B¶ng quy íc nh÷ng ch÷ v76iÕt t¾t trong luËn v¨n
Ch÷ viÕt
Néi dung
t¾t
ADB
ASEAN
Ng©n hµng ph¸t triÓn ch©u ¸
HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng
AFTA
Nam ¸
Khu vùc mËu dÞch tù do
BNPP
ASEAN
MÆt trËn gi¶i phãng d©n téc
BOT
Pattani
Ng©n hµng Trung ¬ng Th¸i
GDP
ICOR
Lan
Tæng s¶n phÈm trong níc
Tû lÖ vèn ®Çu t trªn t¨ng tr-
IMF
NICs
NXB
TTXVN
USD
VAT
WB
ëng GDP
Quü tiÒn tÖ quèc tÕ
Níc c«ng nghiÖp míi
Nhµ xuÊt b¶n
Th«ng tÊn x· ViÖt Nam
§« la Mü
ThuÕ gi¸ trÞ gia t¨ng
Ng©n hµng thÕ giíi
1
Môc lôc
Tran
Lý do chän ®Ò tµi
LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò
Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña ®Ò tµi
Giíi h¹n cña ®Ò tµi
Nguån t liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§ãng gãp cña luËn v¨n
Bè côc cña luËn v¨n
g
4
4
6
12
13
13
14
14
15
15
Më ®Çu
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
1.6.
1.7.
NéI DUNG
Ch¬ng 1
Nguyªn nh©n cña cuéc
khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan
1.1. Nguyªn nh©n chñ quan
1.1.1. VÒ kinh tÕ
1.1.1. ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i bÊt hîp lý
15
15
16
1.
1.1.1. Sù lÖ thuéc qu¸ lín vµo nguån vèn cña níc
18
2.
ngoµi
1.1.1. Sù mÊt c©n ®èi trong c¬ cÊu ®Çu t vµ xuÊt
21
3.
nhËp khÈu
1.1.1. T×nh tr¹ng ®Çu c¬
24
4.
1.1.2. VÒ chÝnh trÞ - x· héi
1.2. Nguyªn nh©n kh¸ch quan
TiÓu kÕt
*
Ch¬ng 2
2
26
30
33
35
DiÔn biÕn vµ t¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸I Lan
1.2. Kh¸i qu¸t diÔn biÕn cuéc khñng ho¶ng
2.2. T¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng
2.2.1. T¸c ®éng ®èi víi t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ
35
41
41
- x· héi Th¸i Lan
2.2.1. §èi víi nÒn kinh tÕ
41
1.
- Th¬ng m¹i
- §Çu t
- C«ng nghiÖp
- ThÞ trêng bÊt ®éng s¶n
- N«ng nghiÖp
- Mét sè lÜnh vùc kh¸c
2.2.1. §èi víi t×nh h×nh chÝnh trÞ – x· héi
43
46
47
48
49
51
52
2.
2.2.2. T¸c ®éng ®èi víi c¸c níc ch©u ¸
* TiÓu kÕt
Ch¬ng 3
62
65
67
Qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸I Lan
3.1.
Nh÷ng biÖn ph¸p gi¶i quyÕt cuéc khñng ho¶ng
cña ChÝnh phñ Th¸i Lan
3.1.1. VÒ kinh tÕ
3.1.2. VÒ chÝnh trÞ – x· héi
3.2. Vai trß cña céng ®ång quèc tÕ trong viÖc gi¶i
quyÕt cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan
67
67
71
75
3.3.
3.4.
KÕt qu¶ gi¶i quyÕt cuéc khñng ho¶ng
Mét sè nhËn xÐt vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi
78
3.4.1.
3.4.2.
3.4.3.
3.4.3.
chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan
VÒ tÝnh chÊt cña cuéc khñng ho¶ng
VÒ ®Æc ®iÓm cña cuéc khñng ho¶ng
Bµi häc kinh nghiÖm
§èi víi Th¸i Lan
82
82
84
88
88
1.
3
3.4.3. §èi víi ViÖt Nam
90
2.
*
TiÓu kÕt
91
KÕt luËn
Tµi liÖu tham kh¶o
Phô Lôc
93
96
103
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
Trong thÕ kû XX, nh©n lo¹i ®· tõng tr¶i qua nh÷ng
cuéc ®¹i khñng ho¶ng kinh tÕ nghiªm träng nh: cuéc khñng
ho¶ng 1929 - 1933, cuéc khñng ho¶ng n¨ng lîng 1973, cïng
hµng tr¨m cuéc khñng ho¶ng lín nhá ë cÊp ®é quèc gia vµ
khu vùc. Theo thèng kª cña IMF, chØ tÝnh riªng thêi kú 1975
- 1996 ®· cã tíi 116 vô “®æ vì tiÒn tÖ” ë c¸c níc ®ang ph¸t
triÓn (®ã lµ hiÖn tîng ®ång b¶n tÖ mÊt gi¸ tõ 25%/n¨m trë
lªn, ®ång thêi tû lÖ mÊt gi¸ ®ã l¹i cao h¬n 10% so víi sù
mÊt gi¸ cña n¨m tríc). Khñng ho¶ng kinh tÕ ®· g©y nªn
nh÷ng hËu qu¶ v« cïng nghiªm träng ®èi víi sù ph¸t triÓn
cña c¸c quèc gia d©n téc trong tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ
quèc tÕ vµ trë thµnh mét trong nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu.
S½n sµng phßng ngõa còng nh ®èi phã víi nguy c¬ khñng
ho¶ng ®Ó ph¸t triÓn ®i ®«i víi bÒn v÷ng lµ mét trong
4
nh÷ng môc tiªu thiªn niªn kû mµ Liªn Hîp Quèc vµ toµn
nh©n lo¹i ®ang híng tíi.
Cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸ nh÷ng
n¨m cuèi cïng cña thÕ kû XX lµ mét trong nh÷ng biÕn ®éng
kinh tÕ nghiªm träng nhÊt trong thêi ®¹i toµn cÇu ho¸. Ph¹m
vi ¶nh hëng vµ møc ®é thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ cña cuéc khñng
ho¶ng nµy kh«ng kÐm g× so víi mét cuéc chiÕn tranh. Cuéc
khñng ho¶ng b¾t ®Çu x¶y ra vµo ngµy 2 - 7 - 1997, ®¸nh
dÊu b»ng viÖc c¬ quan tiÒn tÖ Th¸i Lan tuyªn bè th¶ næi
®ång B¹t. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sau nhiÒu n¨m ®¹t ®îc tèc
®é ph¸t triÓn cao, nÒn kinh tÕ Th¸i Lan chÝnh thøc bíc vµo
giai ®o¹n khñng ho¶ng trÇm träng. Tõ lÜnh vùc tµi chÝnh tiÒn tÖ, cuéc khñng ho¶ng lan sang toµn bé nÒn kinh tÕ vµ
t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn t×nh h×nh chÝnh trÞ - x· héi, trë
thµnh cuéc khñng ho¶ng “kÐp” trªn c¶ hai lÜnh vùc: kinh tÕ
vµ chÝnh trÞ.
MÆc dï kh«ng ph¶i lµ níc bÞ khñng ho¶ng nÆng nÒ nhÊt
(In®«nªxia bÞ thiÖt h¹i nÆng nhÊt) nhng Th¸i Lan l¹i lµ
“ngßi næ” cña cuéc khñng ho¶ng vµ tõ níc nµy cuéc khñng
ho¶ng lan truyÒn sang hÇu kh¾p c¸c níc ch©u ¸. So víi
nhiÒu níc ch©u ¸ chÞu t¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ, cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan cã nhiÒu
®iÓm kh¸c biÖt, trong ®ã nguyªn nh©n chñ yÕu nµo dÉn
®Õn cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan, t¹i sao cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸ l¹i “bïng næ” ®Çu tiªn ë Th¸i Lan
vÉn lµ nh÷ng c©u hái cha cã lêi gi¶i tho¶ ®¸ng? Do ®ã,
5
theo chóng t«i, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò
trªn sÏ gãp phÇn lµm s¸ng tá cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ ë Th¸i Lan còng nh nh÷ng biÕn ®éng tiÒn tÖ ë ch©u
¸ trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX.
MÆt kh¸c, viÖc t×m hiÓu nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸ nãi chung vµ cuéc khñng ho¶ng
t¹i Th¸i Lan nãi riªng còng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi ViÖt
Nam. MÆc dï ViÖt Nam nh×n chung Ýt chÞu t¸c ®éng tõ
cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸, tuy nhiªn,
trong thêi gian diÔn ra khñng ho¶ng, quan hÖ ®èi t¸c kinh
tÕ gi÷a hai níc ViÖt Nam vµ Th¸i Lan ®· bÞ ¶nh hëng nghiªm
träng. V× thÕ, tõ sù kiÖn nµy cã thÓ rót ra nhiÒu bµi häc bæ
Ých ®èi víi ViÖt Nam trong tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc
tÕ, nhÊt lµ trong bèi c¶nh ViÖt Nam võa gia nhËp Tæ chøc
Th¬ng m¹i thÕ giíi (WTO). §ã lµ nh÷ng bµi häc vÒ tÝnh phøc
t¹p, phô thuéc lÉn nhau gi÷a c¸c nÒn kinh tÕ trong bèi c¶nh
toµn cÇu ho¸, bµi häc vÒ ph¸t triÓn vµ bÒn v÷ng, vÒ m«
h×nh qu¶n lý kinh tÕ, tµi chÝnh cña c¸c quèc gia trong qu¸
tr×nh héi nhËp…
Lµ mét trong nh÷ng sù kiÖn tµi chÝnh g©y chÊn ®éng
d luËn quèc tÕ trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, do ®ã, ë
ViÖt Nam, cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸
(1997 – 1999) ®· ®îc ®Ò cËp rÊt nhiÒu trong c¸c tµi liÖu,
s¸ch b¸o, c¸c héi th¶o chuyªn ®Ò, tuy nhiªn míi chØ dõng l¹i
ë nh÷ng bµi viÕt, nh÷ng c«ng tr×nh mang tÝnh chÊt chuyªn
kh¶o vÒ kinh tÕ - tµi chÝnh chø cha cã nh÷ng c«ng tr×nh
6
nghiªn cøu ®îc tiÕp cËn tõ gãc ®é sö häc. MÆt kh¸c, c¸c
c«ng tr×nh, bµi viÕt trªn cha tËp trung nghiªn cøu mét c¸ch
®Çy ®ñ vµ s©u s¾c cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ
trong ph¹m vi mét níc riªng biÖt. ChÝnh v× vËy, viÖc lùa
chän nghiªn cøu vÊn ®Ò “Cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn
tÖ ë Th¸i Lan” lµ mét viÖc lµm võa cã ý nghÜa khoa häc võa
mang gi¸ trÞ thùc tiÔn s©u s¾c.
Víi nh÷ng lý do trªn, chóng t«i chän vÊn ®Ò “Cuéc
khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan 1997 - 1999” lµm
®Ò tµi luËn v¨n tèt nghiÖp cao häc cña m×nh.
2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò.
Lµ mét trong nh÷ng sù kiÖn lín diÔn ra c¸ch ®©y cha
®Çy mét thËp kû, v× thÕ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn
tÖ ë Th¸i Lan ngay tõ khi bïng næ ®· thu hót ®îc sù quan
t©m cña ®«ng ®¶o c¸c nhµ nghiªn cøu. ChØ tÝnh riªng ë
ViÖt Nam, trong thêi gian diÔn ra cuéc khñng ho¶ng, c¸c c¬
quan b¸o chÝ, c¸c t¹p chÝ khoa häc chuyªn ngµnh ®· dµnh
mét dung lîng lín ®Ó ®¨ng t¶i c¸c bµi viÕt, c¸c c«ng tr×nh
nghiªn cøu vÒ chñ ®Ò nµy. TiÕp ®ã lµ c¸c héi th¶o chuyªn
®Ò, chuyªn ngµnh, liªn ngµnh ®îc tæ chøc réng r·i nh»m
t×m hiÓu ®¸nh gi¸ vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ
ch©u ¸ ®Ó rót ra bµi häc cho ViÖt Nam.
2.1. Cã thÓ kh¸i qu¸t qu¸ tr×nh nghiªn cøu vÒ cuéc
khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan tõ tríc tíi nay qua
mét sè nguån t liÖu mµ chóng t«i ®· tiÕp cËn ®îc sau:
7
- N¨m 1997, trªn t¹p chÝ “Nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ thÕ
giíi”, sè 4 cã ®¨ng bµi cña t¸c gi¶ NguyÔn Xu©n Th¾ng
nhan ®Ò “Khñng ho¶ng ®ång B¹t ë Th¸i Lan: nguyªn nh©n,
gi¶i ph¸p vµ mét sè bµi häc víi ViÖt Nam”. Bµi viÕt ®· ph©n
tÝch kh¸ kü nguyªn nh©n dÉn ®Õn cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i
Lan, ®Æc biÖt t¸c gi¶ ®· bíc ®Çu ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p
cho ViÖt Nam qua viÖc nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i
Lan.
- T¸c gi¶ NguyÔn Hång S¬n trong bµi “HiÓu nh thÕ nµo
vÒ cuéc khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë Th¸i Lan” ®¨ng trªn t¹p chÝ
“Nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ thÕ giíi”, sè 6, n¨m 1997 ®· chØ ra
mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn cuéc khñng ho¶ng
ë Th¸i Lan Ýt ®îc giíi nghiªn cøu chó ý ®ã lµ t×nh tr¹ng ®Çu
c¬ tríc khi khñng ho¶ng bïng næ. T¸c gi¶ bµi viÕt kÕt luËn:
chÝnh t×nh tr¹ng ®Çu c¬ ®· ®Èy nhanh Th¸i Lan ®Õn bê
vùc cña sù ®æ vì tiÒn tÖ.
- B¸o Sµi gßn gi¶i phãng ra ngµy 18 th¸ng 8 n¨m 1997
cã bµi “So s¸nh hai cuéc khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë Th¸i Lan vµ
Mªhic«”. Bµi b¸o ®· chØ ra 3 ®iÓm t¬ng ®ång vµ 5 ®iÓm
kh¸c biÖt gi÷a hai cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan vµ Mªhic«.
- Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam ra ngµy 20 th¸ng 8 n¨m
1997 cã bµi “Khñng ho¶ng ®ång B¹t ë Th¸i Lan - nguyªn
nh©n, gi¶i ph¸p vµ bµi häc ®èi víi c¸c nÒn kinh tÕ híng
ngo¹i”. Bµi b¸o ®· ph©n tÝch kh¸ s©u s¾c nh÷ng nguyªn
nh©n vµ bµi häc tõ cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan ®èi víi c¸c
quèc gia mµ nÒn kinh tÕ phô thuéc vµo nguån vèn vay cña
8
níc ngoµi, trong ®ã cã Th¸i Lan vµ ViÖt Nam. T¸c gi¶ bµi b¸o
kh¼ng ®Þnh mét quèc gia muèn ph¸t triÓn bÒn v÷ng l©u
dµi th× ph¶i dùa chñ yÕu vµo nguån néi lùc, yÕu tè ngo¹i lùc
chØ cã ý nghÜa hç trî trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh.
- B¸o §Çu t ra ngµy 20 th¸ng 8 n¨m 1997 cã bµi “Khñng
ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan - bµi häc víi ViÖt Nam”
®· ®a ra 4 bµi häc víi ViÖt Nam ®îc ®óc rót tõ cuéc khñng
ho¶ng ë Th¸i Lan, trong ®ã ®Æc biÖt nhÊn m¹nh bµi häc tõ
nguån vèn vay cña níc ngoµi.
- T¹p chÝ Nghiªn cøu kinh tÕ, sè 10, n¨m 1997 cã bµi
“Khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë Th¸i Lan vµ ¶nh hëng ®èi víi c¸c níc
trong khu vùc vµ ViÖt Nam” cña t¸c gi¶ Ph¹m Ngäc Long ®·
ph¶n ¸nh hiÖu øng lan truyÒn, t¸c ®éng cña cuéc khñng
ho¶ng tõ Th¸i Lan sang c¸c níc trong khu vùc. T¸c gi¶ bµi
viÕt ®· dµnh nhiÒu thêi gian ph©n tÝch t¸c ®éng cña cuéc
khñng ho¶ng tõ Th¸i Lan tíi c¸c níc trong khu vùc, coi Th¸i
Lan lµ “ngßi næ” cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ
Ch©u ¸
- B¸o Qu©n ®éi nh©n d©n sè ra ngµy 25/10/1997 cã
bµi “Cuéc khñng ho¶ng “kÐp” ë Th¸i Lan” cho r»ng cuéc
khñng ho¶ng ë Th¸i Lan kh«ng chØ diÔn ra trªn lÜnh vùc
kinh tÕ mµ cßn t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn t×nh h×nh chÝnh
trÞ, x· héi. T¸c gi¶ bµi b¸o kÕt luËn: ChÝnh cuéc khñng
ho¶ng trªn lÜnh vùc tµi chÝnh - tiÒn tÖ ®· ®a ®Õn nh÷ng
hËu qu¶ nÆng nÒ ®èi x· héi Th¸i Lan nh: t×nh tr¹ng thÊt
nghiÖp gia t¨ng, chÊt lîng cuéc sèng gi¶m sót...
9
- N¨m 1998, ViÖn nghiªn cøu Th¬ng m¹i xuÊt b¶n c«ng
tr×nh “Cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë ch©u ¸ nguyªn nh©n vµ bµi häc”. Néi dung tr×nh bµy t¬ng ®èi ®Çy
®ñ c¸c vÊn ®Ò cña cuéc khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë ch©u ¸,
trong ®ã cã ®Ò cËp ®Õn nguyªn nh©n, diÔn biÕn, gi¶i
ph¸p vµ bµi häc kinh nghiÖm cña cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i
Lan.
- Trªn T¹p chÝ nghiªn cøu §«ng Nam ¸ sè 2/1998 víi
bµi “Bµn thªm vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë
§«ng Nam ¸”, t¸c gi¶ Hoa H÷u L©n còng ®· nãi thªm vÒ t¸c
®éng vµ bµi häc tõ cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan. Tuy nhiªn
bµi viÕt thiªn vÒ ®¸nh gi¸ chung cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ khu vùc
- T¸c gi¶ B¶o Trung (§¹i häc B¸ch khoa TP Hå ChÝ
Minh), trong luËn v¨n th¹c sÜ kinh tÕ víi ®Ò tµi “Khñng
ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë mét sè níc ch©u ¸” (1998) còng
®· chän Th¸i Lan lµ mét trong nh÷ng níc ®iÓn h×nh ®Ó
nghiªn cøu. Tuy nhiªn, c«ng tr×nh nµy thuéc chuyªn ngµnh
kinh tÕ, do ®ã yÕu tè chÝnh trÞ –x· héi cha ®îc nghiªn cøu
tho¶ ®¸ng. MÆt kh¸c, do ph¶i tËp trung kh¶o s¸t nhiÒu níc
nªn t¸c gi¶ luËn v¨n cha ®i s©u nghiªn cøu cuéc khñng
ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
- T¹p chÝ Ph¸t triÓn kinh tÕ sè 2/1998, t¸c gi¶ Hoµng
ThÞ ChØnh ®· ph©n tÝch nh÷ng hËu qu¶ tõ cuéc khñng
ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i Lan trong bµi “Tõ cuéc
khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë Th¸i Lan ®Õn biÕn ®éng tiÒn tÖ ë
10
§«ng Nam ¸, nguyªn nh©n vµ hËu qu¶”. T¸c gi¶ bµi b¸o cho
r»ng hÇu hÕt c¸c níc §«ng Nam ¸ khñng ho¶ng lµ do qu¸ coi
träng nh÷ng lîi Ých kinh tÕ tríc m¾t mµ xem nhÑ bµi häc
ph¸t triÓn ®i ®«i víi sù bÒn v÷ng.
- N¨m 1998, ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi xuÊt b¶n
chuyªn ®Ò: “Khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸ vµ
nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn nay” víi mét lo¹t bµi nghiªn cøu
vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan. Tiªu
biÓu lµ c¸c bµi: “So s¸nh cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn
tÖ gi÷a Th¸i Lan vµ Mªhic«” cña t¸c gi¶ NguyÔn Minh Phong,
“Khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë Th¸i Lan: nguyªn nh©n, hËu qu¶,
gi¶i ph¸p vµ triÓn väng phôc håi” cña t¸c gi¶ NguyÔn Hång
S¬n, “Khñng ho¶ng tiÒn tÖ ë ch©u ¸ vµ mét sè gi¶i ph¸p
®èi víi ViÖt Nam” cña t¸c gi¶ Tµo H÷u Phïng. C¸c t¸c gi¶ cña
chuyªn ®Ò nµy ®· ®a ra nhiÒu ý kiÕn, nhiÒu sù lý gi¶i kh¸c
nhau vÒ nguyªn nh©n vµ triÓn väng phôc håi cña nÒn kinh
tÕ Th¸i Lan.
- B¸o Tin tøc ra ngµy 18/1/1999 ®¨ng bµi “T¸c ®éng
cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ ®èi víi x· héi Th¸i Lan”. Bµi
b¸o ®· chØ ra nh÷ng vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh tõ cuéc khñng
ho¶ng kinh tÕ nh sù gi¶m sót vÒ chÊt lîng gi¸o dôc vµ y tÕ.
- Trong bµi “Khñng ho¶ng tµi chÝnh t¹i c¸c níc ASEAN
vµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi n¶y sinh” cña t¸c gi¶ Ph¹m Ngäc
T©n ®¨ng trªn TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa
häc 1990 - 1999, Khoa LÞch sö, Trêng §¹i häc s ph¹m Vinh
®· ph©n tÝch kh¸ s©u s¾c t¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng
11
tµi chÝnh – tiÒn tÖ ®Õn t×nh h×nh x· héi c¸c níc §«ng Nam
¸. T¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng sè liÖu sinh ®éng vÒ t×nh tr¹ng
thÊt nghiÖp, ®ãi nghÌo, vÒ sù xuèng cÊp cña chÊt lîng gi¸o
dôc, y tÕ.
- T¹p chÝ nghiªn cøu §«ng Nam ¸, sè 1, n¨m 1999 cã
bµi “Khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë §«ng Nam ¸ - nh÷ng
nguyªn nh©n tõ m« h×nh ph¸t triÓn” cña t¸c gi¶ Thu Mü ®·
®Ò cËp ®Õn m« h×nh ph¸t triÓn cßn nhiÒu bÊt cËp ë Th¸i
Lan vµ cho r»ng chÝnh m« h×nh nµy ®· gãp phÇn ®Èy Th¸i
Lan ®Õn khñng ho¶ng.
- Trong n¨m 1999 cßn ph¶i kÓ ®Õn hµng lo¹t tin bµi
viÕt ®¨ng trªn Tµi liÖu tham kh¶o ®Æc biÖt cña Th«ng tÊn
x· ViÖt Nam vÒ chñ ®Ò khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë
Th¸i Lan. Tiªu biÓu lµ c¸c bµi sau: “Hai n¨m cÇm quyÒn cña
ChÝnh phñ Xu«n LÞchphai” (9/12/1999), “Th¸i Lan thÊt b¹i
trong c¶i c¸ch chÝnh trÞ” (6/2/1999), “Th¸i Lan söa ®æi luËt
kinh doanh ®Ó thu hót ®Çu t” (29/10/1999), “Thîng nghÞ
viÖn Th¸i Lan th«ng qua ba ®¹o luËt vÒ kinh tÕ”
(14/3/1999), “Th¸i Lan triÓn väng vµ th¸ch thøc trong n¨m
1999” (4/2/1999). Nguån tµi liÖu nµy cung cÊp nhiÒu th«ng
tin quan träng, mang tÝnh thêi sù cao nhng h¹n chÕ cña nã
lµ qu¸ ng¾n vµ thêng thiÕu chiÒu s©u ph©n tÝch, ®¸nh
gi¸.
- N¨m 2000, trªn T¹p chÝ Nghiªn cøu §«ng Nam ¸ sè 5,
t¸c gi¶ NguyÔn Duy Quý cã bµi “T¸c ®éng cña khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña ASEAN”, trong
12
®ã cã ®Ò cËp ®Õn nh÷ng t¸c ®éng tõ cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan. T¸c gi¶ bµi viÕt ®· nhÊn
m¹nh ®Õn t¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan trong
sù ph¸t triÓn cña céng ®ång ASEAN.
- N¨m 2002, Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc Quèc gia TP Hå ChÝ
Minh xuÊt b¶n cuèn “Khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u
¸ 1997 - 1999 - nguyªn nh©n, hËu qu¶ vµ bµi häc ®èi víi
ViÖt Nam”. Trong ®ã t¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Nh©n (chñ biªn)
®· dµnh phÇn lín néi dung nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan. C¸c t¸c gi¶ ®· cung cÊp mét hÖ
thèng sè liÖu phong phó vÒ cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan ®îc tiÕp cËn tõ nhiÒu nguån th«ng tin cã ®é tin cËy cao. Tuy
nhiªn, còng nh nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kinh tÕ
kh¸c, cuèn s¸ch nµy kh«ng chó träng nhiÒu ®Õn hÖ qu¶
chÝnh trÞ – x· héi cña cuéc khñng ho¶ng.
2.2. Qua c¸c bµi viÕt, c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn chóng
t«i cã mét sè nhËn xÐt sau:
2.2.1. Nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ khi t×m hiÓu, nghiªn cøu
vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ch©u ¸ ®Òu dµnh
nhiÒu thêi gian nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan.
NhiÒu c«ng tr×nh, bµi viÕt ®· ph©n tÝch kh¸ s©u s¾c mét
sè vÊn ®Ò cña cuéc khñng ho¶ng nh nguyªn nh©n, bµi häc
vµ triÓn väng phôc håi cña nÒn kinh tÕ Th¸i Lan. §Æc biÖt,
tõ c¸c c«ng tr×nh nµy chóng t«i ®· ®îc tiÕp cËn víi mét hÖ
thèng sè liÖu kh¸ phong phó vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh
- tiÒn tÖ ch©u ¸. MÆt kh¸c, víi mét sè lîng c«ng tr×nh, bµi
13
viÕt phong phó ®îc tiÕp cËn tõ nhiÒu gãc ®é, chóng t«i còng
cã ®iÒu kiÖn ®Ó tiÕp thu, nh×n nhËn vÊn ®Ò mét c¸ch
toµn diÖn, tõ ®ã cã thÓ ®a ra nh÷ng kiÕn gi¶i c¸ nh©n
kh¸ch quan vµ trung thùc h¬n.
2.2.2. MÆc dï vËy, viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò “Khñng
ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan” vÉn cßn nhiÒu “kho¶ng
trèng” mµ t¸c gi¶ cña luËn v¨n nµy quan t©m.
- Thø nhÊt: HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu míi chØ
ph¶n ¸nh mét c¸ch chung nhÊt vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ ë ch©u ¸, cha cã mét c«ng tr×nh lín nµo
nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ
cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ t¹i Th¸i Lan. Cha cã
nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu riªng biÖt vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i Lan, míi chØ cã c¸c bµi viÕt ng¾n
mang tÝnh chÊt chuyªn kh¶o vÒ tµi chÝnh, kinh tÕ, mét sè
kh¸c lµ c¸c tin tøc b¸o chÝ cha thùc sù s©u s¾c trong nhËn
xÐt, ®¸nh gi¸.
- Thø hai: Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu cuéc khñng
ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan, nh÷ng ngêi ®i tríc hÇu
nh chØ chó träng ®Õn lÜnh vùc kinh tÕ, tµi chÝnh thuÇn tóy
mµ Ýt ®Ò cËp, ph©n tÝch mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ hÖ qu¶
chÝnh trÞ, x· héi cña nã. Nãi c¸ch kh¸c vÊn ®Ò nµy cha ®îc
nghiªn cøu ®óng møc tõ ph¬ng diÖn sö häc.
- Thø ba: NhiÒu vÊn ®Ò vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan vÉn cßn tranh luËn, cha ®i ®Õn
thèng nhÊt nh: nguyªn nh©n chñ yÕu nµo dÉn ®Õn cuéc
14
khñng ho¶ng ë Th¸i Lan? T¹i sao cuéc khñng ho¶ng l¹i bïng
næ ®Çu tiªn ë Th¸i Lan? Thêi ®iÓm nµo Th¸i Lan tho¸t ra
khái khñng ho¶ng? §Æc ®iÓm, tÝnh chÊt cña cuéc khñng
ho¶ng nµy nh thÕ nµo?...
2.3. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn ®©y sÏ lµ nguån t
liÖu quan träng ®Ó chóng t«i tiÕp tôc nghiªn cøu vµ cã
nh÷ng kiÕn gi¶i mét c¸ch s©u s¾c vµ toµn diÖn h¬n.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña ®Ò tµi.
3.1. Môc ®Ých.
Nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i híng ®Õn lµm s¸ng tá
mét sè vÊn ®Ò chñ yÕu sau:
- Lµm râ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i
Lan mét c¸ch cã hÖ thèng, ®i tõ ph©n tÝch nguyªn nh©n,
diÔn biÕn, t¸c ®éng cho ®Õn qu¸ tr×nh kh¾c phôc còng
nh tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña cuéc khñng ho¶ng.
- Nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë
Th¸i Lan còng sÏ gióp chóng t«i vµ nh÷ng ai quan t©m ®Õn
luËn v¨n nµy cã thªm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh – tiÒn tÖ ch©u ¸ nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX.
3.2. NhiÖm vô.
§Ó thùc hiÖn ®îc môc ®Ých trªn, nhiÖm vô mµ chóng
t«i ph¶i thùc hiÖn ®ã lµ: trªn c¬ së nguån t liÖu thu thËp ®îc tiÕn hµnh x¸c minh, ph©n lo¹i, tõ ®ã ph©n tÝch mét c¸ch
s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh –
tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
15
Tõ viÖc nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng ë Th¸i Lan, nhiÖm
vô cña luËn v¨n lµ ph¶i nªu lªn ®îc c¸c bµi häc ®èi víi ViÖt
Nam nãi riªng vµ c¸c níc ®ang ph¸t triÓn nãi chung trong
tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ.
4. Giíi h¹n cña ®Ò tµi.
VÒ mÆt thêi gian: §Ò tµi ®îc giíi h¹n chñ yÕu trong
kho¶ng thêi gian tõ th¸ng 7 n¨m 1997 khi ChÝnh phñ Th¸i
Lan tuyªn bè th¶ næi ®ång B¹t cho ®Õn cuèi n¨m 1999 khi
nÒn kinh tÕ Th¸i Lan b¾t ®Çu phôc håi vµ t¨ng trëng trë l¹i
VÒ mÆt kh«ng gian: §Ò tµi chñ yÕu nghiªn cøu cuéc
khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ x¶y ra trªn ®Êt níc Th¸i
Lan. Tuy nhiªn, do tÝnh chÊt cña mét ®Ò tµi sö häc nªn
trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ ë Th¸i Lan, chóng t«i kh«ng thÓ kh«ng t×m hiÓu
t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ Th¸i Lan tríc, trong vµ sau
cuéc khñng ho¶ng, còng nh sÏ so s¸nh víi cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ cña mét sè níc trong khu vùc.
5. Nguån t liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
5.1. Nguån t liÖu.
- C¸c t liÖu cã tÝnh chÊt chung vÒ lÞch sö, v¨n ho¸,
kinh tÕ Th¸i Lan.
- C¸c c«ng tr×nh khoa häc, luËn v¨n kinh tÕ nghiªn
cøu vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ch©u ¸.
- C¸c sè liÖu vÒ khñng ho¶ng tµi chÝnh ë Th¸i Lan lu tr÷
t¹i Bé KÕ ho¹ch - §Çu t, Bé Th¬ng m¹i, Häc viÖn Quan hÖ
quèc tÕ, Th«ng tÊn x· ViÖt Nam...
16
- C¸c bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc nh:
Nghiªn cøu §«ng Nam ¸, T¹p chÝ Céng s¶n, Nh÷ng vÊn ®Ò
kinh tÕ thÕ giíi, Nghiªn cøu Quèc tÕ...
- HÖ thèng tin bµi vÒ chñ ®Ò nghiªn cøu ®¨ng trªn
b¸o chÝ trong 3 n¨m tõ 1997 ®Õn 1999: B¸o §Çu t, b¸o Th¬ng m¹i, b¸o Sµi Gßn gi¶i phãng, b¸o Nh©n d©n, b¸o Ngo¹i
th¬ng, b¸o Hµ Néi míi...
- Nguån Tµi liÖu tham kh¶o ®Æc biÖt cña Th«ng tÊn x·
ViÖt Nam trong c¸c n¨m tõ 1997 ®Õn 2000.
- C¸c bµi diÔn v¨n, b¸o c¸o cña ChÝnh phñ Th¸i Lan vÒ
cuéc khñng ho¶ng.
- Bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ Th¸i Lan vµ c¸c níc viÕt vÒ
cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
- Nguån t liÖu tõ Internet…
5.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, vÒ mÆt ph¬ng ph¸p luËn, chóng
t«i dùa trªn quan ®iÓm duy vËt lÞch sö cña Chñ nghÜa M¸cLªnin vµ ®êng lèi x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña §¶ng
Céng s¶n ViÖt Nam.
VÒ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, mÆc dï ®©y lµ ®Ò tµi
nghiªn cøu vÒ lÜnh vùc kinh tÕ, tuy nhiªn nã ®îc tiÕp cËn tõ
gãc ®é sö häc, do ®ã chóng t«i chñ yÕu vËn dông hai ph¬ng
ph¸p truyÒn thèng lµ ph¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p
l«gÝc. Tuy nhiªn, còng do lµ ®Ò tµi vÒ kinh tÕ nªn chóng t«i
còng chó träng nhiÒu h¬n ®Õn c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
17
chuyªn ngµnh, liªn ngµnh nh: thèng kª, so s¸nh, ph©n tÝch,
tæng hîp.
Tõ c¸c nguån t liÖu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn,
chóng t«i cè g¾ng khai th¸c vµ xö lý c¸c th«ng tin mét c¸ch
kh¸ch quan vµ trung thùc nhÊt.
6. §ãng gãp cña luËn v¨n.
6.1. LuËn v¨n sÏ ®a ®Õn mét c¸i nh×n tæng quan vµ
s©u s¾c h¬n díi gãc ®é sö häc vÒ cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan. Tõ ®ã gãp thªm nh÷ng hiÓu biÕt
cho ngêi ®äc vÒ møc ®é nghiªm träng cña cuéc khñng
ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ch©u ¸ nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû
XX.
6.2. LuËn v¨n còng ®· bíc ®Çu chØ ra nguyªn nh©n
riªng, ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, t¸c ®éng vµ bµi häc kinh
nghiÖm tõ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
6.3. §îc tiÕp cËn tõ gãc ®é sö häc, do ®ã ®Ò tµi cã
thÓ sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o vÒ lÞch sö Th¸i Lan
nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX trªn c¶ ba lÜnh vùc: kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi.
7. Bè côc cña luËn v¨n.
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tµi liÖu tham kh¶o, néi
dung luËn v¨n gåm 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1. Nguyªn nh©n cña cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh –
tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
Ch¬ng 2. DiÔn biÕn vµ t¸c ®éng cña cuéc khñng ho¶ng tµi
chÝnh – tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
Ch¬ng 3. Qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh
– tiÒn tÖ ë Th¸i Lan.
18
néi dung
Ch¬ng 1
Nguyªn nh©n cña cuéc khñng ho¶ng
tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë Th¸i Lan
1.1. Nguyªn nh©n chñ quan.
1.1.1. VÒ kinh tÕ.
Trong cuéc hµnh tr×nh tíi c©u l¹c bé c¸c níc c«ng
nghiÖp míi (NICs), ngay tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû
XX, Th¸i Lan ®îc thõa nhËn lµ mét trong nh÷ng níc cã tèc ®é
ph¸t triÓn kinh tÕ cao nhÊt thÕ giíi. ë khu vùc §«ng Nam ¸,
Th¸i Lan ®îc nh×n nhËn lµ mét trong nh÷ng quèc gia (sau
Xingapo) cã thÓ nhanh chãng trë thµnh níc c«ng nghiÖp míi.
Trªn thùc tÕ, kh«ng ph¶i ®Õn thËp kû 80 cña thÕ kû
XX, Th¸i Lan míi ®¹t ®îc tèc ®é t¨ng trëng “thÇn kú” nh vËy
(n¨m 1988 lµ 13%, n¨m 1989 lµ 12%) mµ ngay tõ khi quèc
gia nµy b¾t ®Çu thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµo
nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, tèc ®é t¨ng trëng GDP ®·
®¹t kho¶ng 8%/n¨m [43; 75]. Tríc khi diÔn ra khñng ho¶ng,
tõ 1991 ®Õn 1996, tèc ®é t¨ng trëng GDP còng ®¹t b×nh
qu©n 7,7%/n¨m. Tæng s¶n phÈm néi ®Þa theo ®Çu ngêi
t¨ng tõ møc 440 USD n¨m 1955 lªn 3.012 USD n¨m 1996.
Tõ mét níc n«ng nghiÖp, sau 30 n¨m tiÕn hµnh c«ng
cuéc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ (1961 - 1991), Th¸i Lan
®· ®¹t ®îc tèc ®é t¨ng trëng cao, trë thµnh mét trong
19
nh÷ng ®Çu tµu kinh tÕ cña ASEAN. NhiÒu quèc gia ë ch©u
¸ coi Th¸i Lan lµ m« h×nh ph¸t triÓn lý tëng ®Ó häc tËp
trong tiÕn tr×nh héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ.
Nh vËy, nÕu chØ c¨n cø vµo chØ sè t¨ng trëng GDP cña
Th¸i Lan trong suèt h¬n 3 thËp kû tõ 1961 ®Õn 1996 th× cã
thÓ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ quèc gia cã tèc ®é ph¸t triÓn cao
vµ t¬ng ®èi æn ®Þnh. Tuy nhiªn, chØ sè GDP lµ mét thíc
®o quan träng nhng cha ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ bøc tranh cña
mét nÒn kinh tÕ. ë Th¸i Lan, ®Ó ®¹t ®îc tèc ®é ph¸t triÓn
cao vµ kÐo dµi nh vËy, ChÝnh phñ ®· ph¶i chi phÝ rÊt lín cho
ho¹t ®éng ®Çu t: “trong thêi kú 1991 - 1996, ®Çu t cña
Th¸i Lan rÊt cao, hµng n¨m chiÕm b×nh qu©n 40% GDP”
[43; 76]. Ngêi ta tÝnh r»ng, tríc khi diÔn ra khñng ho¶ng
(thêi kú 1991 - 1996), hÖ sè ICOR cña kinh tÕ Th¸i Lan lµ
5,22, tøc lµ ph¶i ®Çu t 5,22 B¹t th× GDP míi t¨ng trëng 1
B¹t. Râ rµng chØ xÐt trªn lÜnh vùc kinh tÕ, sù ph¸t triÓn cña
Th¸i Lan ®· tiÒm Èn nhiÒu yÕu tè kh«ng bÒn v÷ng, v× theo
quy luËt kinh tÕ t¨ng trëng cao mµ chi phÝ thÊp míi bÒn
v÷ng, t¨ng trëng cao dùa trªn hiÖu qu¶ kinh tÕ cao cña s¶n
xuÊt kinh doanh míi l©u bÒn.
1.1.1.1. ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i bÊt hîp lý.
ChÝnh s¸ch tû gi¸ hèi ®o¸i ®ãng vai trß quan träng
trong qu¸ tr×nh ®iÒu tiÕt quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i ®èi víi
c¸c níc ®ang ph¸t triÓn. ë Th¸i Lan, ChÝnh phñ cã truyÒn
thèng h¹n chÕ ®iÒu chØnh tû gi¸ hèi ®o¸i v× lý do chèng
l¹m ph¸t. Nhê ®ã, tû gi¸ hèi ®o¸i cña Th¸i Lan ®îc gi÷ æn
20
- Xem thêm -