Lêi c¶m ¬n
§Ó hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy, t«i xin bµy tá lßng
biÕt ¬n ch©n thµnh tíi TS. TrÇn Ngäc L©n, ngêi ®· tËn t×nh
híng dÉn khoa häc vµ c¶ nh÷ng bíc ®i ban ®Çu trong lÜnh
vùc nghiªn cøu c«n trïng häc cña t«i.
Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban Chñ nhiÖm, c¸c
thÇy c« gi¸o, c¸c c¸n bé c«ng chøc trong Khoa Sinh häc - Trêng §¹i häc Vinh ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì vÒ thêi gian còng
nh c¬ së vËt chÊt, thiÕt bÞ thÝ nghiÖm cho chóng t«i lµm
viÖc. C¸c c¬ quan ®Þa ph¬ng trong vïng nghiªn cøu ®· t¹o
®iÒu kiÖn cho chóng t«i thu thËp c¸c mÉu vËt trªn ®ång
ruéng. B¹n bÌ ®· ®éng viªn gióp ®ì chóng t«i thu thËp mÉu
vËt nghiªn cøu.
T¸c
gi¶
NguyÔn
ThÞ HiÕu
1
Môc lôc
Më ®Çu
6
Ch¬ng Tæng quan tµi liÖu
9
1.
1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu c«n trïng ký sinh
9
13
s©u h¹i l¹c
1.3. Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn
14
vµ kinh tÕ x· héi NghÖ An
Ch¬ng Néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
17
2.
2.1. Néi dung nghiªn cøu
17
2.2. §Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu
17
2.3. VËt liÖu nghiªn cøu
17
2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
18
Ch¬ng KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn
24
3.
3.1. S©u h¹i l¹c bé c¸nh phÊn ë Nghi Léc vµ
24
DiÔn Ch©u tØnh NghÖ An
3.2. C«n trïng ký sinh cña s©u h¹i l¹c bé c¸nh
29
phÊn ë Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u tØnh NghÖ
An
3.3. DiÔn biÕn sè lîng s©u non s©u h¹i l¹c vµ
34
c«n trïng ký sinh trong sinh quÇn ruéng l¹c
3.4. C«n trïng ký sinh s©u khoang (Spodoptera
38
litura Fabr.)
3.5. C«n trïng ký sinh c¸c loµi s©u ®o
42
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
48
Tµi liÖu tham kh¶o
50
Phô lôc
53
2
Danh môc c¸c b¶ng sè liÖu
B¶ng
Thµnh phÇn s©u h¹i l¹c bé c¸nh phÊn t¹i
1.
Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u tØnh NghÖ An, n¨m
B¶ng
2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn ë
2.
ruéng trång thuÇn l¹c t¹i Nghi Léc, vô l¹c
B¶ng 3
xu©n 2001.
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn ë
25
27
28
ruéng trång thuÇn l¹c t¹i DiÔn Ch©u, vô l¹c
B¶ng
hÌ thu 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn ë
4.
ruéng trång l¹c xen ng«, khoai t¹i DiÔn
B¶ng
Ch©u, vô l¹c hÌ thu 2001
Thµnh phÇn c«n trïng ký sinh s©u h¹i l¹c bé
5.
c¸nh phÊn t¹i Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u tØnh
B¶ng
NghÖ An, n¨m 2001
Sè loµi c«n trïng ký sinh cña c¸c loµi s©u
32
6.
B¶ng
h¹i thu thËp ®îc, n¨m 2001
Sè lîng c¸ thÓ c¸c loµi c«n trïng ký sinh s©u
33
7.
B¶ng
non c¸c loµi s©u h¹i thu thËp ®îc, n¨m 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ
35
8.
tØ lÖ ký sinh ë Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u,
n¨m 2001
3
29
30
B¶ng
¶nh hëng cña biÖn ph¸p xen canh ®Õn s©u
9.
h¹i l¹c vµ tØ lÖ ký sinh t¹i DiÔn Ch©u, vô hÌ
B¶ng
thu 2001
TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh s©u khoang,
38
10.
B¶ng
n¨m 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non s©u khoang vµ
40
11.
tØ lÖ ký sinh ë Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u,
B¶ng
n¨m 2001
TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh c¸c loµi s©u
42
12.
B¶ng
®o, n¨m 2001
DiÔn biÕn sè lîng c¸c loµi s©u ®o vµ tØ lÖ
44
13.
ký sinh ë ruéng trång thuÇn l¹c t¹i Nghi Léc,
B¶ng
vô l¹c xu©n 2001
DiÔn biÕn sè lîng c¸c loµi s©u ®o vµ tØ lÖ
14.
ký sinh ë ruéng trång thuÇn l¹c t¹i DiÔn
B¶ng
Ch©u, vô l¹c hÌ thu 2001
DiÔn biÕn sè lîng c¸c loµi s©u ®o vµ tØ lÖ
15.
ký sinh ë ruéng trång l¹c xen ng«, khoai t¹i
DiÔn Ch©u, vô l¹c hÌ thu 2001
4
37
45
45
Danh môc C¸c h×nh
H×nh
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ
1.
tû lÖ ký sinh ë ruéng trång thuÇn l¹c t¹i Nghi
H×nh
Léc – NghÖ An, vô l¹c xu©n 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ
2.
c«n trïng ký sinh ë sinh quÇn ruéng l¹c t¹i
H×nh
DiÔn Ch©u – NghÖ An, vô l¹c hÌ thu 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u khoang vµ tû lÖ ký
3.
sinh ë ruéng trång thuÇn l¹c t¹i Nghi Léc –
H×nh
NghÖ An, vô l¹c xu©n 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u khoang vµ tû lÖ ký
4.
sinh trong sinh quÇn ruéng l¹c t¹i DiÔn Ch©u
H×nh
– NghÖ An, vô l¹c hÌ thu 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non c¸c loµi s©u ®o
5.
vµ tû lÖ ký sinh trong sinh quÇn ruéng l¹c t¹i
Nghi Léc – NghÖ An, vô l¹c xu©n 2001
5
37
37
42
42
47
H×nh
DiÔn biÕn sè lîng s©u non c¸c loµi s©u ®o
6.
vµ tû lÖ ký sinh trong sinh quÇn ruéng l¹c t¹i
H×nh
DiÔn Ch©u – NghÖ An, vô l¹c hÌ thu 2001
DiÔn biÕn sè lîng s©u non c¸c loµi s©u ®o
7.
vµ tû lÖ ký sinh trong sinh quÇn ruéng l¹c t¹i
48
48
DiÔn Ch©u – NghÖ An, vô l¹c hÌ thu 2001
Më ®Çu
1. TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu c«n
trïng ký sinh s©u h¹i l¹c
C©y l¹c (Arachis hypogaea L.) lµ c©y n«ng nghiÖp
truyÒn thèng, c©y c«ng nghiÖp thùc phÈm ng¾n ngµy ®îc
trång phæ biÕn ë ViÖt Nam. L¹c lµ c©y trång cã gi¸ trÞ cao.
H¹t l¹c cã chøa tõ 22 - 27% protein, 40 - 50% dÇu, kho¶ng
15,5% gluxit, 2,5% cellulose, 68mg% Ca, 420mg% P,… l¹c
lµ nguån bæ sung quan träng c¸c chÊt ®¹m, chÊt bÐo cho
con ngêi (Ph¹m V¨n ThiÒu, 2000) [14].
HiÖn nay níc ta ®· cã mét sè nhµ m¸y chÕ biÕn dÇu l¹c
tinh luyÖn víi c«ng nghÖ vµ thiÕt bÞ hiÖn ®¹i, cã kh¶ n¨ng
chÕ biÕn ®îc lo¹i dÇu cã chÊt lîng cao ®¸p øng ®îc nhu cÇu
tiªu dïng trong níc vµ xuÊt khÈu. Kh« dÇu l¹c lµ nguån bæ
6
sung chÊt ®¹m vµ chÊt bÐo quan träng trong chÕ biÕn thøc
¨n gia sóc tæng hîp – kh« l¹c nh©n sau khi Ðp dÇu cã
kho¶ng 10% níc, 45% protein, 8% lipit, 4,8% cellulose, 25%
gluxit vµ 6,5 c¸c lo¹i muèi kho¸ng.
Th©n l¸ cña c©y l¹c sau khi thu ho¹ch cã thÓ dïng lµm
thøc ¨n cho tr©u bß hoÆc lµm ph©n bãn, bé rÔ cña nã
mang rÊt nhiÒu nèt sÇn nªn cã t¸c dông lµm giµu nguån
®¹m cho ®Êt, cho nªn l¹c lµ mét trong nh÷ng lo¹i c©y trång
rÊt tèt trong c¶i t¹o ®Êt. C©y l¹c cã vÞ trÝ quan träng trong
chÕ ®é lu©n canh víi nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c còng nh
chèng xãi mßn, phñ xanh ®Êt trèng ®åi träc.
Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 80% sè l¹c s¶n xuÊt ra ®îc dïng
díi d¹ng dÇu ¨n, kho¶ng 12% ®îc chÕ biÕn thµnh nhiÒu s¶n
phÈm kh¸c nhau nh b¸nh, møt, kÑo, b¬,… kho¶ng 6% dïng
cho
ch¨n
nu«i,
1%
dïng
cho
xuÊt
khÈu.(Ph¹m
V¨n
ThiÒu,2000) [14].
ë níc ta s¶n lîng l¹c s¶n xuÊt h»ng n¨m phÇn lín dµnh
cho viÖc xuÊt khÈu, cã n¨m ®· xuÊt ®Õn 70% s¶n lîng, mÊy
n¨m gÇn ®©y níc ta ®· xuÊt khÈu 70 - 80 ngµn tÊn l¹c
nh©n qua c¸c níc nh Ph¸p, ý,
§øc, NhËt,… cho nªn l¹c lµ
c©y c«ng nghiÖp xuÊt khÈu quan träng.
Trong nh÷ng n¨m 1985 - 1990, diÖn tÝch gieo trång l¹c
cña c¶ níc kho¶ng 212.700 - 201.400 ha, víi n¨ng suÊt b×nh
qu©n 9,5 - 10,6 t¹/ha (1990). S¶n xuÊt l¹c ë ViÖt Nam ®îc
ph©n chia thµnh 5 vïng chÝnh: vïng B¾c Bé (5 v¹n ha), Khu
IV cò vµ duyªn h¶i Trung Bé (6,5 v¹n ha), T©y Nguyªn (2
7
v¹n ha), §«ng Nam Bé (5 v¹n ha), §ång b»ng s«ng Cöu Long
(1,3 v¹n ha) (TrÇn V¨n Lµi vµ nnk (1993) [5]. TiÒm n¨ng
ph¸t triÓn c©y l¹c ë ViÖt Nam cßn rÊt lín, diÖn tÝch trång l¹c
ë níc ta n¨m 1995 ®¹t tíi 250.000 ha vµ cã thÓ lªn ®Õn 40 50 v¹n ha; ®Æc biÖt tiÒm n¨ng t¨ng n¨ng suÊt l¹c cßn
nhiÒu, víi c¸c tiÕn bé kü thuËt vÒ canh t¸c, gièng míi vµ
phßng trõ s©u bÖnh h¹i (TrÇn V¨n Lµi vµ nnk, 1993) [5].
Hai vïng trång l¹c hµng ho¸ lín nhÊt níc ta lµ NghÖ TÜnh
vµ §«ng Nam Bé (TrÇn V¨n Lµi vµ nnk, 1993) [5]. T¹i tØnh
NghÖ An, l¹c lµ c©y trång chÝnh ®îc gieo trång víi diÖn tÝch
26.349 ha (1996) - 28.024 ha (1998), víi n¨ng suÊt 10,90
t¹/ha (1996) - 13,86 t¹/ha (1998) (Côc Thèng kª NghÖ An,
1999) [2]. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn, gieo trång l¹c ë NghÖ An cã
thÓ ®¹t tíi 35.000 ha ph©n bè chñ yÕu ë vïng ®ång b»ng
ven biÓn vµ b·i båi ven s«ng [2].
Còng nh c¸c c©y trång kh¸c, c©y l¹c bÞ nhiÒu loµi s©u
bÖnh ph¸ h¹i. C¸c loµi s©u h¹i kh«ng chØ g©y h¹i trùc tiÕp
cho c©y l¹c mµ cßn lµ sinh vËt truyÒn c¸c bÖnh vi rót g©y
h¹i cho c©y l¹c, nh nhãm s©u chÝch hót (rÇy, rÖp, bä trÜ,
…).
Theo Wynnigor (1962) ®èi víi c©y l¹c s¶n lîng bÞ gi¶m
do s©u g©y h¹i lµ 17,1%, do bÖnh gi¶m s¶n lîng 11,5%, do
cá d¹i gi¶m s¶n lîng 11,8% [16]. Lµm gi¶m nh÷ng thiÖt h¹i
do s©u bÖnh g©y ra lµ gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt c©y
l¹c.
8
V× vËy, vÊn ®Ò phßng trõ s©u h¹i lu«n lµ mèi quan
t©m hµng ®Çu cña ngêi s¶n xuÊt. Do cha nhËn thøc ®îc
®Çy ®ñ vai trß cña thiªn ®Þch tù nhiªn cña c¸c loµi s©u
h¹i, sù l¹m dông trong viÖc sö dông thuèc trõ s©u ho¸ häc
trªn ®ång ruéng ®· ¶nh hëng tíi c«n trïng vµ ®éng vËt cã
Ých, lµm mÊt c©n b»ng sinh th¸i, g©y « nhiÔm m«i trêng
vµ ®Æc biÖt ¶nh hëng tíi søc khoÎ con ngêi.
ViÖc duy tr×, b¶o vÖ vµ sö dông c¸c loµi c«n trïng ký
sinh cña s©u h¹i nh mét thµnh tè kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong
hÖ thèng phßng trõ tæng hîp s©u h¹i c©y trång, ®Æc biÖt
lµ c©y l¹c, mét c©y trång cung cÊp nguån dinh dìng cao
trong c¬ cÊu c©y trång hiÖn nay ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn ®Ó
biÖn ph¸p nµy thùc hiÖn cã hiÖu qu¶, cÇn ph¶i nghiªn cøu
mét c¸ch hÖ thèng thµnh phÇn thiªn ®Þch tù nhiªn.
§Ó gãp phÇn nghiªn cøu c«n trïng ký sinh cña s©u h¹i
l¹c bé c¸nh phÊn, chóng t«i nghiªn cøu ®Ò tµi:
“C«n trïng ký sinh cña s©u h¹i l¹c bé c¸nh phÊn ë Nghi
Léc vµ DiÔn Ch©u - NghÖ An, n¨m 2001”.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
Trªn c¬ së nghiªn cøu c«n trïng ký sinh cña s©u h¹i l¹c
bé c¸nh phÊn ë Nghi Léc vµ DiÔn Ch©u tØnh NghÖ An,
nh»m gãp phÇn cung cÊp c¸c dÉn liÖu lµm c¬ së khoa häc
cho viÖc sö dông c«n trïng ký sinh trong biÖn ph¸p phßng
trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i l¹c.
3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
9
- S©u h¹i l¹c: nhãm s©u ¨n l¸ thuéc bé c¸nh phÊn
(Lepidoptera).
- C«n trïng ký sinh: ong ký sinh (Hymenoptera), ruåi
ký sinh (Diptera).
-
C¸c nghiªn cøu ®îc tiÕn hµnh trªn quÇn ruéng l¹c t¹i
x· - Nghi Léc vµ x· - DiÔn Ch©u tØnh NghÖ An.
10
Ch¬ng I.
Tæng quan tµi liÖu
1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
1.1.1. CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh vËt
TÝnh æn ®Þnh vµ n¨ng suÊt quÇn thÓ cña mét loµi ®îc
x¸c ®Þnh do rÊt nhiÒu yÕu tè, mét phÇn c¸c yÕu tè ®ã lµ
cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt (Watt, 1976)[24]. CÊu tróc cña
quÇn x· sinh vËt bao gåm 3 nhãm yÕu tè: (a) M¹ng líi dinh
dìng trong quÇn x·; (b) sù ph©n bè kh«ng gian cña sinh vËt;
(c) sù ®a d¹ng loµi cña quÇn x·.
Còng nh ë c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c, trong hÖ sinh th¸i
®ång ruéng, mét loµi sinh vËt thêng lµ thøc ¨n, lµ ®iÒu
kiÖn tån t¹i cho mét loµi kh¸c. Quan hÖ phæ biÕn gi÷a c¸c
loµi sinh vËt lµ quan hÖ phô thuéc lÉn nhau v« cïng phøc t¹p,
nhng cã qui luËt, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng.
1.1.2. Quan hÖ dinh dìng
TËp hîp c¸c quÇn thÓ g¾n bã víi nhau qua nh÷ng mèi
quan hÖ ®îc h×nh thµnh trong mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u
dµi vµ sinh sèng trong mét khu vùc l·nh thæ nhÊt ®Þnh t¹o
thµnh quÇn x· sinh vËt. Trong quÇn x· c¸c quÇn thÓ cã quan
hÖ t¬ng hç víi nhau ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng, trong
®ã c¸c d¹ng quan hÖ nh hiÖn tîng ¨n thÞt, ký sinh cã ý
nghÜa rÊt quan träng ®èi víi lý thuyÕt vµ thùc tiÔn cña biÖn
ph¸p phßng trõ c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i.
11
HiÖn tîng ¨n thÞt lµ mét d¹ng quan hÖ trong ®ã mét
loµi (vËt ¨n thÞt) s¨n b¾t mét vËt kh¸c (vËt måi) ®Ó lµm
thøc ¨n vµ thêng dÉn ®Õn c¸i chÕt cña con måi trong thêi
gian rÊt ng¾n. VËt ¨n thÞt thêng cã kÝch thíc lín h¬n vËt
måi (trõ mét sè loµi bä rïa rÊt nhá). §Ó hoµn thµnh sù ph¸t
triÓn, mçi c¸ thÓ vËt ¨n thÞt thêng ph¶i tiªu diÖt rÊt nhiÒu
con måi (trõ mét sè trêng hîp bä rïa nhá ¨n rÖp s¸p lín). C¸c
loµi ¨n thÞt cã 2 kh¶ n¨ng ¨n måi: vËt ¨n thÞt cã thÓ nhai
nghiÒn con måi (nh c¸nh cøng ¨n thÞt, chuån chuån,...)
hoÆc chóng cã thÓ hót dÞch dinh dìng tõ con måi (nh bä xÝt
¨n thÞt,...).
HiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç gi÷a
c¸c loµi sinh vËt rÊt phøc t¹p vµ ®Æc trng. Cã nhiÒu ®Þnh
nghÜa vÒ ký sinh, Dogel (1941) gäi c¸c loµi ký sinh lµ
nh÷ng sinh vËt sö dông c¸c sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm
nguån thøc ¨n vµ m«i trêng sèng. Bondarenko (1978) ®Þnh
nghÜa ký sinh lµ loµi sinh vËt sèng nhê vµo loµi sinh vËt
kh¸c (vËt chñ) trong thêi gian dµi dÇn dÇn lµm vËt chñ bÞ
chÕt hoÆc suy nhîc. Viktorov (1976) ®Þnh nghÜa hiÖn tîng
ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç lîi mét chiÒu, trong ®ã
loµi ®îc lîi (ký sinh) ®· sö dông loµi sinh vËt sèng kh¸c (vËt
chñ) lµm thøc ¨n vµ n¬i ë trong mét phÇn nµo ®ã cña chu
kú vßng ®êi cña nã (dÉn theo Ph¹m V¨n LÇm, 1995) [6].
HiÖn tîng c«n trïng ký sinh s©u h¹i rÊt phæ biÕn trong
tù nhiªn. §©y lµ mét hiÖn tîng ®Æc biÖt cña quan hÖ ký
sinh, trong ®ã th«ng thêng vËt ký sinh sö dông hÕt hoµn
12
toµn c¸c m« cña c¬ thÓ vËt chñ vµ vËt ký sinh thêng g©y
chÕt vËt chñ ngay sau khi chóng hoµn thµnh chu kú ph¸t
triÓn. Mçi mét c¸ thÓ ký sinh chØ liªn quan ®Õn mét c¸ thÓ
vËt chñ. HÇu hÕt c¸c c«n trïng ký sinh s©u h¹i cã biÕn th¸i
hoµn toµn, chØ cã pha Êu trïng cña chóng lµ cã kiÓu sèng ký
sinh; cßn khi ë pha trëng thµnh th× chóng sèng tù do. Mçi
mét loµi c«n trïng ký sinh, th«ng thêng chØ liªn quan víi mét
pha ph¸t triÓn cña loµi vËt chñ. Theo mèi quan hÖ cña loµi
c«n trïng ký sinh víi pha ph¸t triÓn cña loµi s©u h¹i mµ
ph©n biÖt thµnh c¸c nhãm ký sinh: ký sinh trøng, ký sinh
s©u non, ký sinh nhéng vµ ký sinh trëng thµnh.
1.1.3.
BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng
Trªn c¬ së xem xÐt hµng lo¹t dÉn liÖu vÒ sù biÕn ®æi
sè lîng vµ c¸c d¹ng c¬ chÕ ®iÒu hoµ sè lîng, Viktorov
(1967) ®· tæng hîp kh¸i qu¸t thµnh s¬ ®å chung cña biÕn
®éng sè lîng c«n trïng. MËt ®é quÇn thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi
sù t¬ng quan cña c¸c qu¸ tr×nh bæ sung thªm vµ gi¶m bít
®i sè lîng c¸ thÓ. TÊt c¶ c¸c yÕu tè biÕn ®éng sè lîng ®Òu
t¸c ®éng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh nµy, khi chóng lµm thay ®æi
søc sinh s¶n, tû lÖ chÕt vµ sù di c cña c¸c c¸ thÓ. C¸c yÕu
tè v« sinh mµ tríc tiªn lµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt t¸c
®éng biÕn ®æi lªn c«n trïng ®îc thùc hiÖn trùc tiÕp hoÆc
gi¸n tiÕp th«ng qua thøc ¨n, thiªn ®Þch. Sù ®iÒu hoµ ®îc
b¶o ®¶m b»ng sù tån t¹i cña c¸c mèi liªn hÖ ngîc trë l¹i.
§iÒu ®ã ph¶n ¸nh ¶nh hëng cña mËt ®é quÇn thÓ lªn søc
sinh s¶n, tû lÖ chÕt vµ sù di c, trùc tiÕp th«ng qua mèi quan
13
hÖ bªn trong loµi vµ th«ng qua sù thay ®æi tÝnh tÝch cùc
cña thiªn ®Þch vµ ®Æc ®iÓm cña thøc ¨n (trong trêng hîp
thøc ¨n cã ph¶n øng lªn mËt ®é quÇn thÓ). Sù tån t¹i cña
c¸c mèi liªn hÖ ngîc nµy ®¶m b¶o nh÷ng thay ®æi ®Òn bï
cho sù bæ sung vµ sù gi¶m sót sè lîng quÇn thÓ. ChÝnh sù
t¸c ®éng thuËn nghÞch ®ã ®· san b»ng nh÷ng sai lÖch
ngÉu nhiªn trong mËt ®é quÇn thÓ (Ph¹m B×nh QuyÒn,
1994)[12].
C¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ sè lîng cã liªn quan víi d¹ng c¸c
yÕu tè ®iÒu hoµ, mµ c¸c yÕu tè nµy ®iÒu chØnh ®îc
nh÷ng thay ®æi ngÉu nhiªn cña mËt ®é quÇn thÓ. Trong
®a sè trêng hîp, hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ®iÒu
hoµ cã ®Æc ®iÓm chËm trÔ.
C¸c c¬ chÕ riªng biÖt cña sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng
t¸c ®éng trong nh÷ng ph¹m vi kh¸c nhau cña mËt ®é quÇn
thÓ. §ã lµ c¸c ngìng giíi h¹n vµ vïng ho¹t ®éng cña c¸c yÕu
tè c¬ b¶n ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng.
Ngìng giíi h¹n thÊp víi vïng ho¹t ®éng hÑp lµ c¸c sinh
vËt ¨n c«n trïng ®a thùc. §é hÑp cña vïng ho¹t ®éng cña
sinh vËt ¨n c«n trïng ®a thùc lµ nguyªn nh©n lµm cho
chóng Ýt kh¶ n¨ng h¹n chÕ sè lîng s©u h¹i. ë ngìng giíi h¹n
thÊp cã c¶ ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸. ChÝnh kh¶ n¨ng
cña c¸c thiªn ®Þch chuyªn ho¸ cã mÆt c¶ khi vËt chñ (vËt
måi) cña chóng ë mËt ®é quÇn thÓ thÊp ®· t¹o ®iÒu kiÖn
cho chóng cã ph¶n øng sè lîng.
14
C¸c sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸ cã kh¶ n¨ng thùc
hiÖn sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng ë c¶ møc ®é thÊp ®îc
x¸c nhËn trong thùc tiÔn cña ph¬ng ph¸p sinh häc ®Êu
tranh chèng c«n trïng g©y h¹i. Kh¸c víi sinh vËt ¨n c«n trïng
®a thùc, c¸c ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸ cã thÓ ho¹t
®éng trong kho¶ng ph¹m vi réng h¬n cña mËt ®é quÇn thÓ
vËt chñ (con måi) nhê kh¶ n¨ng t¨ng sè lîng víi sù gia t¨ng
mËt ®é cña s©u h¹i. §iÒu nµy ®îc ghi nhËn trong thùc tÕ ë
nh÷ng trêng hîp kh¶ n¨ng khèng chÕ sù bïng ph¸t sinh s¶n
hµng lo¹t cña c«n trïng ¨n thùc vËt bëi sinh vËt ¨n c«n trïng
chuyªn ho¸.
Vi sinh vËt g©y bÖnh, theo nguyªn t¾c, cã ngìng giíi
h¹n ho¹t ®éng cao h¬n ®¸ng kÓ. Sù ph¸t triÓn cña chóng
®îc gäi lµ dÞch bÖnh. DÞch bÖnh c«n trïng thêng x¶y ra vµo
thêi kú, khi mµ quÇn thÓ c«n trïng tiÕp cËn víi sù c¹n kiÖt
c¸c nguån thøc ¨n vµ diÔn ra sù ¸p chÕ tr¹ng th¸i sinh lý
cña c¸c c¬ thÓ. DÞch bÖnh c«n trïng thêng x¶y ra khi s©u
h¹i ®· dÉn ®Õn thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho mïa mµng.
Sù c¹nh tranh trong loµi lµ c¬ chÕ ®iÒu hoµ cao nhÊt.
C¬ chÕ nµy t¸c ®éng ë møc ®é sè lîng cao, khi nguån thøc
¨n dù tr÷ bÞ c¹n kiÖt vµ sù ¸p chÕ lÉn nhau cña c¸c c¸ thÓ
cïng loµi. Ngoµi c¹nh tranh, c¸c mèi quan hÖ trong loµi cã
mét sè c¬ chÕ c¬ b¶n tù ®iÒu hoµ sè lîng nh t¸c ®éng tÝn
hiÖu thêng x¶y ra trong sù tiÕp xóc gi÷a c¸c c¸ thÓ cïng
loµi.
15
Sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng ®îc thùc hiÖn b»ng mét
hÖ thèng hoµn chØnh c¸c c¬ chÕ. C¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ liªn
tôc kÕ tiÕp nhau tham gia t¸c ®éng, khi mËt ®é quÇn thÓ
®îc ®iÒu hoµ vît ra khái giíi h¹n ho¹t ®éng cña yÕu tè ®iÒu
hoµ tríc nã.
HiÖn nay cã hµng lo¹t dÉn liÖu thùc tÕ x¸c nhËn kh¶
n¨ng ®iÒu hoµ cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ ë c¸c møc ®é
kh¸c nhau cña sè lîng quÇn thÓ. C¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ rÊt
tèt ë c¶ nh÷ng loµi cã sè lîng cao vµ ë c¶ nh÷ng loµi cã sè lîng thÊp.
Phßng trõ tæng hîp s©u bÖnh h¹i c©y trång (IPM) dùa
trªn mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a c©y trång - s©u h¹i - thiªn
®Þch cña s©u h¹i trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp; vµ c¸c
nguyªn t¾c sinh th¸i vµ tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña hÖ sinh
th¸i n«ng nghiÖp.
1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu c«n trïng ký sinh s©u h¹i
l¹c
Trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ
thiªn ®Þch cña s©u h¹i l¹c, ch¼ng h¹n trong tµi liÖu c«ng
bè cña ViÖn Nghiªn cøu C©y trång Quèc tÕ vïng b¸n kh« h¹n
nhiÖt ®íi (ICRISAT), theo Wighrman vµ Ranga Rao (1994)
[16] hiÖn nay ®· biÕt thµnh phÇn loµi ký sinh s©u khoang
(Spodoptera litura) h¹i l¹c t¹i vïng Ch©u ¸ cã tíi 67 loµi,
thuéc 7 hä cña bé Hymenoptera vµ 2 hä cña bé Diptera.
16
T¹i
ViÖt Nam, trong “KÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ b¶n c«n
trïng trong 2 n¨m 1967 - 1968” ®· thèng kª ®îc 45 loµi s©u
h¹i l¹c (ViÖn BVTV, 1976)[20]. §iÒu tra trong 2 n¨m 1991 1992, Lª V¨n ThuyÕt vµ nnk (1992, 1993) [17] ®· t×m thÊy
15 loµi s©u h¹i thêng xuyªn g©y h¹i l¹c t¹i Hµ B¾c, NghÖ
TÜnh. Theo Ph¹m ThÞ Vîng vµ nnk (1996) [22] nghiªn cøu
s©u h¹i l¹c ë NghÖ An, Hµ B¾c, Hµ T©y trong kho¶ng thêi
gian 1991 - 1995 ®· t×m thÊy 46 loµi s©u h¹i l¹c, trong ®ã
c¸c loµi phæ biÕn lµ s©u khoang Spodoptera litura F., s©u
xanh Heliothis armigera (Hubn.), s©u ®ôc qu¶ ®ç Maruca
testulalis Geyer, s©u cuèn l¸ Piletocera sp., nhãm s©u chÝch
hót (bä trÜ, rÇy xanh, rÖp,…).
Cho ®Õn nay sè loµi s©u h¹i l¹c hiÖn ®· biÕt ë ViÖt
Nam cã 86 loµi, trong ®ã s©u h¹i bé c¸nh phÊn cã 17 loµi
(ViÖn BVTV, 1976; Lª V¨n ThuyÕt vµ nnk, 1993; Ng« ThÕ
D©n vµ nnk, 2000) [20,17,3]; nhng chØ míi dõng l¹i ë thµnh
phÇn loµi s©u h¹i, cha m« t¶ vµ cha cã nh÷ng dÉn liÖu vÒ
®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i cña c¸c loµi s©u h¹i l¹c.
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam tËp trung nghiªn cøu
thiªn ®Þch cña s©u h¹i lóa, nh c¸c c«ng tr×nh cña Vò
Quang C«n (1985, 1992), Ph¹m V¨n LÇm (1985, 1997), …
TrÇn Ngäc L©n (2000) [7] nghiªn cøu thiªn ®Þch cña s©u
h¹i lóa ë NghÖ An.
Cho ®Õn nay thiªn ®Þch cña s©u h¹i l¹c ë ViÖt Nam
cha ®îc chó träng nghiªn cøu, míi chØ cã mét vµi dÉn liÖu
ban ®Çu. §iÒu tra thiªn ®Þch ¨n thÞt, ký sinh trªn s©u h¹i
17
l¹c ë Hµ B¾c vµ NghÖ TÜnh trong hai n¨m 1991 - 1992, Lª
V¨n ThuyÕt vµ nnk (1992, 1993) [16,17] ®· thu thËp ®îc 15
loµi nhÖn, bä rïa, hai loµi ong ký sinh trøng, mét loµi ruåi vµ
mét lo¹i bÖnh trªn s©u non cña s©u h¹i nh rÖp, bä trÜ, s©u
cuèn l¸, s©u khoang, s©u xanh, nhng cha ®Þnh ®îc tªn
khoa häc. Ph¹m ThÞ Vîng (1996) [22] nghiªn cøu ký sinh
s©u non cña s©u khoang (Spodoptera litura) h¹i l¹c t¹i
NghÖ An, Hµ T©y, Hµ B¾c míi chØ ph¸t hiÖn ®îc 5 loµi ong
vµ ruåi ký sinh (thuéc 3 hä cña 2 bé), víi tû lÖ ký sinh tõ
1,99 – 4,91%.
Cho ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu vµ tµi liÖu phæ biÕn vÒ gieo trång l¹c ë ViÖt Nam ®Òu
chØ ®Ò cËp biÖn ph¸p phßng trõ s©u h¹i l¹c b»ng thuèc
ho¸ häc. Lª V¨n ThuyÕt vµ nnk (1993) [17] thö nghiÖm
phßng trõ s©u h¹i l¹c (rÖp, s©u ¨n l¸, bä trÜ) b»ng thuèc
trõ s©u Wofatox t¹i HTX Nam ThÞnh (DiÔn Ch©u - NghÖ An)
vµ HTX Tù Lan (ViÖt Yªn - Hµ B¾c). Trong “Kü thuËt gieo
trång l¹c, ®Ëu, võng” (n¨m 1993) [5] viÖc phßng trõ s©u
bÖnh h¹i l¹c chØ ®Ò cËp ph¬ng ph¸p ho¸ häc víi c¸c lo¹i
thuèc ho¸ häc (Basudin, Bassa, Bi58, Monitor, Trebon,
Shepa, Padan, Wofatox, Methylparathion, Paration,…). Ngµy
nay, viÖc phßng trõ s©u h¹i sÏ kh«ng ®¹t ®îc hiÖu qu¶ c¶
vÒ kinh tÕ vµ m«i trêng, nÕu kh«ng sö dông c¸c biÖn ph¸p
kh¸c. Trong phßng trõ s©u h¹i, sö dông thiªn ®Þch tù nhiªn
lµ mét tiÒm n¨ng quan träng, ®ãng gãp cho sù thµnh c«ng
18
cña biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) vµ b¶o vÖ m«i trêng.
1.3. Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh
tÕ x· héi NghÖ An
§iÒu kiÖn tù nhiªn
NghÖ An lµ mét tØnh thuéc vïng Trêng S¬n B¾c, cã to¹
®é ®Þa lý tõ 18035’ - 19030’ vÜ ®é B¾c vµ 103052’- 105042’
kinh ®é §«ng, víi tæng diÖn tÝch tù nhiªn 1.637.068 ha
(b»ng 1/20 diÖn tÝch l·nh thæ ViÖt Nam). VÞ trÝ ®Þa lý cã ý
nghÜa quan träng vÒ tù nhiªn, kinh tÕ- x· héi tØnh NghÖ
An.
§Æc ®iÓm chung cña l·nh thæ NghÖ An lµ mét tæng
thÓ tù nhiªn nhiÖt ®íi Èm nhiÒu h×nh, víi ®ñ c¸c lo¹i c¶nh
quan. Tæng thÓ nµy l¹i thay ®æi theo mïa, vµ mang tÝnh
kh¾c nghiÖt cña miÒn Trung.
§Þa h×nh NghÖ An cã thÓ chia ra 3 vïng c¶nh quan.
§©y lµ ®Æc ®iÓm chi phèi ®Õn mäi ho¹t ®éng, nhÊt lµ
trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña NghÖ An. Vïng nói cao
(chiÕm 77,0% diÖn tÝch), vïng gß ®åi (13,0%), vïng ®ång
b»ng NghÖ An chØ chiÕm kho¶ng 10,0% diÖn tÝch. §ång
b»ng hÑp bÞ ®åi chia c¾t thµnh vïng ®ång b»ng phï sa vµ
gi¶i c¸t ven biÓn. §ång b»ng phï sa gåm c¸c d¶i ®ång b»ng
Quúnh Lu, Yªn Thµnh, DiÔn Ch©u, §« L¬ng, Nam §µn, Hng
Nguyªn, Nghi Léc. Khu ®Êt c¸t ven biÓn Quúnh Lu - DiÔn
Ch©u, Nghi Léc - Hng Nguyªn.
19
KhÝ hËu NghÖ An mang ®Æc tÝnh nhiÖt ®íi giã mïa víi
®Æc ®iÓm c¬ b¶n lµ nãng Èm vµ ma nhiÒu theo mïa. Hµng
n¨m, ®Êt NghÖ An nhËn ®îc trung b×nh 120 -140 kcal/cm 2
bøc x¹ mÆt trêi, nhiÖt ®é trung b×nh 23- 24 0C (ë Vinh
23,90C), tæng nhiÖt ®é trªn 9.000 0C, mçi n¨m cã trªn 30
ngµy nhiÖt ®é díi 100C vµ 20 -25 ngµy nhiÖt ®é trªn 30 0C.
§é Èm kh«ng khÝ lµ 85%. Lîng ma trung b×nh c¶ n¨m
1.600- 2.000mm (Lª V¨n Phîng, 1982)[11].
. KhÝ hËu NghÖ An cã 2 mïa: mïa kh«, l¹nh tõ th¸ng XI
®Õn th¸ng IV (n¨m sau), mïa ma, nãng tõ th¸ng IV ®Õn
th¸ng X.
§Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi
NghÖ An lµ mét tØnh ®«ng d©n, víi d©n sè 2.805.409
ngêi (tÝnh ®Õn 31 - 12- 1995), mËt ®é trung b×nh toµn
tØnh 152 ngêi/km2. D©n c ph©n bè kh«ng ®Òu gi÷a c¸c
vïng, vïng ®ång b»ng chiÕm 10% diÖn tÝch, nhng tËp trung
®Õn 80% d©n sè; vïng nói vµ gß ®åi chiÕm 90% diÖn tÝch
nhng chØ cã 20% d©n sè.
Mét sè yÕu tè ¶nh hëng ®Õn khu hÖ sinh vËt ë NghÖ
An
Cïng víi sù thay ®æi c¬ cÊu c©y trång, gièng l¹c míi
n¨ng suÊt cao víi viÖc ®Çu t ph©n ho¸ häc, thuèc trõ s©u,
thuû lîi tíi tiªu,.. §Æc biÖt lµ tõ nh÷ng n¨m 70, tØnh NghÖ
An ®· chuyÓn ®æi mïa vô coi träng s¶n xuÊt vô hÌ thu lµ
mét trong 3 vô s¶n xuÊt chÝnh trong n¨m, diÖn tÝch trång
20
- Xem thêm -
.DOC 
75 
61 
118 
