Tài liệu Công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã thụy bình, huyện thái thụy, tỉnh thái bình

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ MINH HÒA CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ GIA ĐÌNH NGĂN NGỪA HÀNH VI LỆCH CHUẨN Ở TRẺ VỊ THÀNH NIÊN TẠI XÃ THỤY BÌNH, HUYỆN THÁI THỤY, TỈNH THÁI BÌNH Ngành: Công tác xã hội Mã số: 876 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HÀ THỊ THƯ Hà Nội - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài luận văn: Công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, Tỉnh Thái Bình là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Hà Thị Thư và những kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Học viên Phạm Thị Minh Hòa LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến tất cả các quý thầy cô đã giảng dạy trong chương trình cao học Công tác xã hội khóa 2 – Học viện Khoa học xã hội, những người đã giúp tôi có nhiều kiến thức về Công tác xã hội làm nền tảng cho tôi thực hiện luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn TS Hà Thị Thư đã quan tâm, nhiệt tình hướng dẫn cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn cán bộ chính quyền, các tổ chức đoàn thể và nhân dân xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình đã cung cấp thông tin và hợp tác với tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều nên luận văn còn thiếu sót, rất mong nhận được những góp ý của quý thầy cô và các anh chị học viên. Học viên Phạm Thị Minh Hòa MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ GIA ĐÌNH NGĂN NGỪA HÀNH VI LỆCH CHUẨN Ở TRẺ VỊ THÀNH NIÊN ......................................................................................... 14 1.1. Lý luận về hành vi lệch chuẩn và trẻ vị thành niên có hành vi lệch chuẩn. ........... 14 1.2. Lý luận về công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên .................................................................................................................. 22 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệc chuẩn ở trẻ vị thành niên ............................................................................................ 35 1.4. Một số chính sách, pháp luật của nhà nước liên quan đến công tác xã hội trong ngăn ngừa hành vi lệc chuẩn ở trẻ vị thành niên ............................................................... 39 Tiểu kết chương 1 ......................................................................................................... 41 Chương 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ GIA ĐÌNH NGĂN NGỪA HÀNH VI LỆCH CHUẨN Ở TRẺ VỊ THÀNH NIÊN TẠI XÃ THỤY BÌNH, HUYỆN THÁI THỤY, TỈNH THÁI BÌNH .......................... 42 2.1. Khái quát về địa bàn và khách thể nghiên cứu ........................................................... 42 2.2. Thực trạng các hoạt động công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên ......................................................................................... 46 2.3. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên ...................................................................... 61 Chương 3: BIỆN PHÁP THÚC ĐẨY HIỆU QUẢ CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ GIA ĐÌNH NGĂN NGỪA HÀNH VI LỆCH CHUẨN Ở TRẺ VỊ THÀNH NIÊN TỪ THỰC HIỆN HUYỆN THÁI THỤY, TỈNH THÁI BÌNH ..................................................................................................... 66 3.1. Biện pháp ứng dụng phương pháp công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên ...................................................................... 66 3.2. Giải pháp truyền thông phối hợp giữa gia đình, nhà trường và chính quyền địa phương .................................................................................................................................... 68 3.3. Giải pháp tham vấn/ tư vấn cho gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên ............................................................................................................................... 69 3.4. Giải pháp kết nối gia đình với cơ quan chức năng trong ngăn ngừa hành vi chuẩn lệch ở trẻ vị thành niên .............................................................................................. 71 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 73 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 75 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TĂT CTXH Công tác xã hội NVCTXH Nhân viên công tác xã hội UBND Ủy ban nhân dân PCT.UBND Phó chủ tịch. Ủy ban nhân dân HVLC Hành vi lệch chuẩn DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 2.1: Bảng số liệu khảo sát nhu cầu của các gia đình ................................................. 45 Bảng 2.2: Bảng đánh giá sự cần thiết của các nội dung truyền thông ................................ 48 Bảng 2.3: Bảng đánh giá tần suất của các nội dung truyền thông ...................................... 50 Bảng 2.4: Bảng đánh giá sự cần thiết của các nội dung tư vấn/ tham vấn ......................... 52 Bảng 2.5: Bảng đánh giá tần suất về nội dung tư vấn/ tham vấn ........................................ 55 Bảng 2.6: Bảng đánh giá tần suất các hình thức tư vấn/ tham vấn ..................................... 57 Bảng 2.7: Bảng đánh giá tần suất nội dung kết nối gia đình với các cơ quan chức năng ... 59 Bảng 2.8: Bảng đánh giá nội dung kết nối gia đình với các cơ quan chức năng ................ 60 Bảng 2.9. Bảng đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố .............................................. 62 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xã hội cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật ngày càng mang đến cho con người nhiều tiện nghi trong cuộc sống nhưng cũng kéo theo đó là những mặt trái còn tồn tại nhức nhối trong mọi mặt đời sống. Chúng ta đang phải đối mặt với những thách thức to lớn từ môi trường tự nhiên và môi trường xã hội đặc biệt là mối quan hệ giữa người với người. Trước đây, trẻ thường được học văn hóa, ứng xử thông qua gia đình, làng xã, văn hóa dân gian, chương trình giáo dục chính quy… thì ngày nay, những chuyển biến xã hội diễn ra quá nhanh chóng đã phần nào hạn chế chức năng giáo dục của gia đình và các thiết chế truyền thống đem lại cho lứa tuổi thanh thiếu niên, đặc biệt là các em ở tuổi vị thành niên nhiều thử thách. Trong bất kỳ thời kỳ nào của lịch sử, gia đình luôn là chiếc nôi để hình thành, giáo dục, nuôi dưỡng nhân cách của mỗi con người. Gia đình trong xã hội hiện đại ngày nay càng có vai trò quan trọng, từ định hướng, nuôi dưỡng nhân cách cũng như giáo dục con người từ khi sinh ra đến lúc trưởng thành, trở thành những công dân có ích đóng góp tích cực cho sự phát triển chung của xã hội. Quá trình đất nước đổi mới và hội nhập quốc tế ngày nay tạo ra nhiều cơ hội và điều kiện để gia đình Việt Nam phát triển, tuy nhiên việc ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên trong gia đình cũng gặp nhiều khó khăn, thách thức. Thực tế ta thấy ở nhiều gia đình, các bậc cha mẹ giáo dục con cái chủ yếu là theo thói quen, theo truyền thống, kinh nghiệm tiếp thu được từ thế hệ đi trước. Nếu cứ theo cách giáo dục như vậy thì chưa đủ và sẽ chưa thu được kết quả như mong muốn. Vì xã hội không ngừng vận động và biến đổi theo thời gian. Gia đình là một tế bào tuy nhỏ nhưng vô cùng quan trọng của xã hội khi ấy cũng phải biến đổi theo cái xu thế ấy của xã hội. Chọn phương pháp giáo dục nào trong hoàn cảnh nào, với đối tượng như thế nào cho phù hợp cần có một sự lựa chọn hợp lý, hợp lý với suy nghĩ của cha mẹ và với tâm thế của con. Không nên giáo dục con cái bằng biện pháp nuông 1 chiều quá mức cũng như không nên giáo dục con cái bằng cách quá nghiêm khắc, thậm chí có những gia đình chuyên sử dụng các biện pháp bạo lực để giáo dục con cái, điều này là hoàn toàn không nên vì nó ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện của trẻ dẫn đến hành vi lệch chuẩn ở trẻ. Trong những năm gần đây, tình trạng trẻ vị thành niên có hành vi lệch chuẩn (HVLC) như: vô lễ, hỗn láo với cha mẹ, đua xe, vi phạm pháp luật, sử dụng ma túy, quan hệ tình dục sớm, bạo lực… đang ngày càng gia tăng và ở mức báo động, gây ảnh hưởng xấu đến môi trường xã hội nhân cách trong tương lai Bên cạnh đó, ngành CTXH đã và đang có vai trò quan trọng đối với sự phát triển bình đẳng và tiến bộ của mỗi quốc gia và nhân loại. Đặc biệt, CTXH góp phần giải quyết vấn đề xã hội liên quan đến đời sống của từng cá nhân, từng nhóm và cộng đồng những người yếu thế. Khi nền kinh tế phát triển, kéo theo đó là những hệ lụy tiêu cực, những vấn đề xã hội phức tạp, thì CTXH sẽ giúp con người hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực và hướng con người đến một cuộc sống tốt đẹp. CTXH cũng tham gia vào công cuộc phòng ngừa và ngăn chặn những hành vi lệch chuẩn của trẻ vị thành niên. Các công trình nghiên cứu về hành vi lệch chuẩn ở lứa tuổi vị thành niên khá nhiều, nhưng nghiên cứu dưới góc độ công tác xã hội hỗ trợ gia đình trong việc ngăn ngừa hành vi này thì còn khá mới mẻ. Chính vì vậy, học viên đã chọn đề tài: “Công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, Tỉnh Thái Bình” là đề tài luận văn thạc sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 2.1. Nghiên cứu ở nước ngoài Trong tác phẩm “L’uomo delinquent” (Người phạm tội- 1876) của nhà nghiên cứu người Ý Cesare Lombroso, ông nghiên cứu và đưa ra những luận điểm phân tích chứng minh hành vi phạm tội của con người liên quan đến cấu trúc cơ thể (yếu tố sinh học), chỉ rõ “Tội phạm là dạng thấp của hành vi và người phạm tội, gần giống với tổ tiên loài người hơn là những người khác”. [38] Theo ông, vì có những khiếm khuyết về mặt sinh học (trán thấp, cằm, gò má nhỏ, tai 2 vểnh, nhiều râu tóc, cánh tay dài bất thường…) nên có những cá nhân có tư duy và hành động theo cách nguyên thủy nên dễ dẫn đến phạm tội… Đến nay, rất nhiều quan điển của ông và học trò vẫn gây ra nhiều tranh luận. Tuy nhiên những nhận định của ông về tội phạm vị thành niên lại rất đáng để chúng ta lưu tâm. Ông cho rằng, những đặc điểm sinh học gắn liền với lứa tuổi và tâm lý mà tuổi trẻ trong đó có vị thành niên là những đối tượng dễ gây ra tội phạm và các hành vi sai lệch xã hội. Vì vậy nếu biết ngăn chặn và phòng ngừa kịp thời thì “Khi vượt qua lứa tuổi này, con người lại dễ trở thành những người lương thiện”. Đây là những gợi mở rất đáng chú ý khi nghiên cứu về tội phạm vị thành niên. Trong cuốn sách “Criminilogy” (tội phạm học- 1885) của Nhà tội phạm học nổi tiếng tác giả Raffaele Garofalo đã cho rằng: về bản chất, con người luôn ẩn chứa trong mình những yếu tố tự nhiên và sự phạm tội. Điều này gắn liền với điều mà ông gọi là “bản năng sinh tồn tự nhiên”[39]. Khác với Lombroso, ông đã nhấn mạnh tới khả năng khắc chế bản năng tự nhiên này, đó là thông qua việc xây dựng một môi trường xã hội lành mạnh. Raffaele Garofalo đã dành nhiều công nghiên cứu về hành vi phạm tội của giới trẻ và lên án mạnh mẽ các thiết chế xã hội đã nuôi dưỡng những mầm mống xã hội tự nhiên của tội phạm và đã có lúc tỏ ra bi quan về khả năng khắc chế tội phạm này do chính những điều kiện thay đổi còn quá yếu ớt của các thiết chế xã hội. Tiếp đến nhà xã hội học nổi tiếng J. Macionis khẳng định rằng, chúng ta hãy “khoan lên án nhóm vị thành niên phạm tội mà hãy lên án chính cái cơ chế xã hội không bình thường đã sinh ra hiện tượng vị thành niên phạm tội”[29]. Với quan điểm của mình ông cho rằng thì bên cạnh việc khắc phục trực tiếp những vụ việc vi phạm của vị thành niên chúng ta cần phải hành động vào những vấn đề khác, chẳng hạn chống sự thất học, chống sự nghèo đói và thất nghiệp và sau cùng là phải tập trung vào việc xây dựng cơ chế trong sáng, lành mạnh. Trong những nghiên cứu về tội phạm vị thành niên gần đây, không thể không nhắc đến những nghiên cứu của các nhà khoa học thuộc nhóm “Lý 3 thuyết tiểu văn hóa trong tội phạm học” (subcultural theory). Chịu ảnh hưởng của trường phái Chicago nổi tiếng trong xã hội học, đại diện của nhóm này như các giáo sư Albert K. Cohen, Richard và Lloyd Ohlin đã gắn kết khái niệm về bệnh hoạn xã hội (anomie) của Durkheim với lý thuyết phân tâm học của Freud trong những phân tích về sai lệch xã hội và tội phạm vị thành niên. Nhóm nghiên cứu nhấn mạnh tới khía cạnh phải nhận thức đúng đắn về văn hóa thanh niên để hiểu rõ hơn về nhận thức thức và hành vi của vị thành niên trong quá trình phạm tội. Những năm gần đây, các tổ chức quốc tế lớn và nhiều quốc gia đã tổ chức các cuộc nghiên cứu sâu rộng về hiện tượng vị thành niên vi phạm pháp luật. Những nghiên cứu này (tương tự như các cuộc điều tra về vị thành niên của nước ta được tiến hành bởi sự hỗ trợ của tổ chức y tế thế giới SAVY) đã chú ý việc “xây dựng một bộ công cụ chuẩn” có thể ứng dụng chung cho việc đo đạc chính xác hiện tượng vị thành niên vi phạm pháp luật ở nhiều địa phương và khu vực. Điều này đã góp phần quan trọng vào việc làm hình thành những chỉ báo thống nhất thang đo, kỹ thuật phân tích và xử lý thông tin khá chính xác về hiện tượng vị thành niên phạm tội, tạo cơ sở so sánh và phối hợp các hoạt động chung nhằm xử lý tốt nhất vấn đề này ở phạm vi toàn cầu Trên thế giới việc nghiên cứu khoa học về đối tượng vị thành niên phạm tội đang có những chuyển biến tích cực. Thay vì nghiên cứu nhiều về mặt lý luận, lý thuyết hay những nghiên cứu điền dã quy mô lớn, các nhà khoa học đã quan tâm nhiều hơn tới tính hiệu quả của công tác nghiên cứu. Những nghiên cứu thực nghiệm đã được quan tâm nhiều hơn. 2.2. Nghiên cứu trong nước Đề tài“Tội phạm vị thành niên. Thực trạng, giải pháp phòng ngừa và đấu tranh trong quản lý phát triển xã hội ở nước ta hiện nay” (mã số KX.02.24/11-15) thuộc chương trình nghiên cứu khoa học trọng điểm cấp Nhà nước “Nghiên cứu khoa học phát triển xã hội và quản lý phát triển xã hội ở Việt Nam đến năm 2020” do tác giả Đặng Cảnh Khanh, Chủ nhiệm khoa Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Thăng Long, đồng thời là Viện 4 trưởng Viện nghiên cứu truyền thống và phát triển làm chủ nhiệm cho thấy, tình hình tội phạm vị thành niên nước ta diễn biến ngày càng phức tạp [31]. Thứ nhất, số lượng tội phạm vị thành niên tăng lên, theo số liệu thống kê của Cục Thống kê Viện Kiểm sát tối cao, trong vòng 5,5 năm (từ năm 2009 đến tháng 6-2014), đã phát hiện mới 35.654 đối tượng vị thành niên vi phạm pháp luật [44]. Những năm gần đây con số phạm tội trong lứa tuổi vị thành niên theo báo cáo có xu hướng giảm xuống, tuy nhiên vẫn chiếm hơn 16% so với tổng số bị can phạm tội hình sự do Cơ quan cảnh sát điều tra các cấp khởi tố điều tra. Thứ hai, phạm vi tội danh tăng lên, hình thức phạm tội cũng nghiêm trọng hơn, ngày càng bạo lực, manh động, mang tính tổ chức. Nếu như trước kia vị thành niên chủ yếu phạm các tội như trộm cắp, gây rối trật tự nơi công cộng, cướp giật thì ngày nay tỷ lệ phạm các tội cướp tài sản, hiếp dâm, buôn bán ma túy, giết người… ngày càng nhiều, nhiều vụ án nghiêm trọng gây bức xúc trong dư luận xã hội. Tỷ lệ các tội danh này tăng nhanh và chiếm tỷ trọng đáng kể trong cơ cấu tội phạm do vị thành niên gây ra. Thứ ba, sự mở rộng địa bàn phạm tội, tội phạm vị thành niên trước đây chủ yếu xảy ra ở các đô thị, các khu vực kinh tế phát triển, hiện nay xảy ra ở hầu hết các khu vực từ thành thị tới nông thôn, kể cả những vùng xa xôi, hẻo lánh. Tuy nhiên số lượng tội phạm chủ yếu vẫn tập trung nhiều ở các thành phố, thị xã, nhất là ở các thành phố lớn. Các địa phương xảy ra nhiều nhất lần lượt vẫn là Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đồng Nai, Khánh Hòa, Đắk Lắk,... Thứ tư, tuổi phạm tội ngày càng trẻ hóa. Nếu như trước đây tội phạm vị thành niên chủ yếu ở trong độ tuổi từ 16 - 18 tuổi, ngày nay tội phạm vị thành niên dưới 14 tuổi tăng, chiếm tới 13% trong cơ cấu tội phạm vị thành niên, thậm chí còn xuất hiện cả các băng nhóm tội phạm “nhí”. Điều đó đã khiến cho nhóm tuổi này phải gánh chịu không ít những khó khăn và sự thiệt thòi trong học tập, lao động và việc làm. Nó khiến cho trong nhóm xuất hiện nhiều những sai lệch hành vi. 5 Tác giả Đặng Cảnh Khanh cũng cho rằng: “Tội phạm vị thành niên là biểu hiện sự tổn thương của nhóm tuổi này, nó gắn liền cả với sự trầm cảm, sự tự kỷ, thậm chí cả nạn tự tử. Trong hoàn cảnh đó, đối tượng này rất đáng thương, cần nhiều sự chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục của xã hội, sự tham vấn của các cán bộ công tác xã hội hơn là sự trừng phạt”. Đề tài cũng đã nêu nhiều kiến nghị về các giải pháp phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm vị thành niên, nhấn mạnh tới sự cần thiết phải đưa ra được các giải pháp cơ bản, toàn diện và lâu dài, xây dựng xã hội lành mạnh, sự kết hợp giữa các đơn vị quản lý, sự tham gia của gia đình, nhà trường, cộng đồng và sự nỗ lực của chính vị thành niên. [31] Cũng theo tác giả Trần Trọng Thủy thì phần lớn các thiếu niên phạm pháp, phẩm chất tiêu cực chiếm ưu thế trong cấu trúc nhân cách, đó là: thiếu quyết tâm, vô trách nhiệm, hay bắt chước một cách mù quáng, thô lỗ, gây gổ. [32]. Tác giả Nguyễn Duy Xi là một nhà tâm lý học làm công tác quản lý trại giam của Bộ Công An trong quá trình nghiên cứu của mình đã đưa ra một số nhận xét cơ bản về đặc điểm tâm lý của trẻ em làm trái pháp luật như sau [9]: - Về trí tuệ, ở trẻ làm trái pháp luật có sự phát triển chậm, tư duy trừu tượng kém hơn trẻ bình thường, không biết phân tích đánh giá đúng một số hiện tượng mà nặng về tư duy cụ thể thực dụng và rất khéo léo “mưu trí” trong thực hiện hành vi trái pháp luật như kỹ xảo ăn cắp, móc túi, che dấu, đối phó với sự theo dõi phát hiện của nhà chức trách. - Về hứng thú, ham muốn của các em thường nặng về vật chất tầm thường, thấp hèn, thậm chí kỳ quặc. Các em không còn hứng thú học tập, hiểu biết như trẻ bình thường, thích đua đòi, ăn chơi như người lớn (có 82% nghiện thuốc lá, 70% uống bia rượu, 72% nghiện cafe, chè). - Về tình cảm, thiếu bền vững, thay đổi dễ dàng, nhanh chóng, nhưng lại mạnh mẽ. Tình cảm có tính rung động cao, dễ bị kích động, bồng bột, sôi nổi là đặc trưng cơ bản của tình cảm ở trẻ em làm trái pháp luật. - Về tính cách, nét tính cách đặc trưng là các em muốn vươn lên làm người lớn, muốn hoạt động để thử sức và có xu hướng bắt chước cái xấu của 6 người lớn. Có tính độc lập và tự trọng cao, nên nếu bị chửi rủa, đánh mắng, xúc phạm thì các em thường có phản ứng quyết liệt, chống trả lại hoặc nảy sinh tiêu cực bỏ nhà đi lang thang, tỏ ra bất cần đời [9]. Đi sâu tìm hiểu nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm pháp ở người vị thành niên thì nghiên cứu của tác giả Phạm Minh Hạc đã chỉ ra: giao tiếp nhóm (có quan hệ trong nhóm bạn bè) có thể là nguyên nhân khá cơ bản và rất trực tiếp đưa đứa trẻ tới hành vi phạm pháp, với những trẻ này, giao tiếp nhóm không hướng trẻ vào hoạt động học tập mà hướng trẻ vào hoạt động nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất [8] Từ những nghiên cứu cho tới nay thì mối quan hệ với bạn đồng lứa dẫn đến hành vi lệch chuẩn của trẻ vị thành niên là rất lớn. Trẻ rất dễ bắt chước, học nhau những hành vi xấu và coi đó là trò vui, tiêu khiển. Bên cạnh đó, khi trẻ vị thành niên bị bạn bè từ chối mối quan hệ, coi thường… thì dễ sinh ra cảm giác cô độc, ghẻ lạnh hoặc có thể liên quan đến sức khỏe tâm thần và những vấn đề phạm pháp. Một số nhà nghiên cứu mô tả văn hóa bạn đồng lứa của trẻ vị thành niên là ảnh hưởng đồi bại, làm giảm giá trị tác động và sự kiểm soát của cha mẹ. Tệ hơn, nó có thể lôi kéo trẻ vị thành niên vào rượu chè, ma túy, phạm pháp và những hành vi lệch lạc khác. Bên cạnh đó, còn nguyên nhân từ phía gia đình. Theo số liệu thống kê của Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao cho thấy 71% trẻ vị thành niên phạm pháp là do không được quan tâm chăm sóc đến nơi đến chốn. Một nghiên cứu mới đây của Bộ Công an cũng chỉ ra nguyên nhân phạm tội của trẻ vị thành niên xuất phát từ gia đình: 8% trẻ phạm tội có bố mẹ ly hôn, 28% phàn nàn bố mẹ không đáp ứng nhu cầu cơ bản của các em, 49% phàn nàn về cách đối xử của bố mẹ. Các kết quả thống kê đã chỉ ra rằng, đa số các trường hợp làm trái pháp luật ở trẻ em đều rơi vào khoảng độ tuổi từ 14 đến dưới 18 tuổi, một số ít trường hợp rơi vào lứa tuổi từ 13 tuổi trở xuống [43]. Vì vậy, tìm hiểu về tâm lý trẻ em làm trái pháp luật, ngoài việc nghiên cứu tâm lý trẻ vị thành niên nói chung, chúng ta sẽ tập trung nghiên cứu và lý 7 giải các hiện tượng tâm lý ở lứa tuổi 11 đến dưới 15 là lứa tuổi tập trung nhiều nhất các hành vi làm trái pháp luật ở trẻ em. Theo tác giả Trần Thị Minh Đức thì người vị thành niên có hành vi vi phạm pháp luật thường thuộc nhóm trẻ em chưa ngoan [5, Tr.31,32]. Các đặc điểm tâm lý nổi trội là: - Lệch lạc trong nhận thức về hành vi vi phạm: Đó là những sai lệch về tư duy, kiểu suy nghĩ ủng hộ cho hành vi vi phạm xã hội hay chống đối xã hội của trẻ (các hành vi này thường thể hiện qua cơ chế biện minh, hợp lý hóa). Các lệch lạc trong suy nghĩ ăn sâu, bám rễ trong nhận thức và được lặp đi lặp lại trong hành vi trở thành thói quen hành động của trẻ. Khi vị thành niên bị người thân bỏ rơi, thiếu nâng đỡ tinh thần hoặc bị bạo lực, chửi rủa, xỉ vả và xúc phạm liên tục, hoặc trẻ bị sống trong lo sợ, căng thẳng... trẻ dễ bị tổn thương tâm lý. Đôi khi để giải tỏa trạng thái tâm lý tiêu cực trong gia đình trẻ có những phản ứng chống trả quyết liệt, bỏ học, bỏ nhà đi lang thang, sử dụng các chất kích thích, gây ra những hành vi rối loạn xã hội, như gây hấn với người khác, phá hoại tài sản, trộm cắp, thậm chí tự hủy hoại bản thân (tự làm đau mình, tự sát). Hành vi lệch chuẩn cũng là một hiện tượng tâm lý của con người và đằng sau đó là những nhu cầu được lắng nghe, được thấu hiểu và giúp đỡ của trẻ vị thành niên. Qua những nghiên cứu của các tác giả về trẻ vị thành niên có hành vi lệch chuẩn cho thấy được vị thế và vai trò của gia đình và xã hội trong việc giáo dục nhận thức và hành vi của thế hệ trẻ. Điều này đã hướng tôi đến việc đưa CTXH giúp đỡ các gia đình ngăn ngừa những hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên giúp cha mẹ tiếp cận gần hơn với các em để hiểu và giảm thiểu những hành vi lệch chuẩn đó. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Hệ thống hóa những vấn đề lý luận về công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên; Phân tích đánh giá thực trạng của công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở 8 trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình và thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến công tác xã hội hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên; Từ đó đưa ra các giải pháp trong việc hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thu thập thông tin để tổng quan nghiên cứu và hệ thống hóa những vấn đề lý luận, công cụ nghiên cứu công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên. Khảo sát tại địa bàn nghiên cứu để tìm hiểu, phân tích đánh thực trạng hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên và công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên xã Thụy Bình huyện Thái Thụy tỉnh Thái Bình. Khảo sát, phân tích thực trạng những yếu tố ảnh hưởng đến việc ngăn ngừa những hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại các gia đình xã Thụy Bình huyện Thái Thụy tỉnh Thái Bình. Đề xuất các giải pháp để hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên 4.2. Khách thể nghiên cứu Luận văn nghiên cứu trên 03 nhóm gồm: Cha mẹ có con độ tuổi đi học từ 11 tuổi đến 15 tuổi sinh sống tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, Tỉnh Thái Bình. Trẻ em có độ tuổi từ 11 đến 15 tuổi thuộc các hộ gia đình nêu trên. Cán bộ chính quyền và các đoàn thể của địa phương (Đoàn thanh niên, công an xã, Hội phụ nữ, giáo viên…) 9 4.3. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Luận văn tập trung nghiên cứu các hoạt động công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên như: hoạt động truyền thông; hoạt động tư vấn/tham vấn; hoạt động kết nối gia đình với các cơ quan chức năng trong việc ngăn ngừa hành vi sai lệch ở trẻ vị thành niên - Phạm vi về khách thể: Khảo sát 60 hộ gia đình (là cha hoặc mẹ); phỏng vấn sâu 03 trẻ em (11- 15 tuổi), 03 người là cha mẹ và phỏng vấn sâu 04 cán bộ chính quyền và các đoàn thể của địa phương (Đoàn thanh niên, công an xã, giáo viên, hội phụ nữ…) - Phạm vi không gian: Nghiên cứu tại 3 thôn An Ninh, Hạ Tập, Trà Hồi của xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, Tỉnh Thái Bình 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Những nguyên tắc và quan điểm của Mác - Lê Nin là cơ sở phương pháp luận đóng vai trò nền tảng xuyên suốt quá trình nghiên cứu của đề tài. Vì vậy khi nghiên cứu công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên cần phải đặt đối tượng nghiên cứu trong mối quan hệ với các yếu tố khác. Với mục đích tìm hiểu thực trạng về hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên, xem xét quá trình đó diễn ra như thế nào? Nó tác động như thế nào đến lối sống, cách đối nhân xử thế của các em. Khi nghiên cứu vấn đề hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên cần phải đặt vấn đề trong hoàn cảnh lịch sử, các vấn đề xã hội chúng ta sẽ thấy rõ hơn được các vấn đề. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp phân tích tài liệu Nguồn tài liệu sử dụng có hai mảng. Một là các tài liệu, bài viết, trích đoạn, các nghiên cứu, tạp chí, các báo cáo khoa học ý kiến có liên quan đến hành vi lệch chuẩn nói chung và hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên trong các gia đình nói riêng. Thứ hai là nguồn tài liệu thu thập được từ địa phương, 10 bao gồm các báo cáo tổng kết hàng năm của xã Thụy Bình và của 03 thôn (địa bàn nghiên cứu trực tiếp). Bên cạnh đó, sử dụng phương pháp này để tìm hiểu số liệu về thực trạng việc hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên thông qua các báo cáo của địa phương, huyện. 5.2.2. Phương pháp điều tra bảng hỏi Phương pháp điều tra bẳng hỏi nhằm mục đích thu thập các thông tin về nhận thức, hành vi thậm chí cả những thông tin vào các hành vi thực tế trong quá khứ, hiện tại và cả dự định của họ trong tương lai. Bảng hỏi là một công cụ quan trọng trong nhận thức thực nghiệm và là một hệ thống các câu hỏi được xếp đặt trên cơ sở logic bảo đảm theo nội dung của vấn đề nghiên cứu nhằm tạo điều kiện cho người được hỏi thể hiện quan điểm của mình với những vấn đề thuộc về đối tượng nghiên cứu và người nghiên cứu thu nhận được các thông tin cá biệt đầu tiên đáp ứng các yêu cầu của đề tài, mục tiêu và nội dung nghiên cứu. Khảo sát 60 người (là cha hoặc mẹ) của 03 thôn. Căn cứ vào các gia đình có ít nhất một người con trong độ tuổi từ 11 đến 15 tuổi Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên mẫu: về cha mẹ và mẫu nghiên cứu thuộc trẻ em tương ứng với các gia đình 5.2.3. Phương pháp phỏng vấn sâu Phỏng vấn sâu là những cuộc đối thoại giữa nhà nghiên cứu và người cung cấp thông tin với mục đích để tìm hiểu cuộc sống, kinh nghiệm và nhận thức của người được hỏi nhằm cung cấp thông tin thông qua chính ngôn ngữ của người ấy Phỏng vấn 10 người, trong đó có 03 người là cha mẹ và 03 người là trẻ em từ 11 đến 15 tuổi có các đặc điểm cá nhân khác nhau; 01 cán bộ Đoàn thanh niên, 01 cán bộ công an xã, 01 giáo viên, 01 cán bộ Hội phụ nữ để có thể tìm hiểu được công tác hỗ trợ các gia đình trong việc ngăn ngừa các hành vi sai lệch của trẻ em tại địa bàn nghiên cứu diễn ra như thế nào để có thể làm rõ cho đề tài nghiên cứu. 11 5.2.4. Phương pháp quan sát Bằng cách quan sát trong quá trình thu thập thông tin để từ đó đánh giá mức độ tin cậy, vừa để bổ sung, vừa để kiểm nghiệm lại kết quả đã thu được Sử dụng phương pháp này để tìm hiểu địa bàn thông qua tri giác trực tiếp tại địa bàn nghiên cứu về đời sống của các gia đình tại xã Thụy Bình cần hỗ trợ để ngăn ngừa những hành vi lệch chuẩn của trẻ vị thành niên 6. Ý ngĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận của đề tài Đề tài nghiên cứu công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình được xây dựng dựa trên phương pháp nghiên cứu xã hội học. Đồng thời nghiên cứu đề tài làm sáng tỏ thực trạng ngăn ngừa các hành vi lệch chuẩn của trẻ vị thành niên, tìm hiểu sự hiểu biết cúa các gia đình về kiến thức trong việc ngăn ngừa các hành vi lệch chuẩn cho trẻ vị thành niên. Thông qua đề tài nghiên cứu giúp người đọc hiểu một cách đầy đủ, cụ thể hơn về các lý thuyết của bộ môn này nói chung cũng như bộ môn công tác xã hội nói riêng. Tức là chúng ta nhìn nhận vấn đề ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên trong các gia đình nông thôn sẽ khách quan, khoa học hơn. Góp phần vào việc làm sáng tỏ vai trò chức năng công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Từ góc độ công tác xã hội và xã hội học thông qua đề tài nghiên cứu này sẽ giúp các nhà nghiên cứu có thêm tư liệu về vấn đề này. Đề tài cũng giúp các bậc làm cha làm mẹ tiếp thu, tích luỹ thêm được nhiều kiến thức về ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên, từ đó có những phương pháp ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn đối với con em mình. Từ đó để thế hệ trẻ có điều kiện phát triển một cách toàn diện cả về thể lực cũng như trí tuệ. Mặt khác đề tài cũng có thể dùng để làm tư liệu tham khảo cho các chương trình liên quan đến vấn đề này. 12 7. Kết cấu của luận văn Cấu trúc của luận văn gồm: Mở đầu, kết luận và khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo, phục lục; luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên Chương 2: Thực trạng công tác xã hội trong hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy. Chương 3: Giải pháp thúc đẩy công tác xã hội hỗ trợ gia đình ngăn ngừa hành vi lệch chuẩn ở trẻ vị thành niên tại xã Thụy Bình, huyện Thái Thụy. 13 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ GIA ĐÌNH NGĂN NGỪA HÀNH VI LỆCH CHUẨN Ở TRẺ VỊ THÀNH NIÊN 1.1. Lý luận về hành vi lệch chuẩn và trẻ vị thành niên có hành vi lệch chuẩn. 1.1.1. Một số khái niệm liên quan * Khái niệm vị thành niên Quá trình phát triển của một đứa trẻ từ khi sinh ra tới khi trưởng thành trải qua các giai đoạn phát triển khác nhau với các đặc điểm tâm sinh lý đặc trưng. Tuổi vị thành niên là giai đoạn cuối cùng trong quá trình phát triển của trẻ. Đó là giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ em thành người lớn. Việc xác định chính xác tuổi bắt đầu và kết thúc của tuổi vị thành niên là không đơn giản. Mỗi tác giả có những quan niệm khác nhau. Chẳng hạn E.Spranger cho rằng tuổi vị thành niên là từ 14 tới 17 tuổi; Đ.Bromlei lại coi tuổi vị thành niên là từ 11 đến 15 tuổi; nhà tâm lý học Xô viết Đ.B.Enconhin cho rằng lứa tuổi vị thành niên là từ 11 cho đến hết tuổi 15 – Vũ Dũng, Tâm lý học tuổi vị thành niên, Tạp chí Tâm lý học, số 4/1998 trang 17-21. [30] Dưới góc độ sinh học: Vị thành niên là khái niệm chỉ giai đoạn phát dục mạnh mẽ của cá thể, trong giai đoạn này các cơ năng sinh lý của cá thể có những biến đổi mạnh mẽ về cấu trúc cơ thể như chiều cao, cân nặng, hệ cơ xương...[21] Dưới góc độ tâm lý học: Vị thành niên là một giai đoạn quá độ sang giai đoạn trưởng thành của mỗi cá thể, là giai đoạn phát triển và định hình về năng lực nhận thức, tình cảm, cảm xúc chưa ổn định. “Giai đoạn Vị thành niên là giai đoạn chuyển tiếp giữa giai đoạn trẻ thơ sang giai đoạn trưởng 14