Tài liệu Công nghiệp việt nam trong mạng sản xuất khu vực- vị trí, triển vọng và kiến nghị chính sách

BỘ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CHƯƠNG TRÌNH KH&CN TRỌNG ĐIỂM CẤP NHÀ NƯỚC KX.01/0610 "Những vấn đề cơ bản của phát triển kinh tế Việt Nam đến năm 2020" ĐỀ TÀI: “CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC: VỊ TRÍ, TRIỂN VỌNG VÀ KIẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH” Mã số KX.01.20/06-10 Chủ nhiệm đề tài: TS. Cù Chí Lợi Cơ quan chủ trì: Viện Kinh tế Việt Nam 8821 Hà Nội 1/2011 BỘ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CHƯƠNG TRÌNH KH&CN TRỌNG ĐIỂM CẤP NHÀ NƯỚC KX.01/06-10 "Những vấn đề cơ bản của phát triển kinh tế Việt Nam đến năm 2020" ĐỀ TÀI: “CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC: VỊ TRÍ, TRIỂN VỌNG VÀ KIẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH” Mã số KX.01.20/06-10 Chủ nhiệm đề tài: TS. Cù Chí Lợi Cơ quan chủ trì: Viện Kinh tế Việt Nam Hà Nội 1/2011 Các thành viên đề tài TS. Chử Văn Lâm, Viện Kinh tế Việt Nam PGS. TS. Trần Văn Tùng, Viện Kinh tế và Chính trị Thế giới TS. Nguyễn Xuân Kiên, ĐH KTQD TS. Vũ Hùng Cường, Viện Kinh tế Việt Nam TS. Bùi Đại Dũng, ĐH Kinh tế, ĐHQG TS. Lê Ái Lâm, Viện Kinh tế và Chính trị Thế Giới Th.S Trương Thị Bình, Viện Chiến lược, Bộ Công Thương Th.S. Phạm Sỹ An, Viện Kinh tế Việt Nam Th.S. Lê Văn Hùng, Viện Kinh tế Việt Nam Th.S. Nguyễn Xuân Trung, Viện Nghiên cứu Châu Mỹ Và các cộng tác viên 2 Mục lục Giới thiệu............................................................................................................................14 Chương I: ..........................................................................................................................19 MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU - NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ.........................................................................................................19 I. CÁC CÔNG TY XUYÊN QUỐC GIA VÀ TỔ CHỨC MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU .......................................................................................................19 1. Quá trình biến đổi của các liên kết kinh tế quốc tế......................................19 2. Quá trình hình thành mạng sản xuất toàn cầu.............................................21 3. Mạng sản xuất khu vực (toàn cầu): khái niệm và các cách tiếp cận............28 Bảng 1.1: Phân biệt giữa chuỗi giá trị và mạng sản xuất..............................................29 Bảng 1.2: Các loại hình mạng sản xuất theo phạm vi hoạt động..................................31 4. Các dạng cấu trúc mạng sản xuất toàn cầu.................................................33 5. Các bên tham gia và cơ chế quản trị mạng sản xuất toàn cầu......................36 Bảng 1.3: Các biến số ảnh hưởng tới sự lựa chọn phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu......................................................................................................................43 Bảng 1.4: Xác định phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu.............................44 6. Nâng cấp trong mạng sản xuất toàn cầu......................................................44 II. CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TỚI SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU ............................................................47 1. Toàn cầu hóa và tác động của nó tới mạng sản xuất...................................47 2. Sự phát triển của công nghệ thông tin ........................................................48 3. Thay đổi phạm vi và phương thức cạnh tranh.............................................49 4. Thay đổi tổ chức sản xuất trong doanh nghiệp............................................52 III. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CÁC MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU TRONG THỰC TIỄN ......................................................................................................53 1. Mạng sản xuất toàn cầu dạng mô hình tàu đô đốc (flagship)......................53 2. Mạng sản xuất toàn cầu do nhà bán lẻ chi phối...........................................60 IV. VAI TRÒ CỦA MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU ĐỐI VỚI TIẾN TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA Ở CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN .........................70 1. Chuyển giao công nghệ, lan toả tri thức......................................................70 2. Thúc đẩy đổi mới và giảm chi phí sản xuất................................................71 3. Tạo việc làm, nâng cấp nguồn nhân lực, mở rộng cơ hội tham gia cho các nước nghèo......................................................................................................73 Chương II: .........................................................................................................................75 3 PHÂN CÔNG LAO ĐỘNG CÔNG NGHIỆP VÀ MẠNG SẢN XUẤT TẠI KHU VỰC CHÂU Á VÀ TOÀN CẦU......................................................................................75 I. HỘI NHẬP VÀ LIÊN KẾT CÔNG NGHIỆP TẠI KHU VỰC CHÂU Á TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA ...........................................................75 Bảng 2.1: Tỉ trọng xuất khẩu các sản phẩm theo mạng sản xuất trong tổng thương mại hàng hóa chế tạo 1992/3 và 2006/7 (%)....................................................................79 II. LIÊN KẾT MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC TRONG NGÀNH CÔNG NGHIỆP ĐIỆN TỬ ............................................................................................81 Bảng 2.2: Sản xuất các sản phẩm điện tử tại châu Á và toàn cầu................................83 Bảng 2.3: Chuyên môn hóa sản xuất các sản phẩm điện tử ở khu vực Châu Á qua chỉ số RCA................................................................................................................................88 III. MẠNG SẢN XUẤT TRONG NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU ................................................................................................90 1. Cạnh tranh và chuyển hướng sang mạng khu vực/ toàn cầu........................90 2. Tiến trình phát triển của các mạng sản xuất ô tô toàn cầu tại Thái Lan.......96 Bảng 2.4: Các khuyến khích vào các khu công nghiệp ở Thái Lan............................104 Bảng 2.5: Số lượng nhà máy trong và ngoài các khu công nghiệp.............................106 IV. MẠNG SẢN XUẤT DỆT MAY KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU.................106 V. ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ THÔNG QUA MẠNG SẢN XUẤT TẠI KHU VỰC ĐÔNG Á.................................................................................................113 VI. MỘT SỐ BÀI HỌC HỘI NHẬP MẠNG SẢN XUẤT KHÔNG THÀNH CÔNG...............................................................................................................121 1. Mối liên kết yếu kém của các công ty trong nước và TNCs ở Philippin. . .122 2. Sự đi xuống của ngành công nghiệp sản phẩm điện và điện tử của Malaysia: ......................................................................................................................124 Chương III:......................................................................................................................127 THỰC TRẠNG CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM VÀ KHẢ NĂNG LIÊN KẾT MẠNG KHU VỰC/TOÀN CẦU CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM .................................127 I. TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP................................................................................127 1. Cơ cấu ngành công nghiệp và khả năng hội nhập.....................................127 2. Tiến trình phát triển của công nghiệp Việt Nam qua một số ngành..........132 II. LIÊN KẾT GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM 144 1. Thực trạng liên kết trong các doanh nghiệp ở Việt Nam...........................144 Bảng 3.2: Cơ cấu các phương pháp sử dụng để các doanh nghiệp tìm kiếm nhà thầu chính/phụ (%). ................................................................................................................146 4 2. Thực trạng công nghiệp phụ trợ của Việt Nam và sự tham gia của các doanh nghiệp nội địa vào các TNCs........................................................................148 Bảng 3.3: Nguồn sử dụng đầu vào, linh phụ kiện của các doanh nghiệp...................158 3. Liên kết sản xuất giữa các doanh nghiệp trong và ngoài nước qua điều tra thực tế...........................................................................................................167 Bảng 3.4 : Cơ cấu tuổi đời máy móc thiết bị mà doanh nghiệp đang sử dụng..........168 Bảng 3.5: Cơ cấu lao động theo trình độ chuyên môn kỹ thuật (%)..........................169 Bảng 3.6: Cơ cấu thị trường theo doanh thu của khu vực DN trong nước, nước ngoài và các ngành công nghiệp (%)........................................................................................171 Bảng 3.7: Các hình thức liên kết sản xuất giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp nước ngoài (%)....................................................................................................174 Bảng 3.8: Tần suất các các loại hình quan hệ gia công và tỉ trọng giá trị của hợp đồng so với tổng doanh thu......................................................................................................175 Bảng 3.9: Cơ cấu khách hàng cung ứng và mua linh kiện (%)...................................176 III. CHÍNH SÁCH VĨ MÔ VỀ HỘI NHẬP VÀ MẠNG SẢN XUẤT ............179 1. Chính sách chung......................................................................................179 2. Các chính sách phát triển CNHT của từng ngành công nghiệp ................190 3. Một số đánh giá về chính sách..................................................................217 Chương IV:......................................................................................................................225 CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC, TOÀN CẦU – NHỮNG GỢI Ý CHÍNH SÁCH CỦA ĐỀ TÀI........................................................225 I. XU HƯỚNG TOÀN CẦU HÓA, KHU VỰC HÓA VÀ KHẢ NĂNG THAM GIA CỦA VIỆT NAM .....................................................................................225 II. VỊ THẾ CỦA VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC........228 Bảng 4.1: Một số chỉ tiêu so sánh lợi thế của Việt Nam so với các nước....................230 III. CÁC MẮT XÍCH KHÁC TRONG PHÂN CÔNG LAO ĐỘNG KHU VỰC ..........................................................................................................................232 1. Trung Quốc...............................................................................................232 2. Nhật Bản và các quốc gia NICs................................................................235 3. Các nước ASEAN.....................................................................................238 IV. TRIỂN VỌNG CỦA CÁC NGÀNH CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC......................................................................240 1. Đối với các ngành công nghiệp tham gia mạng bán lẻ toàn cầu................240 2. Đối với các ngành công nghiệp tham gia mạng sản xuất do các nhà sản xuất đứng đầu.......................................................................................................242 5 V. LIÊN KẾT CÔNG NGHIỆP TRONG KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU ĐỐI VỚI CÁC NGÀNH CÔNG NGHIỆP CỦA VIỆT NAM – NHỮNG QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP ...............................................................................................244 1. Một số quan điểm định hướng...................................................................244 2. Một số giải pháp cụ thể.............................................................................262 KẾT LUẬN CHUNG......................................................................................................267 Tài liệu tham khảo...........................................................................................................271 Phụ lục I: Phương pháp điều tra, chọn mẫu và sơ bộ kết quả khảo sát điều tra......278 6 Danh mục các Đồ thị Giới thiệu............................................................................................................................14 Chương I: ..........................................................................................................................19 MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU - NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ.........................................................................................................19 I. CÁC CÔNG TY XUYÊN QUỐC GIA VÀ TỔ CHỨC MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU .......................................................................................................19 1. Quá trình biến đổi của các liên kết kinh tế quốc tế......................................19 2. Quá trình hình thành mạng sản xuất toàn cầu.............................................21 Đồ thị 1.1: Tăng trưởng thương mại toàn cầu và GDP.......................................................23 Đồ thị 1.2: Tỷ trọng các sản phẩm trung gian trong sản phẩm hoàn thiện..........................24 Đồ thị 1.3: Các xu hướng trong thương mại toàn cầu.........................................................25 Đồ thị 1.4: Các xu hướng trong thương mại toàn cầu.........................................................26 Sơ đồ 1.1: Chuỗi cung ứng truyền thống và hiện đại..................................27 3. Mạng sản xuất khu vực (toàn cầu): khái niệm và các cách tiếp cận............28 Bảng 1.1: Phân biệt giữa chuỗi giá trị và mạng sản xuất..............................................29 Bảng 1.2: Các loại hình mạng sản xuất theo phạm vi hoạt động..................................31 4. Các dạng cấu trúc mạng sản xuất toàn cầu.................................................33 5. Các bên tham gia và cơ chế quản trị mạng sản xuất toàn cầu......................36 a. Thành phần và vị thế của các bên tham gia.............................................36 b. Phương thức quản trị mạng sản xuất......................................................39 Sơ đồ 1.2: Phương thức quản trị chuỗi giá trị toàn cầu...............................42 Bảng 1.3: Các biến số ảnh hưởng tới sự lựa chọn phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu......................................................................................................................43 Bảng 1.4: Xác định phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu.............................44 6. Nâng cấp trong mạng sản xuất toàn cầu......................................................44 Sơ đồ 1.3: Nâng cấp trong chuỗi cung ứng hàng dệt may ở châu Á............46 II. CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TỚI SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU ............................................................47 1. Toàn cầu hóa và tác động của nó tới mạng sản xuất...................................47 2. Sự phát triển của công nghệ thông tin ........................................................48 3. Thay đổi phạm vi và phương thức cạnh tranh.............................................49 4. Thay đổi tổ chức sản xuất trong doanh nghiệp............................................52 III. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CÁC MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU TRONG THỰC TIỄN ......................................................................................................53 1. Mạng sản xuất toàn cầu dạng mô hình tàu đô đốc (flagship)......................53 7 Sơ đồ 1.4: Cấu trúc mạng sản xuất mô hình tàu đô đốc..............................53 Sơ đồ 1.5: Mô hình mạng sản xuất hiện đại ...............................................59 2. Mạng sản xuất toàn cầu do nhà bán lẻ chi phối...........................................60 IV. VAI TRÒ CỦA MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU ĐỐI VỚI TIẾN TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA Ở CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN .........................70 1. Chuyển giao công nghệ, lan toả tri thức......................................................70 2. Thúc đẩy đổi mới và giảm chi phí sản xuất................................................71 3. Tạo việc làm, nâng cấp nguồn nhân lực, mở rộng cơ hội tham gia cho các nước nghèo......................................................................................................73 Chương II: .........................................................................................................................75 PHÂN CÔNG LAO ĐỘNG CÔNG NGHIỆP VÀ MẠNG SẢN XUẤT TẠI KHU VỰC CHÂU Á VÀ TOÀN CẦU......................................................................................75 I. HỘI NHẬP VÀ LIÊN KẾT CÔNG NGHIỆP TẠI KHU VỰC CHÂU Á TRONG BỐI CẢNH TOÀN CẦU HÓA ...........................................................75 Bảng 2.1: Tỉ trọng xuất khẩu các sản phẩm theo mạng sản xuất trong tổng thương mại hàng hóa chế tạo 1992/3 và 2006/7 (%)....................................................................79 II. LIÊN KẾT MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC TRONG NGÀNH CÔNG NGHIỆP ĐIỆN TỬ ............................................................................................81 Bảng 2.2: Sản xuất các sản phẩm điện tử tại châu Á và toàn cầu................................83 Đồ thị 2.1: Giá trị xuất khẩu các sản phẩm điện tử của các nước Châu Á..........................85 Bảng 2.3: Chuyên môn hóa sản xuất các sản phẩm điện tử ở khu vực Châu Á qua chỉ số RCA................................................................................................................................88 III. MẠNG SẢN XUẤT TRONG NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU ................................................................................................90 1. Cạnh tranh và chuyển hướng sang mạng khu vực/ toàn cầu........................90 Sơ đồ 2.1. Cấu trúc mạng sản xuất ô tô ở Thái Lan....................................95 2. Tiến trình phát triển của các mạng sản xuất ô tô toàn cầu tại Thái Lan.......96 Đồ thị 2.2: Sản xuất, bán trong nước và xuất khẩu ô tô của Thái Lan (chiếc)....................97 Sơ đồ 2.2: Cơ cấu các nhà cung cấp giữa hai cơ cấu tổ chức sản xuất của Thái Lan và Nhật Bản...............................................................................100 Bảng 2.4: Các khuyến khích vào các khu công nghiệp ở Thái Lan............................104 Bảng 2.5: Số lượng nhà máy trong và ngoài các khu công nghiệp.............................106 IV. MẠNG SẢN XUẤT DỆT MAY KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU.................106 Sơ đồ 2.3: Tam giác mạng sản xuất trong ngành dệt may ở Châu Á.........108 - Trung Quốc ............................................................................................109 - Ấn Độ.....................................................................................................110 8 - Đài Loan.................................................................................................112 V. ĐỔI MỚI CÔNG NGHỆ THÔNG QUA MẠNG SẢN XUẤT TẠI KHU VỰC ĐÔNG Á.................................................................................................113 VI. MỘT SỐ BÀI HỌC HỘI NHẬP MẠNG SẢN XUẤT KHÔNG THÀNH CÔNG...............................................................................................................121 1. Mối liên kết yếu kém của các công ty trong nước và TNCs ở Philippin. . .122 2. Sự đi xuống của ngành công nghiệp sản phẩm điện và điện tử của Malaysia: ......................................................................................................................124 Đồ thị 2.3: Giá trị gia tăng trong ngành điện và điện tử của Malaysia.............................125 Chương III:......................................................................................................................127 THỰC TRẠNG CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM VÀ KHẢ NĂNG LIÊN KẾT MẠNG KHU VỰC/TOÀN CẦU CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM .................................127 I. TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI NHẬP................................................................................127 1. Cơ cấu ngành công nghiệp và khả năng hội nhập.....................................127 Đồ thị 3.1: Chỉ số phát triển của các ngành công nghiệp chế tạo (trung bình năm giai đoạn 2000-2008)...................................................................................................130 2. Tiến trình phát triển của công nghiệp Việt Nam qua một số ngành..........132 a. Ngành công nghiệp ôtô.........................................................................132 b. Ngành Công nghiệp điện tử..................................................................137 Đồ thị 3.2: Tăng trưởng của công nghiệp điện tử (CNĐT) Việt Nam (tỷ USD)..............138 II. LIÊN KẾT GIỮA CÁC DOANH NGHIỆP CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM 144 1. Thực trạng liên kết trong các doanh nghiệp ở Việt Nam...........................144 Đồ thị 3.3: Kế hoạch nội địa hóa của các doanh nghiệp Nhật Bản tại VN.......................146 Bảng 3.2: Cơ cấu các phương pháp sử dụng để các doanh nghiệp tìm kiếm nhà thầu chính/phụ (%). ................................................................................................................146 2. Thực trạng công nghiệp phụ trợ của Việt Nam và sự tham gia của các doanh nghiệp nội địa vào các TNCs........................................................................148 a. Bức tranh chung về công nghiệp phụ trợ Việt Nam..............................148 b. Liên kết giữa TNCs với các doanh nghiệp nội địa về Công nghiệp phụ trợ ..................................................................................................................154 Đồ thị 3.4: Tỷ lệ các TNCs có mua linh kiện, sản phẩm từ các doanh nghiệp Việt Nam. 156 Bảng 3.3: Nguồn sử dụng đầu vào, linh phụ kiện của các doanh nghiệp...................158 c. Nguyên nhân của mối liên kết yếu kém giữa các TNCs và doanh nghiệp nội địa.......................................................................................................160 Đồ thị 3.5: Hình thức hoạt động cung ứng của các TNCs tại Việt Nam năm 2009..........161 9 Đồ thị 3.6: Thị trường xuất khẩu chính của các TNCs năm 2009.....................................162 3. Liên kết sản xuất giữa các doanh nghiệp trong và ngoài nước qua điều tra thực tế...........................................................................................................167 a. Năng lực hội nhập về công nghệ và nguồn nhân lực.............................167 Bảng 3.4 : Cơ cấu tuổi đời máy móc thiết bị mà doanh nghiệp đang sử dụng..........168 Bảng 3.5: Cơ cấu lao động theo trình độ chuyên môn kỹ thuật (%)..........................169 b. Liên kết sản xuất của các doanh nghiệp công nghiệp Việt Nam...........169 Bảng 3.6: Cơ cấu thị trường theo doanh thu của khu vực DN trong nước, nước ngoài và các ngành công nghiệp (%)........................................................................................171 Bảng 3.7: Các hình thức liên kết sản xuất giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp nước ngoài (%)....................................................................................................174 Bảng 3.8: Tần suất các các loại hình quan hệ gia công và tỉ trọng giá trị của hợp đồng so với tổng doanh thu......................................................................................................175 Bảng 3.9: Cơ cấu khách hàng cung ứng và mua linh kiện (%)...................................176 Đồ thị 3.7: Phân bổ thị trường về hình thức gia công sản phẩm theo địa lý.....................179 III. CHÍNH SÁCH VĨ MÔ VỀ HỘI NHẬP VÀ MẠNG SẢN XUẤT ............179 1. Chính sách chung......................................................................................179 a. Định hướng phát triển ngành CNHT.....................................................181 b. Quy hoạch phát triển ngành công nghiệp hỗ trợ Việt Nam...................184 c. Các giải pháp và chính sách thực hiện quy hoạch ................................186 2. Các chính sách phát triển CNHT của từng ngành công nghiệp ................190 a. Ngành dệt may .....................................................................................190 b. Ngành công nghiệp ô tô, xe máy, cơ khí...............................................196 c. Ngành da giày.......................................................................................208 d. Lĩnh vực khác.......................................................................................217 3. Một số đánh giá về chính sách..................................................................217 Chương IV:......................................................................................................................225 CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC, TOÀN CẦU – NHỮNG GỢI Ý CHÍNH SÁCH CỦA ĐỀ TÀI........................................................225 I. XU HƯỚNG TOÀN CẦU HÓA, KHU VỰC HÓA VÀ KHẢ NĂNG THAM GIA CỦA VIỆT NAM .....................................................................................225 II. VỊ THẾ CỦA VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC........228 Bảng 4.1: Một số chỉ tiêu so sánh lợi thế của Việt Nam so với các nước....................230 III. CÁC MẮT XÍCH KHÁC TRONG PHÂN CÔNG LAO ĐỘNG KHU VỰC ..........................................................................................................................232 1. Trung Quốc...............................................................................................232 2. Nhật Bản và các quốc gia NICs................................................................235 10 3. Các nước ASEAN.....................................................................................238 IV. TRIỂN VỌNG CỦA CÁC NGÀNH CÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRONG MẠNG SẢN XUẤT KHU VỰC......................................................................240 1. Đối với các ngành công nghiệp tham gia mạng bán lẻ toàn cầu................240 2. Đối với các ngành công nghiệp tham gia mạng sản xuất do các nhà sản xuất đứng đầu.......................................................................................................242 V. LIÊN KẾT CÔNG NGHIỆP TRONG KHU VỰC VÀ TOÀN CẦU ĐỐI VỚI CÁC NGÀNH CÔNG NGHIỆP CỦA VIỆT NAM – NHỮNG QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP ...............................................................................................244 1. Một số quan điểm định hướng...................................................................244 a. Áp dụng tư duy mạng sản xuất trong hoạch định chính sách................245 b. Hoạch định và thực hiện tốt chiến lược giai đoạn của công nghiệp trong tiến trình hội nhập toàn cầu ......................................................................248 d. Thực hiện quy hoạch không gian công nghiệp.....................................254 Sơ đồ 4.1: Cấu trúc cụm công nghiệp ô tô của Thái Lan...........................256 e. Thu hút các công ty xuyên quốc gia vào phát triển công nghiệp Việt Nam ..................................................................................................................259 f. Cải thiện trình độ công nghệ quốc gia bằng cả nội lực và ngoại lực......261 2. Một số giải pháp cụ thể.............................................................................262 a. Chuẩn hóa quá trình sản xuất công nghiệp............................................262 b. Khuyến khích các doanh nghiệp liên kết với các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài................................................................................................263 c. Gia tăng các hoạt động nghiên cứu nhằm nâng cao năng lực công nghệ quốc gia.....................................................................................................264 d. Lấy phát triển nguồn nhân lực và phát triển công nghệ làm vấn đề trung tâm của chính sách công nghiệp................................................................265 KẾT LUẬN CHUNG......................................................................................................267 Tài liệu tham khảo...........................................................................................................271 Phụ lục I: Phương pháp điều tra, chọn mẫu và sơ bộ kết quả khảo sát điều tra......278 Danh mục các Sơ đồ Sơ đồ 1.1: Chuỗi cung ứng truyền thống và hiện đại..................................27 11 Sơ đồ 1.2: Phương thức quản trị chuỗi giá trị toàn cầu...............................42 Sơ đồ 1.3: Nâng cấp trong chuỗi cung ứng hàng dệt may ở châu Á............46 Sơ đồ 1.4: Cấu trúc mạng sản xuất mô hình tàu đô đốc..............................53 Sơ đồ 1.5: Mô hình mạng sản xuất hiện đại ...............................................59 Sơ đồ 2.1. Cấu trúc mạng sản xuất ô tô ở Thái Lan....................................95 Sơ đồ 2.2: Cơ cấu các nhà cung cấp giữa hai cơ cấu tổ chức sản xuất của Thái Lan và Nhật Bản...............................................................................100 Sơ đồ 2.3: Tam giác mạng sản xuất trong ngành dệt may ở Châu Á.........108 Sơ đồ 4.1: Cấu trúc cụm công nghiệp ô tô của Thái Lan...........................256 Danh mục các biểu bảng Bảng 1.1: Phân biệt giữa chuỗi giá trị và mạng sản xuất..............................................29 Bảng 1.2: Các loại hình mạng sản xuất theo phạm vi hoạt động..................................31 Bảng 1.3: Các biến số ảnh hưởng tới sự lựa chọn phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu......................................................................................................................43 Bảng 1.4: Xác định phương thức quản trị mạng sản xuất toàn cầu.............................44 Bảng 2.1: Tỉ trọng xuất khẩu các sản phẩm theo mạng sản xuất trong tổng thương mại hàng hóa chế tạo 1992/3 và 2006/7 (%)....................................................................79 Bảng 2.2: Sản xuất các sản phẩm điện tử tại châu Á và toàn cầu................................83 Bảng 2.3: Chuyên môn hóa sản xuất các sản phẩm điện tử ở khu vực Châu Á qua chỉ số RCA................................................................................................................................88 Bảng 2.4: Các khuyến khích vào các khu công nghiệp ở Thái Lan............................104 Bảng 2.5: Số lượng nhà máy trong và ngoài các khu công nghiệp.............................106 Bảng 3.2: Cơ cấu các phương pháp sử dụng để các doanh nghiệp tìm kiếm nhà thầu chính/phụ (%). ................................................................................................................146 Bảng 3.3: Nguồn sử dụng đầu vào, linh phụ kiện của các doanh nghiệp...................158 Bảng 3.4 : Cơ cấu tuổi đời máy móc thiết bị mà doanh nghiệp đang sử dụng..........168 Bảng 3.5: Cơ cấu lao động theo trình độ chuyên môn kỹ thuật (%)..........................169 Bảng 3.6: Cơ cấu thị trường theo doanh thu của khu vực DN trong nước, nước ngoài và các ngành công nghiệp (%)........................................................................................171 Bảng 3.7: Các hình thức liên kết sản xuất giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp nước ngoài (%)....................................................................................................174 Bảng 3.8: Tần suất các các loại hình quan hệ gia công và tỉ trọng giá trị của hợp đồng so với tổng doanh thu......................................................................................................175 Bảng 3.9: Cơ cấu khách hàng cung ứng và mua linh kiện (%)...................................176 Bảng 4.1: Một số chỉ tiêu so sánh lợi thế của Việt Nam so với các nước....................230 12 Bảng các chữ viết tắt AFTA ASEAN CNĐT CNHT CNTT CNTT-VT CSHT DNNN DNVVN EU FDI GDP IT JETRO MNCs NAFTA NICs ODA R&D RCA SWOT TNCs TNHH UNCTAD USD VAMA VAT VCCI VDF VINASA WTO Khu vực mậu dịch tự do ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Công nghiệp điện tử Công nghiệp hỗ trợ Công nghệ thông tin Công nghệ thông tin - viễn thông Cơ sở hạ tầng Doanh nghiệp nhà nước Doanh nghiệp vừa và nhỏ Liên minh Châu Âu Đầu tư trực tiếp nước ngoài Tổng sản phẩm xã hội Công nghệ thông tin Tổ chức xúc tiến thương mại nước ngoài Nhật Bản Công ty đa quốc gia Khối thương mại tự do Bắc Mỹ Các nước mới công nghiệp hoá Viện trợ phát triển chính thức Nghiên cứu và phát triển Lợi thế so sánh Phương pháp phân tích SWOT Các công ty xuyên quốc gia Trách nhiệm hữu hạn Diễn đàn thương mại và phát triển của Liên hiệp quốc Đô la Mỹ Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Việt Nam Thuế giá trị gia tăng Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam Diễn đàn Kinh tế Việt Nam Hiệp hội Doanh nghiệp Phần mềm Việt Nam Tổ chức Thương mại thế giới 13 Giới thiệu Việt Nam đang đặt ra kế hoạch đầy tham vọng trở thành một nước công nghiệp hiện đại vào năm 2020. Mặc dù nền tảng công nghiệp của nền kinh tế đã có những cải thiện đáng kể trong những năm gần đây, để đạt mục tiêu này công nghiệp Việt Nam cần phải có những bước nhảy vọt cả về quy mô cũng như trình độ. Kinh nghiệm phát triển kinh tế của các nước trong khu vực cho thấy Việt Nam hoàn toàn có thể đạt được mục tiêu này nếu tận dụng thành công các cơ hội đến từ trào lưu hội nhập và phân công lao động khu vực và quốc tế cũng như có hệ thống chính sách đúng đắn phát huy năng lực nội sinh. Kinh tế khu vực và toàn cầu đang tái cấu trúc theo chiều hướng gia tăng liên kết và hội nhập dưới dạng các chuỗi giá trị và mạng sản xuất. Với trào lưu này, các nước đi sau như Việt Nam hoàn toàn có cơ hội để tiếp cận công nghệ mới, thị trường mới và qua đó cải thiện vị trí của mình trên bảng xếp hạng cạnh tranh toàn cầu. Hàng loạt các quốc gia và vùng lãnh thổ như Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan, hay Trung Quốc hiện nay đã hội nhập một cách mau lẹ và tận dụng thành công cơ hội để trở thành các cường quốc công nghiệp, tự làm chủ được các công nghệ cao và thách thức các đối thủ toàn cầu. Mạng sản xuất mang lại những cơ hội, nhưng cũng hàm chứa các thách thức lớn. Nhiều quốc gia tham gia vào quá trình hội nhập và phân công lao động quốc tế nhưng lại bị bỏ lại phía sau. Các công ty xuyên quốc gia (TNCs) không bao giờ sẵn sàng chia sẻ và chuyển giao công nghệ, mà chủ yếu tận dụng thị trường và lao động rẻ ở các nước đối tác. Dưới chiến lược này của các TNCs, nhiều nền kinh tế đã không thể bứt phá vươn lên trong chuỗi giá trị toàn cầu và cuối cùng bị mắc kẹt trong “bẫy thu nhập trung bình”. Sự thành công của chiến lược công nghiệp hoá trong tiến trình hội nhập này của các quốc gia phụ thuộc căn bản vào năng lực định vị vị trí trong mạng sản xuất và chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu và định hình một chiến lược phù hợp với năng lực của bản thân và xu thế của thời đại. 14 Điểm mấu chốt của chiến lược hội nhập thành công qua mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu chính là thu hút và tạo dựng mối liên kết giữa các doanh nghiệp trong nước với các công ty xuyên quốc gia hàng đầu thế giới, kết hợp cơ hội chuyển giao công nghệ từ các công ty xuyên quốc gia với việc xây dựng năng lực công nghệ riêng có dựa trên đội ngũ lao động có tay nghề cao với nòng cốt là các cán bộ nghiên cứu tài năng, sáng tạo, nhiệt huyết. Tham gia mạng sản xuất chỉ mang tính chất mở đường và tạo nền móng ban đầu cho tiến trình công nghiệp hoá, còn việc làm chủ một ngành công nghiệp và trở thành một cường quốc công nghiệp chủ yếu vẫn phải dựa trên một nền tảng khoa học, công nghệ của riêng có. Mạng sản xuất sẽ chắp cánh, nhưng không có nền tảng khoa học, công nghệ riêng, các quốc gia đi sau như Việt Nam có thể sẽ mãi mãi chỉ nằm ở tốp cuối của đội hình công nghiệp toàn cầu. - Mục tiêu của đề tài: Mạng sản xuất khu vực là một vấn đề mới cả về lý luận và thực tiễn, và đặc biệt, hiện nay, phương thức tổ chức sản xuất theo mạng sản xuất được hình thành khá rộng rãi trên thế giới, vì vậy việc giải quyết các vấn đề lý luận và thực tiễn bao gồm kinh nghiệm thế giới và thực tiễn của Việt Nam là những vấn đề bổ ích cho việc hoạch định chiến lược cũng như các chính sách có liên quan cho phát triển công nghiệp của đất nước. Với mục tiêu tổng thể đó, đề tài xác định các mục tiêu cụ thể bao gồm: 1. Làm rõ cơ sở lý luận và bối cảnh quốc tế, nhất là bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa kinh tế có tác động như thế nào đối với việc hình thành mạng sản xuất khu vực và toàn cầu; 2. Tổng kết kinh nghiệm của các nước đi trước cũng như kinh nghiệm hiện nay của các nước trong việc tham gia mạng sản xuất. Phần kinh nghiệm quốc tế sẽ được đề tài tổng kết và phân tích chi tiết ở một số ngành công nghiệp và hướng vào hai vấn đề chính: i) Con đường và bước đi của các 15 nước trong việc tham gia mạng sản xuất khu vực và toàn cầu và tác động của tiến trình này đối với quá trình phát triển của các ngành công nghiệp ở các nước; ii) Hệ thống các chính sách và giải pháp thực tiễn mà các nước đã áp dụng cho vấn đề này; và iii) Một số bài học hội nhập mạng sản xuất không thành công của các nước trong khu vực; 3. Phân tích thực trạng cũng như đánh giá khả năng của các doanh nghiệp Việt Nam tham gia mạng sản xuất khu vực và toàn cầu, hệ thống các chính sách hiện hành hỗ trợ các doanh nghiệp tham gia mạng sản xuất và chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu; 4. Đánh giá môi trường trong nước và quốc tế, phân tích tiến trình hội nhập khu vực và toàn cầu, đánh giá xu thế phân công lao động quốc tế, đầu tư quốc tế, năng lực của các doanh nghiệp Việt Nam, từ đó đánh giá triển vọng và đưa ra một số gợi ý chính sách thúc đẩy tiến trình tham gia mạng sản xuất cho các doanh nghiệp Việt Nam. Với những mục tiêu như trên, đề tài kết cấu các chương theo trình tự các mục tiêu. Chương I: “Mạng sản xuất toàn cầu: Những vấn đề lý luận và kinh nghiệm quốc tế” phân tích những vấn đề lý luận bao gồm những nhân tố thúc đẩy tiến trình hình thành mạng sản xuất, nội hàm của mạng sản xuất, các loại hình mạng sản xuất và tác động của mạng sản xuất đối với các nền công nghiệp của các nước đang phát triển. Chương II: “Phân công lao động công nghiệp và mạng sản xuất tại khu vực Châu Á và toàn cầu” phân tích những động thái và quá trình định hình, định dạng mạng sản xuất ở một số ngành công nghiệp tại Châu Á và toàn cầu chỉ ra xu thế phát triển của phân công lao động trong công nghiệp trên phạm vi khu vực và toàn cầu. Chương III: “Thực trạng công nghiệp Việt Nam và khả năng liên kết mạng khu vực và toàn cầu của các doanh nghiệp Việt Nam” phân tích thực trạng phát triển của các ngành công nghiệp Việt Nam, đặc biệt là khu vực công nghiệp chế tạo trên khía cạnh hội nhập và đánh giá khả năng liên kết của các doanh nghiệp Việt Nam với các doanh nghiệp nước ngoài thông qua một số nguồn số liệu khác nhau và điều tra của đề tài. Chương III cũng đưa ra 16 một số tổng kết về chính sách liên quan đến hội nhập của các ngành công nghiệp Việt Nam như các chính sách nội địa hóa, phát triển công nghiệp hỗ trợ,... Chương IV: “Công nghiệp Việt Nam trong mạng sản xuất khu vực, toàn cầu – những gợi ý chính sách của đề tài” phân tích toàn cảnh tiến trình hội nhập kinh tế toàn khu vực, khả năng phát triển về phân công lao động quốc tế, những lợi thế của Việt Nam và khả năng hội nhập của các ngành công nghiệp Việt Nam. - Phương pháp nghiên cứu: Đề tài áp dụng một số phương pháp nghiên cứu khác nhau trong quá trình phân tích và trả lời các mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu. Phương pháp phân tích và tổng hợp được áp dụng một cách phổ biến trong các chương, nhưng rõ nét nhất là trong chương I và Chương II. Chương I và Chương II liên quan chủ yếu đến các vấn đề lý luận và kinh nghiệm quốc tế, vì vậy nội dung của hai chương này được hoàn thành dựa trên việc thu thập và phân tích các công trình của các học giả quốc tế và một số công trình tại Việt Nam. Mạng sản xuất là một chủ đề nghiên cứu mới, nhưng do tính hấp dẫn của nó nên khá nhiều học giả đã có các công trình phân tích đánh giá và tổng kết thành các vấn đề lý luận về phương pháp tổ chức sản xuất công nghiệp trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu dưới dạng chuỗi giá trị và mạng sản xuất. Bên cạnh các vấn đề về lý luận hội nhập và tổ chức sản xuất công nghiệp, có khá nhiều công trình nghiên cứu kinh nghiệm của các nước trong việc thu hút các TNCs, thu hút và chuyển giao công nghệ của các TNCs. Trong chương I và II, đề tài thu thập các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế, phân tích và rút ra những vấn đề tổng quát là phương pháp nghiên cứu chính. Chương III là chương có liên quan đến việc đánh giá mức độ hội nhập quốc tế của các doanh nghiệp Việt Nam vì vậy đề tài áp dụng một số phương pháp nghiên cứu khác nhau. Phương pháp phân tích Điểm mạnh - Điểm yếu – Cơ hội – Thách thức (SWOT) được áp dụng khi phân tích thực trạng và khả năng hội nhập của một số ngành công nghiệp. Phương pháp điều tra thu thập thông tin qua bảng hỏi, phương pháp này được áp dụng nhằm đánh giá và mô phỏng các 17 loại quan hệ giữa các doanh nghiệp về phương diện quy mô, mức độ và độ bền chặt. 400 doanh nghiệp trên địa bàn 6 tỉnh, thành phố đã được lựa chọn điều tra theo bảng hỏi. Số liệu điều tra đã được nhập vào máy tính và hình thành cơ sở dữ liệu phân tích nhằm xác định các loại quan hệ theo tần suất xuất hiện và theo quy mô (giá trị của các hợp đồng), qua đó xác định mức độ quan hệ giữa các doanh nghiệp: bao gồm doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp nước ngoài, quan hệ giữa các doanh nghiệp trong nước với nhau và quan hệ giữa các doanh nghiệp trong nước với các doanh nghiệp đến từ các quốc gia khác nhau. (Chi tiết điều tra xem tại phụ lục I). Phương pháp suy diễn và dự báo được áp dụng tại chương cuối cùng của đề tài. Dựa trên các thông tin về xu hướng hội nhập quốc tế, tiềm năng và khả năng của các ngành công nghiệp Việt Nam, về xu hướng phát triển các ngành công nghiệp trong bối cảnh hội nhập khu vực và toàn cầu, đề tài đã đưa ra một số dự đoán và đánh giá khả năng tham gia mạng sản xuất của các ngành công nghiệp Việt Nam, nhất là các ngành có độ hội nhập cao như điện tử, ô tô, dệt may, … Trên cơ sở những dự báo này, đề tài đã đưa ra một số kiến nghị nhằm thúc đẩy mạnh mẽ tiến trình hội nhập của các ngành công nghiệp Việt Nam vào sự phát triển công nghiệp trên phạm vi khu vực và toàn cầu. 18 Chương I: MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU - NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ I. CÁC CÔNG TY XUYÊN QUỐC GIA VÀ TỔ CHỨC MẠNG SẢN XUẤT TOÀN CẦU 1. Quá trình biến đổi của các liên kết kinh tế quốc tế Liên kết giữa các doanh nghiệp là một nhu cầu của quá trình sản xuất kinh doanh nhằm đảm bảo kinh doanh của doanh nghiệp đạt lợi nhuận cao nhất. Trên lý thuyết cần phân biệt giữa quan hệ kinh tế và liên kết kinh tế. Liên kết kinh tế có thể là quan hệ kinh tế nhưng quan hệ kinh tế chưa hẳn đã là liên kết kinh tế. Liên kết kinh tế là một quan hệ kinh tế nhưng có sự chặt chẽ rõ ràng dựa trên sự phân công và hợp tác trong sản xuất kinh doanh bao gồm những phân công, hợp tác trực tiếp (nội bộ công ty) và những phân công, hợp tác gián tiếp giữa các công ty. Đứng trên phương diện phân công hợp tác sản xuất kinh doanh (phân biệt với hợp tác kiểm soát thị trường), các doanh nghiệp ở các nền kinh tế trên thế giới, nhất là các nền kinh tế phát triển đã trải qua các hình thức liên kết trước đây như Congglomerate, Concern, hay gần đây là mạng sản xuất khu vực/ toàn cầu. Về cơ bản các hình thức liên kết kinh tế này đều ra đời dưới áp lực của cạnh tranh và mở rộng thị trường.Vì vậy, các doanh nghiệp phải liên kết với nhau để giảm chi phí sản xuất, giảm chi phí tiếp cận thị trường và tận dụng các lợi thế của các doanh nghiệp ở các vị trí khác nhau. Hình thức Conglomerate là một tổ hợp sản xuất của hai hay nhiều công ty trên một khu vực địa lý nhất định nhằm chế tạo một số sản phẩm nhất định mà trong cấu trúc của nó, quan hệ giữa các công ty được hình thành dựa trên quan hệ công ty mẹ và các công ty con hay các công ty thành viên. Quan hệ giữa các thành viên của công ty thường có liên quan đến sở hữu như vốn hoặc cổ phần. Các Conglomerate thường hoạt động trên một quy mô lớn có thể là trên phạm vi quốc tế, nhưng mục tiêu chủ yếu của 19