũng cấền phấn biệt với HPFH (Hereditary persistence of fetal hemoglobin – Tốền dư huyếết sắếc tốế bào thai di truyếền), hoặc (δβ) 0 thalassemia là những thể cũng có tắng HbF >10%. Do vậy, với lứa tuổi này các bác syẫ cấền th ận trong trong ch ẩn đoán và bệnh nhấn thường được xét nghiệm điện di lại sau 12 tháng [1]. 1.3.2 Đặc điểm dân tộc Rấết nhiếều nghiến cứu trến thếế giới khẳng định nhóm người dấn tộc thiểu sốế có xu hướng mang gen cao hơn hẳn nhóm dấn tộc đa sốế. Điếều này được lý gi ải qua đặc đi ểm dịch tếẫ, vắn hoá của các nhóm người dấn tộc thiểu sốế. Người dấn tộc thi ểu sốế cũng có xu hướng giao tếếp với người cùng địa bàn và cùng nhóm ngốn ngữ, kéo theo các hành vi hốn nhấn gấền vếề địa lý. Đấy là một trong những yếếu tốế làm tắng t ỷ l ệ mang gen thalassemia trong cộng đốềng người dấn tộc thi ểu sốế. Tại Việt Nam, các nhóm người dấn tộc thiểu sốế cũng mắếc bệnh cao hơn hẳn người Kinh và đ ược báo cáo trến c ả n ước. (B ảng 1.4). 1.3.3 Đặc điểm về giới Yếếu tốế giới được xem xét trong bốếi cảnh thiếếu máu và các biếến ch ứng c ủa thiếếu máu gấy ra do mắếc bệnh thalassemia. Với các thể lấm sàng c ả nam gi ới và n ữ đếều ch ịu ảnh hưởng của tnh trạng thiếếu máu và các biếến chứng nh ư nhau. M ột sốế nghiến c ứu vếề trẻ mắếc beta thể đốềng hợp hoặc beta E nhập viện với tnh tr ạng thiếếu máu và các biếến chứng xương, khớp các kếết quả này khống thay đổi sau khi kiểm soát theo gi ới. Tình tr ạng