Tài liệu Con người và môi trường

CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG 1 1 2 PGS–TS HOAØNG HÖNG (Chuû bieân) Ths. Nguyeãn Thò Kim Loan CON NGƯỜI vaø MÔI TRƯỜNG NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH – 2005 3 2 4 Moâi tröôøng hoïc – moät ngaønh khoa hoïc raát môùi ñoái vôùi nöôùc ta, moät ngaønh khoa hoïc maø kieán thöùc cuûa noù raát ña daïng vaø phong phuù. Chính vì vaäy, tuy ngöôøi vieát ñaõ ñöôïc söï giuùp ñôõ tích cöïc cuûa nhieàu chuyeân gia caùc ngaønh cuõng nhö söï ñoùng goùp cuûa nhieàu baïn ñoïc, song thieáu soùt vaãn laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Vì vaäy, raát chaân thaønh tieáp tuïc nhaän ñöôïc söï goùp yù cuûa ñoäc giaû xa gaàn.... Lời mở đầu Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thuaät ngöõ “Moâi tröôøng”, “OÂ nhieãm moâi tröôøng”, “Baûo veä moâi tröôøng” laø nhöõng cuïm töø thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi khoâng chæ rieâng ôû Vieät Nam chuùng ta maø ñaõ vang leân ôû haàu khaép caùc nôi treân toaøn haønh tinh. Phaûi chaêng ñaây laø nhöõng vaán ñeà ñaõ ñeán luùc baùo ñoäng cho toaøn Theá giôùi hay laø vì söï toàn vong vaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi? Thaät vaäy, töông lai loaøi ngöôøi treân haønh tinh naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo yù thöùc traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi ñoái vôùi moâi tröôøng maø chuùng ta ñang soáng. Con ngöôøi caøng hieåu bieát veà moâi tröôøng caøng coù yù thöùc ñuùng ñaén veà moâi tröôøng cuõng chính laø yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm tröôùc cuoäc soáng baûn thaân cuõng nhö söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Taùc giaû Moâi tröôøng laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi, chính vì vaäy laøm cho moïi ngöôøi caøng hieåu roõ moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø caùi noâi sinh thaønh ra noù. Ñoù laø moät phaàn traùch nhieäm cuûa coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc veà moâi tröôøng. Nhöõng baøi giaûng trong giaùo trình naøy ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå truyeàn ñaït cho sinh vieân caùc khoa: Ngoaïi ngöõ, Ñòa lyù, Ngöõ vaên – Baùo chí, Luaät cuûa Ñaïi hoïc Toång hôïp tröôùc ñaây, khoa Luaät – Phaân hieäu Ñaïi hoïc Luaät Haø Noäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, khoa Luaät Ñaïi hoïc Vaên Lang, khoa Coâng thoân Ñaïi hoïc Môû Baùn coâng, Hoïc vieän Chính trò Quoác gia – Phaân vieän thaønh phoá Hoà Chí Minh... 5 3 6 Ví duï: Nguoàn nöôùc ra khoûi nhaø maùy thuûy ñieän, vaät nuoâi, caây troàng... 2. Taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân phaàn lôùn do quaù trình ñòa chaát taïo ra. Ví duï caùc nhieân lieäu hoùa thaïch (than ñaù, daàu moû, khí ñoát...). Caùc loaïi taøi nguyeân naøy, sau khi söû duïng thì maát ñi, khoâng theå khoâi phuïc. CHÖÔNG I NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TAØI NGUYEÂN, MOÂI TRÖÔØNG VAØ SINH THAÙI Ví duï: Baét ñaàu muõi khoan ñaàu tieân cuûa con ngöôøi nhaèm tìm kieám daàu moû ñoù laø muõi khoan ôû Drake (1859) cho ñeán nay con ngöôøi ñaõ khai thaùc ñöôïc hôn 97 tyû taán. Vôùi toác ñoä khai thaùc nhö hieän nay, caùc nhaø chieán löôïc veà daàu moû theá giôùi döï ñoaùn raèng ñeán naêm 2030 daàu moû theá giôùi seõ caïn kieät. §I. TAØI NGUYEÂN (Resourse) I. Ñònh nghóa Taøi nguyeân laø taát caû moïi daïng vaät chaát höõu duïng phuïc vuï cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuoäc soáng con ngöôøi vaø theá giôùi ñoäng thöïc vaät. Taøi nguyeân thieân nhieân laø moät phaàn cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Ví duï: röøng caây, ñaát ñai, nguoàn nöôùc, khoaùng saûn, cuøng taát caû caùc loaøi ñoäng thöïc vaät khaùc... Rieâng ôû Myõ chæ caàn töø 10 hoaëc 15 naêm nöõa laø caïn kieät veà daàu moû. ÔÛ Vieät Nam ngaøy 3/9/1975 Toång cuïc Daàu khí ñöôïc thaønh laäp, ngaøy 19/11/1981 Xí nghieäp VietSo Petro ñöôïc thaønh laäp. Ñeán naêm 1992, khai thaùc ñöôïc 10 trieäu taán daàu, saûn löôïng laø 10 trieäu taán/naêm. 2001: saûn xuaát ñöôïc 100 trieäu Töø ñònh nghóa treân ta thaáy taøi nguyeân chæ ngaøy caøng caïn kieät chöù khoâng theå sinh soâi naûy nôû ñöôïc. Vì vaäy, neáu chuùng ta khoâng bieát giöõ gìn, söû duïng moät caùch hôïp lyù vaø khoa hoïc thì taøi nguyeân seõ nhanh choùng caïn kieät. taán daàu vaø ñaûm baûo haøng naêm ñöa vaøo söû duïng 1,5 trieäu m khí ñoát. (Hieän chuùng ta coù 20 giaøn khoan, 2 traïm roùt daàu khoâng beán vaø 150km ñöôøng oáng ngaàm noái lieàn 2 moû...). Tröôùc ñaây, haøng naêm ta phaûi nhaäp 2,5 trieäu taán daàu, giôø ñaây chuùng ta coù khaû naêng khai thaùc hôn 11 trieäu taán/naêm, ñoù laø moät coá gaéng lôùn, song daàu vaø khí khoâng phaûi toàn taïi maõi trong loøng ñaát maø ñeán moät luùc naøo ñoù cuõng seõ caïn kieät... II. Caùc loaïi taøi nguyeân Ñöùng veà quan ñieåm moâi tröôøng, chuùng ta coù theå chia taøi nguyeân ra laøm 2 loaïi: Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc vaø taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc (taøi nguyeân taùi taïo vaø taøi nguyeân khoâng taùi taïo). 1. Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân coù theå thay theá hoaëc phuïc hoài vôùi ñieàu kieän phuø hôïp sau moät thôøi gian söû duïng. 7 3 Ngoaøi caùch phaân chia treân, cuõng coù caùch phaân chia taøi nguyeân ra hai loaïi: taøi nguyeân höõu haïn vaø taøi nguyeân voâ haïn. 4 8 Taøi nguyeân voâ haïn hay coøn goïi laø taøi nguyeân voâ taän. Ví duï: Naêng löôïng maët trôøi, thuûy trieàu, soùng, gioù, ñòa nhieät vaø caùc taøi nguyeân khaùc nhö khí haäu, nöôùc. Hai loaïi taøi nguyeân nhö khí haäu vaø nguoàn nöôùc tuy khoâng bò caïn kieät veà soá löôïng nhöng caïn kieät veà chaát löôïng neáu moâi tröôøng bò oâ nhieãm. Sinh vaät vaø con ngöôøi khoâng theå soáng taùch rôøi khoûi moâi tröôøng cuûa mình cho neân cuõng coù theå noùi moâi tröôøng töï nhieân laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi. Treân ñaây, ta chæ môùi noùi veà moâi tröôøng töï nhieân, ta chöa ñeà caäp ñeán caùc laõnh vöïc moâi tröôøng khaùc ví duï moâi tröôøng nhaân vaên (Human Environment), noù bao goàm caùc yeáu toá vaät lyù, hoùa hoïc cuûa ñaát, nöôùc, khoâng khí, caùc yeáu toá sinh hoïc vaø ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi taùc ñoäng haøng ngaøy ñeán söï soáng cuûa con ngöôøi. Ñaây laïi thuoäc veà moät laõnh vöïc nghieân cöùu khaùc, chuùng ta seõ tìm hieåu vaø nghieân cöùu trong caùc boä moân khoa hoïc xaõ hoäi khaùc... Noùi chung, tuy xuaát phaùt töø nhieàu goùc ñoä ñeå giaûi thích veà taøi nguyeân nhöng taát caû ñeàu thoáng nhaát: Neáu khoâng bieát giöõ gìn, quaûn lyù vaø khai thaùc toát thì taøi nguyeân seõ nhanh choùng bò caïn kieät. §II. MOÂI TRÖÔØNG (Environment) I. Theá naøo laø moâi tröôøng II. Caáu taïo cuûa moâi tröôøng töï nhieân Caên cöù vaøo Luaät Moâi tröôøng do Quoác hoäi khoùa IX kyø hoïp thöù tö (töø ngaøy 6 ñeán 30 thaùng 12 naêm 1993) thoâng qua thì “Moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá töï nhieân vaø yeáu toá vaät chaát nhaân taïo quan heä maät thieát vôùi nhau bao quanh con ngöôøi, coù aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng, saûn xuaát, söï toàn taïi, phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø thieân nhieân”. Trong Luaät Baûo veä Moâi tröôøng coù quy ñònh: “Thaønh phaàn moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá taïo thaønh moâi tröôøng nhö: khoâng khí, ñaát, nöôùc, aâm thanh, aùnh saùng, loøng ñaát, nuùi, röøng, soâng, hoà, bieån, sinh vaät, caùc heä sinh thaùi, caùc khu daân cö, khu saûn xuaát, khu baûo toàn thieân nhieân, caûnh quan thieân nhieân, danh lam thaéng caûnh, di tích lòch söû vaø caùc hình thaùi vaät chaát khaùc.” Baûo veä moâi tröôøng ñöôïc quy ñònh laø “Nhöõng hoaït ñoäng giöõ cho moâi tröôøng trong laønh, saïch ñeïp, caûi thieän moâi tröôøng, ñaûm baûo caân baèng sinh thaùi, ngaên chaën, khaéc phuïc caùc haäu quaû xaáu do con ngöôøi vaø thieân nhieân gaây ra cho moâi tröôøng, khai thaùc, söû duïng hôïp lyù vaø tieát kieäm taøi nguyeân thieân nhieân”. Töï nhieân quanh ta voâ cuøng roäng lôùn nhöng vôùi khaû naêng hieän giôø, phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn: + Moâi tröôøng ñaát: Chuùng ta nghieân cöùu treân beà maët traùi ñaát vaø saâu vaøo loøng ñaát töø 60 – 70km. Ngoaøi bieån khôi, chuùng ta nghieân cöùu ñeán phía döôùi ñaùy saâu nhaát cuûa bieån töø 2 – 8km. Moät soá nöôùc nhö Trung Quoác goïi moâi tröôøng laø hoaøn caûnh. Moâi tröôøng soáng laø hoaøn caûnh soáng, ñoù laø töø chính xaùc ñeå chæ ñieàu kieän soáng cuûa caù theå hoaëc quaàn theå sinh vaät... 9 5 10 2 Tieâu chuaån cuûa moâi tröôøng laø nhöõng chuaån möïc caàn thieát ñaûm baûo ñeå thaønh phaàn moâi tröôøng ñoù phuø hôïp vôùi ñoái töôïng söû duïng noù. Ví duï ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc: Tieâu chuaån nöôùc phuïc vuï sinh hoaït khaùc vôùi tieâu chuaån nöôùc phuïc vuï noâng nghieäp, tieâu chuaån nöôùc sinh hoaït noùi chung nhö taém giaët, aên uoáng..., laïi khaùc vôùi chaát löôïng nöôùc yeâu caàu cho coâng nghieäp thöïc phaåm (nöôùc giaûi khaùt), nöôùc cho y teá... Baéc Baêng Döông dieän tích 13,1 trieäu km , loøng chaûo phía Taây saâu nhaát 5180m. AÁn Ñoä Döông dieän tích 74,9 trieäu km2, vöïc Java saâu nhaát 7455m. 2 Ñaïi Taây Döông dieän tích 93,5 trieäu km , vöïc Puerto– Rico saâu nhaát 9219m. 2 Thaùi Bình Döông dieän tích 179,7 trieäu km , vöïc Marian IV. Suy thoaùi moâi tröôøng saâu nhaát 11.034m. “Laø söï thay ñoåi chaát löôïng vaø soá löôïng cuûa thaønh phaàn moâi tröôøng gaây aûnh höôûng xaáu cho con ngöôøi vaø thieân nhieân”. + Moâi tröôøng nöôùc: Ñoái töôïng maø chuùng ta nghieân cöùu laø moâi tröôøng bieån, soâng ngoøi, ao hoà, ñaàm laày, nöôùc ngaàm vaø baêng tuyeát... Ví duï: Xaây moät nhaø maùy luyeän gang theùp... veà lôïi ích noù seõ taêng löôïng theùp bình quaân ñaàu ngöôøi, giaûi quyeát kòp thôøi moät soá yeâu caàu cho coâng nghieäp. Nhöng nhaø maùy gang theùp trong quaù trình saûn xuaát ñaõ ñöa vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn + Moâi tröôøng khoâng khí: So vôùi ñaïi döông vaø maët ñaát thì khoâng khí coøn meânh moâng bao la gaáp nhieàu laàn. Con ngöôøi ngaøy nay coù khaû naêng ñöa nhöõng vaät theå ñeán nhöõng haønh tinh xa xoâi caùch ta haøng ngaøn naêm aùnh saùng, nhöng ñoái töôïng nghieân cöùu hay noùi caùch khaùc phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn ôû lôùp khoâng khí coù quan heä maät thieát ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi cuõng nhö theá giôùi ñoäng vaø thöïc vaät... Vì vaäy, ñoä daøy cuûa taàng khoâng khí caàn nghieân cöùu chæ caùch maët ñaát 100km maø thoâi. caùc khí oâ nhieãm nhö CO2, buïi..., laøm cho baàu khoâng khí xung quanh bò oâ nhieãm, maët ñaát cuõng bò oâ nhieãm aûnh höôûng ñeán söùc khoûe coäng ñoàng daân cö soáng quanh khu vöïc nhaø maùy... V. Söï coá moâi tröôøng “Laø caùc tai bieán hoaëc ruûi ro xaûy ra trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hoaëc bieán ñoåi baát thöôøng cuûa thieân nhieân, gaây suy thoaùi moâi tröôøng nghieâm troïng”. Söï coá moâi tröôøng coù theå xaûy ra do: III. OÂ nhieãm moâi tröôøng “Laø söï thay ñoåi tính chaát cuûa moâi tröôøng, vi phaïm tieâu chuaån moâi tröôøng”. – Baõo, luõ, luït, haïn haùn, nöùt ñaát, ñoäng ñaát, tröôït ñaát, saït lôû ñaát, nuùi löûa phun, möa acid, möa ñaù, bieán ñoäng khí haäu vaø nhöõng thieân tai khaùc... Tính chaát cuûa moâi tröôøng cuï theå laø tính chaát lyù hoïc, tính chaát hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa moâi tröôøng ñoù. 11 6 12 – Hoûa hoaïn, chaùy röøng, söï coá kyõ thuaät gaây nguy haïi veà moâi tröôøng cuûa cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh teá, khoa hoïc, kyõ thuaät, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng. 2010 môùi khaéc phuïc xong..., nhöng töø nay ñeán ñoù nuùi löûa Pinatupo vaãn luoân luoân rình chôø phun löûa. – Söï coá trong tìm kieám, thaêm doø, khai thaùc, vaän chuyeån khoaùng saûn, daàu khí, saäp haàm loø, phuït daàu, traøn daàu, vôõ ñöôøng oáng daãn daàu, daãn khí, ñaém taøu, söï coá taïi cô sôû loïc hoùa daàu vaø caùc cô sôû coâng nghieäp khaùc. “Laø quaù trình phaân tích ñaùnh giaù, döï baùo aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng cuûa caùc döï aùn, quy hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuûa caùc cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh teá, khoa hoïc, kyõ thuaät, y teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng vaø caùc coâng trình khaùc, ñeà xuaát caùc giaûi phaùp thích hôïp veà baûo veä moâi tröôøng”. VI. Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM) – Söï coá trong loø phaûn öùng haït nhaân, nhaø maùy ñieän nguyeân töû, nhaø maùy saûn xuaát, taùi cheá nhieân lieäu haït nhaân, kho chöùa chaát phoùng xaï... Moät soá vaán ñeà maáu choát maø coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM) phaûi ñeà caäp ñeán ñoái vôùi moät döï aùn lôùn: Moät soá ví duï veà söï coá moâi tröôøng treân theá giôùi: 1. Döï aùn coù aûnh höôûng tôùi möùc naøo ñeán moâi tröôøng thieân nhieân ñòa phöông vaø caùc heä sinh thaùi nguy caáp ôû caùc vuøng laân caän? – Söï coá vôõ ñaäp thuûy ñieän Vajon mieàn ñoâng nöôùc YÙ: Ngaøy 09/10/1963 ñaäp thuûy ñieän lôùn nöôùc YÙ bò vôõ, haøng tyû khoái nöôùc trong voøng 6 phuùt aøo aøo ñoå xuoáng, caû laøng Vajon vaø thò traán Longarone chìm trong tang toùc... 2. Moâi tröôøng ñòa phöông coù theå ñöông ñaàu ñöôïc vôùi oâ nhieãm boå sung hoaëc chaát thaûi seõ sinh ra khoâng? – Söï coá Chernobyl 25 – 26/4/1986 ñaõ trôû thaønh söï coá moâi tröôøng toài teä nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí quyeàn buïi phoùng xaï huûy hoaïi cuoäc soáng cuûa hôn 150.000 ngöôøi, noù cuøng tung cao caû nhöõng taám beâ toâng naëng 4.000 taán, nhieät ñoä quanh nhaø maùy khi xaûy ra söï coá leân ñeán 3.600 ñoä... 3. Vò trí ñeà nghò ñaët döï aùn coù taïo ra maâu thuaãn (tranh chaáp) vôùi vieäc söû duïng ñaát ñai ôû beân caïnh, ôû trong vuøng khoâng? 4. Noù aûnh höôûng tôùi caùc coäng ñoàng ñòa phöông, noâng nghieäp, ngö nghieäp hoaëc coâng nghieäp nhö theá naøo? 5. Döï aùn coù theå vaän haønh an toaøn, coù nguy cô xaûy ra söï coá nguy hieåm hoaëc nguy haïi cho söùc khoûe khoâng? – Söï coá moâi tröôøng khi nuùi löûa Pinatupo ôû Philippines 6. Bao nhieâu nöôùc, naêng löôïng vaø caùc nguoàn taøi nguyeân khaùc seõ bò tieâu thuï vaø vieäc cung caáp naøy coù ñuû khoâng? 3 hoaït ñoäng naêm 1991, khi phun löûa ñaõ mang theo hôn 600 tyû m ñaát, sau ñoù moãi laàn gaëp möa taïo ra luõ buøn kinh khuûng, cuoán troâi phuû laáp vaø choân vuøi taát caû nhöõng gì ñaõ coù treân ñöôøng luõ buøn ñi qua. Tai hoïa naøy, ngöôøi ta döï ñoaùn phaûi ñeán sau naêm 13 7. ÔÛ ñoù coù ñuû cô sôû haï taàng nhö ñöôøng saù vaø coáng raõnh khoâng? 7 14 8. Nguoàn nhaân löïc nhö theá naøo maø döï aùn ñoøi hoûi hoaëc thay theá vaø nhöõng aûnh höôûng xaõ hoäi naøo coù theå coù trong coäng ñoàng? – Nöôùc boác hôi coù haøm löôïng muoái quaù lôùn. – Gioù to, ñöa muoái vaøo ñaát lieàn, beänh taät nhaân daân quanh vuøng taêng leân... 9. Loaïi phaù huûy naøo coù theå gaây ra ñoái vôùi taøi saûn quoác gia nhö röøng, caùc vuøng giaûi trí hoaëc caùc ñieåm vaên hoùa vaø lòch söû? 2. Khi xaây döïng coâng trình thuûy ñieän Thaùc Baø ôû mieàn Baéc, chuùng ta chöa coù kinh nghieäm neân phaïm vi bò ngaäp do coâng trình mang ñeán quaù lôùn. Toaøn boä Huyeän Yeân Bình, moät phaàn Huyeän Luïc Yeân vaø Traán Yeân cuûa Tænh Yeân Baùi bò chìm trong loøng hoà... Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng laø moät vieäc laøm heát söùc quan troïng ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoäi nguõ caùn boä lieân ngaønh gioûi, khuoân khoå theå cheá thích hôïp, thoâng tin veà caùc ñieàu kieän cô baûn ôû vuøng lieân quan vaø veà caùc neùt chính thích hôïp cuûa döï aùn hay chöông trình aáy vaø cuoái cuøng laø quyeàn löïc phaùp lyù xem xeùt, giaùm saùt vaø buoäc thi haønh nhaèm ñaûm baûo raèng caùc bieän phaùp giaûm nheï ñöôïc thöïc hieän. VII. Quaûn lyù tai bieán moâi tröôøng Trong nhöõng naêm qua treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc chuùng ta ñaõ coù nhöõng böôùc tieán boä ñaùng keå trong vieäc phoøng traùnh thieân tai. Tuy nhieân cho ñeán nay maø noùi thì chuùng ta cuõng “khoâng theå ngaên chaën ñöôïc thieân tai maø chæ coù theå baûo veä cho con ngöôøi vaø taøi saûn khoûi bò thieân tai maø thoâi”. Chi phí cuûa coâng taùc ÑTM thöôøng laø moái quan taâm chính cuûa caùc nhaø phaùt trieån. Tuy nhieân, nhöõng chi phí naøy laïi raát caàn thieát ñoàng thôøi noù cuõng chæ chieám moät tyû leä phaàn traêm raát nhoû trong toaøn boä chi phí cuûa baát kyø moät döï aùn phaùt trieån lôùn naøo, noù gaàn nhö luoân luoân nhoû hôn 1%. Thieân tai luoân tranh giaønh vôùi caùc hoaït ñoäng phaùt trieån khaùc veà taøi chaùnh vaø do ñoù aûnh höôûng ñeán caùc döï aùn phaùt trieån khaùc. Vì vaäy phaûi tìm moïi caùch giaûm thieåu nhöõng thieät haïi do thieân tai gaây ra. Trong coâng taùc quaûn lyù tai bieán veà moâi tröôøng phaûi heát söùc chuù yù ñeán caùc tai bieán sau ñaây: Sau ñaây laø moät vaøi ví duï veà taùc ñoäng cuûa nhöõng coâng trình do xem xeùt chöa toaøn dieän neân ñaõ ñem laïi nhöõng aûnh höôûng xaáu cho moâi tröôøng: 1. Töø nhöõng thaäp kyû 60 Lieân Xoâ ñaõ phaân nhaùnh 2 soâng lôùn ñoå vaøo bieån Aral thaønh nhöõng nhaùnh reõ cung caáp nöôùc cho vuøng boâng roäng lôùn ôû Trung AÙ, luùc ñaàu ñaõ ñem laïi keát quaû ñaùng keå..., giôø ñaây bieån Aral ñaõ maát ñi 2/3 toång löôïng nöôùc. Bieån heát nöôùc neân: 1. Laäp keá hoaïch veà söï coá traøn daàu Ngoaøi nhöõng söï coá traøn daàu do vieäc khai thaùc vaø vaän chuyeån cuûa ta ra, chuùng ta coøn phaûi chuù yù tuyeán chôû daàu töø Trung Ñoâng ñeán caùc nöôùc Nam AÙ qua vuøng bieån nöôùc ta sinh ra, coù theå noùi ñaây laø moái ñe doïa thöôøng xuyeân treân vuøng bieån nöôùc ta. Chuùng ta caàn coù nhöõng keá hoaïch sau ñaây: – Taøu beø khoâng ra vaøo ñöôïc. – Caù khoâng coøn nhieàu. 15 8 16 – Thieát laäp moät boä maùy baùo ñoäng daàu traøn ñeå baùo ñoäng vaø thoâng baùo kòp thôøi veà caùc söï coá traøn daàu. vaø hôïp lyù söû duïng vuøng ñoàng baèng coù xu höôùng ngaäp luït cuõng nhö nguoàn taøi nguyeân nöôùc lieân quan tôùi chuùng. – Tìm caùch haïn cheá, giaûm thieåu söï coá traøn daàu. Khoáng cheá luõ luït theo truyeàn thoáng ñaõ ñöôïc tieán haønh thoâng qua caùc coâng trình nhö ñaäp, ñeâ ñieàu..., caùc giaûi phaùp nhö vaäy thöôøng coù taùc duïng xaáu laâu daøi ñeán moâi tröôøng neáu nhö khoâng coù bieän phaùp ñoàng boä nhö quy hoaïch khu daân cö phaûi hôïp lyù, boá trí maïng löôùi giao thoâng phaûi phuø hôïp, vieäc chaên thaû phaûi khoa hoïc, neáu khoâng thì khoâng nhöõng khoâng giaûm thieáu ñöôïc haäu quaû luõ luït maø coøn taïo ñieàu kieän thoâi thuùc luõ luït theâm aùc lieät... – Laøm saïch caùc vuøng nöôùc ven bieån sau khi söï coá traøn daàu xaûy ra. – Giaûm thieåu söï phaù hoaïi ñoái vôùi caùc nguoàn taøi nguyeân soáng ven bieån coù theå khai thaùc thöông maïi. – Baûo veä caùc heä sinh thaùi bieån ñaëc bieät nhö caùc aùm tieâu san hoâ vaø röøng ngaäp maën. 3. Khoáng cheá söï phaù hoaïi cuûa baõo – Baûo veä caùc baõi bieån quan troïng veà thöông maïi khoûi bò oâ nhieãm. Khí haäu nöôùc ta chòu aûnh höôûng chuû yeáu bôûi gioù muøa töø thaùng 5 ñeán thaùng 10. Maø heä quaû cuûa baõo laø möa lôùn coù khi ñaït tôùi cöôøng ñoä 800 mm/ngaøy hoaëc 1.700 mm/tuaàn. Baõo ñoå boä vaøo vuøng bieån nöôùc ta thöôøng gaëp vôùi taàn suaát 4,6 côn/naêm. Noù ñaõ ñoùng goùp töø 10 – 30% löôïng möa naêm. 2. Khoáng cheá luõ luït Nöôùc ta coù khoaûng hôn 5.000km ñeâ soâng vaø ñeâ bieån, trong ñoù coù khoaûng 3.000km ñeâ baûo veä 3 löu vöïc soâng quan troïng (Soâng Hoàng, Soâng Maõ vaø Soâng Caû). Rieâng kinh phí duøng ñeå tu söûa 5.000km ñeâ ñoù ñaõ raát lôùn (Chieám hôn 20% ngaân saùch haøng naêm cuûa Boä Thuûy lôïi), nhöng vaán ñeà cô baûn laø laøm sao tìm moïi caùch ñeå giaûm thieåu nhöõng thieät haïi do luõ luït gaây ra treân ñaát nöôùc ta. Theo thoáng keâ töø naêm 1885 ñeán 1988 ñaõ coù 482 côn baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi ñoå boä vaøo nöôùc ta. Thöôøng moãi khi baõo ñoå boä ñeàu mang laïi nhöõng toån thaát to lôùn cho ngöôøi vaø taøi saûn cuûa nhöõng vuøng maø noù ñi qua. Thoâng thöôøng 70 – 80% soá côn baõo ñoå boä vaøo Trung boä maø taäp trung laø caùc tænh Bình Trò Thieân, ñoàng baèng Baéc Boä vaø Thanh Hoùa. Chaúng haïn, hai traän baõo lôùn coù teân laø Andy vaø Cecil ñoå boä vaøo vuøng bieån naøy 10/1985 ñaõ aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán 2 trieäu ngöôøi, laøm cheát 875 ngöôøi, laøm hö haïi 400.000 ngoâi nhaø, soùng trieàu daâng cao hôn 10 m laøm ñaém 3.300 thuyeàn ñaùnh caù, phaù hoaïi 375.000 ha luùa vaø hoa maøu... Caùc vuøng ñoàng baèng ngaäp luït laïi thöôøng coù nguoàn taøi nguyeân moâi tröôøng coù giaù trò vaø nhieàu khi laø phöông tieän ñaûm baûo cho cuoäc soáng. Song vieäc khoáng cheá luõ luõt laïi khoâng coù khaû naêng laøm vaø khoâng mang tính khaû thi veà kinh teá. Do vaäy, vieäc quaûn lyù nhöõng ñoàng baèng ngaäp luït coøn xa môùi ñi ñeán choã choáng laïi ñöôïc luõ luït. Vì vaäy, phaûi bieát khoân ngoan 17 9 18 Trong vieäc khoáng cheá söï phaù hoaïi do baõo caàn taäp trung caùc coâng taùc: nhö ñòa lyù, ñòa chaát, khaûo coå, nhaân chuûng hoïc vaø caû khoa hoïc xaõ hoäi. – Nghieân cöùu döï baùo thôøi tieát vaø thoâng baùo kòp thôøi cho quaàn chuùng. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa sinh thaùi hoïc coù 4 möùc toå chöùc khaùc nhau töø thaáp ñeán cao: – Taêng cöôøng nhöõng thieát bò, kyõ thuaät thoâng tin hieän ñaïi ñeå thoâng baùo kòp thôøi chính xaùc cho nhaân daân... – Caù theå. – Giaùo duïc yù thöùc phoøng traùnh baõo cho quaàn chuùng ñeå nhaân daân töï giaùc tìm bieän phaùp khaéc phuïc gioù baõo... – Quaàn xaõ. – Quaàn theå. – Heä sinh thaùi. – Nghieân cöùu, caûi tieán nhöõng giaûi phaùp nhaø ôû hôïp vôùi ñieàu kieän thôøi tieát nhöõng vuøng thöôøng coù baõo ñoå boä. A. Caù theå organisms: luùc ñaàu sinh thaùi hoïc chæ môùi nghieân cöùu caùc loaøi rieâng bieät ñoù laø sinh thaùi hoïc caù theå (Autoecology). Nhieäm vuï cô baûn laø tìm hieåu phöông thöùc soáng cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät nhö: – Taêng cöôøng troàng nhöõng daûi röøng phoøng hoä ñeå giaûm bôùt söùc phaù hoaïi cuûa baõo... – Kích thöôùc? §III. SINH THAÙI VAØ CAÂN BAÈNG SINH THAÙI – Nôi aên ôû? I. Heä sinh thaùi – AÊn caùi gì? “Laø heä thoáng caùc quaàn theå sinh vaät soáng chung vaø phaùt trieån trong moät moâi tröôøng nhaát ñònh, quan heä töông taùc vôùi nhau vaø vôùi moâi tröôøng ñoù”. – Laøm moài cho con gì? – Phaûn öùng cuûa chuùng ñoái vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng ra sao? Sau ñoù con ngöôøi thaáy raèng trong thieân nhieân coù haøng vaïn loaïi ñoäng vaät vaø thöïc vaät soáng chung vôùi nhau töø ñoù sinh thaùi hoïc caù theå ñöôïc phaùt trieån leân möùc cao hôn ñoù laø sinh thaùi hoïc quaàn theå. Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu moái töông taùc giöõa moät cô theå soáng hoaëc moät quaàn theå soáng vôùi moät cô theå soáng khaùc hoaëc vôùi toå hôïp caùc yeáu toá moâi tröôøng chung quanh. B. Quaàn theå (Populations): Baét ñaàu töø chöõ La tinh, populas töùc laø daân toäc, ñaàu tieân duøng ñeå chæ moät nhoùm ngöôøi, coøn trong sinh thaùi duøng ñeå chæ moät nhoùm caù theå cuûa baát kyø moät loaïi sinh vaät naøo trong quaàn xaõ (communities). Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc coù phaïm vi nghieân cöùu töông ñoái roäng, phaïm vi nghieân cöùu chuû yeáu cuûa noù thuoäc veà khoa sinh hoïc vaø moät phaàn thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc khaùc 19 10 20 Hoaëc noùi caùch khaùc quaàn theå laø moät taäp hôïp caùc caù theå cuûa cuøng moät loaøi hay nhöõng loaøi raát gaàn nhau cuøng soáng trong moät khoâng gian nhaát ñònh hay coøn goïi laø sinh caûnh. + Moâi tröôøng (E): Bao goàm caùc nhaân toá vaät lyù, hoùa hoïc (voâ sinh) bao quanh sinh vaät. Ví duï: Heä thoáng sinh thaùi hoà chöùa thì moâi tröôøng goàm nöôùc, nhieät ñoä, aùnh saùng, caùc khí Ví duï: Quaàn theå (quaàn chuûng) NAI soáng ôû ñaûo Caùt Baø, quaàn chuûng CHUOÄT soáng ôû thaønh phoá Ñaø Naüng, quaàn chuûng CAÂY VEÏT soáng ôû ven bieån Ba Tri (Beán Tre). hoøa tan, O2, CO2, caùc muoái hoøa tan, caùc vaät lô löûng... Moâi tröôøng cung caáp taát caû caùc yeâu caàu caàn thieát cho vaät saûn xuaát toàn taïi. C. Quaàn xaõ communities: Bao goàm taäp hôïp taát caû caùc chuûng quaàn (quaàn theå) (ñoäng vaät, thöïc vaät, vi sinh vaät) soáng cuøng trong moät sinh caûnh. Tuy raèng, quaàn xaõ bao goàm nhieàu quaàn theå cuûa caùc loaøi khaùc nhau nhöng khoâng phaûi caùc loaøi naøy ñeàu giöõ vai troø nhö nhau trong söï tieán hoùa cuûa quaàn xaõ, nhöõng loaøi coù vai troø quyeát ñònh ñöôïc goïi laø öu theá sinh thaùi. + Sinh vaät saûn xuaát (P): Bao goàm caùc vi khuaån vaø caây xanh töùc laø caùc sinh vaät coù khaû naêng toång hôïp ñöôïc caùc chaát höõu cô caàn cho söï xaây döïng cô theå cuûa mình, caùc sinh vaät naøy coøn goïi laø sinh vaät töï döôõng. Caây xanh nhôø coù dieäp luïc neân chuùng thöïc hieän ñöôïc quang hôïp ñeå xaây döïng cô theå theo phaûn öùng sau ñaây: Ví duï: Quaàn xaõ (sinh vaät) hoà Taây bao goàm taát caû caùc chuûng quaàn töø loaøi vi sinh vaät, taûo, ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñeán caù hoà Taây (Haø Noäi). 6CO2 + 6H2O + naêng löôïng maët trôøi + enzim cuûa dieäp luïc → C6H12O 6 + 6O2 Moät soá vi khuaån cuõng coi laø vaät saûn xuaát do chuùng cuõng coù khaû naêng quang hôïp hay hoùa toång hôïp. Ñöông nhieân, taát caû caùc hoaït ñoäng soáng coù ñöôïc laø döïa vaøo khaû naêng saûn xuaát cuûa vaät saûn xuaát. Ví duï: Quaàn xaõ sinh vaät röøng Cuùc Phöông. Cuõng coù theå noùi heä sinh thaùi laø moät ñôn vò ñeå nghieân cöùu moâi tröôøng. Heä thoáng naøy goàm caùc chuûng quaàn sinh vaät vaø moâi tröôøng ôû ñoù, chuùng thöïc hieän trong moái quan heä khaêng khít giöõa sinh vaät vaø ngoaïi caûnh. + Sinh vaät tieâu thuï (C): Bao goàm caùc ñoäng vaät, chuùng söû duïng chaát höõu cô tröïc tieáp hay giaùn tieáp töø vaät saûn xuaát, chuùng khoâng coù khaû naêng töï saûn xuaát ñöôïc chaát höõu cô vaø ñöôïc goïi laø caùc sinh vaät dò döôõng: Caáu truùc heä sinh thaùi bao goàm 4 thaønh phaàn cô baûn: – Moâi tröôøng (E). – Vaät saûn xuaát (P). – Vaät tieâu thuï caáp I hay vaät aên coû laø caùc ñoäng vaät chæ aên caùc thöùc aên thöïc vaät. – Vaät tieâu thuï (C). – Vaät tieâu thuï caáp II laø caùc ñoäng vaät aên taïp hay aên thòt. – Vaät phaân huûy (T). – Theo chuoãi thöùc aên ta coøn coù vaät tieâu thuï caáp III, caáp IV. 21 11 22 Ví duï: Heä sinh thaùi hoà thì: coân truøng döôùi nöôùc, caù vaø caû nhöõng loaøi caây thuûy sinh soáng ven hoà. Sau khi daàn daàn bò boài laéng, hoà caïn daàn cho ñeán khi ta khoâng coøn goïi laø hoà ñöôïc nöõa luùc naøy heä sinh thaùi hoà chöùa chuyeån sang heä sinh thaùi ñaàm laày. – Taûo laø vaät saûn xuaát. – Giaùp xaùc laø ñoäng vaät tieâu thuï caáp I. – Toâm teùp, caù con laø vaät tieâu thuï caáp II. II. Caân baèng sinh thaùi (Equilibrium ecology) – Caù roâ, caù chuoái laø vaät tieâu thuï caáp III. Caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù khaû naêng töï ñieàu chænh rieâng, noùi theo nghóa roäng ñoù laø khaû naêng töï laäp laïi caân baèng. Caân baèng giöõa caùc chuûng quaàn trong heä sinh thaùi (Vaät aên thòt – con moài, vaät kyù sinh – vaät chuû). Söï caân baèng naøy cuõng coù nghóa laø söï caân baèng giöõa vaät saûn xuaát vaø tieâu thuï vaø vaät phaân huûy. Söï caân baèng naøy goïi laø caân baèng sinh thaùi. Nhôø söï töï ñieàu chænh maø heä sinh thaùi töï nhieân giöõ ñöôïc oån ñònh moãi khi chòu söï taùc ñoäng cuûa nhaân toá ngoaïi caûnh, coù ñieàu söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi cuõng chæ coù giôùi haïn. Neáu vöôït quaù giôùi haïn naøy, heä sinh thaùi seõ maát khaû naêng töï ñieàu chænh vaø haäu quaû laø heä sinh thaùi bò phaù vôõ. – Raén nöôùc, raùi caù, chim boùi caù laø caáp IV. + Sinh vaät phaân huûy (T): Laø caùc vi khuaån vaø naám, chuùng phaân huûy caùc chaát höõu cô. Tính chaát dinh döôõng ñoù goïi laø hoaïi sinh, chuùng soáng nhôø vaøo caùc sinh vaät cheát, chuùng phaù vôõ caùc hôïp chaát höõu cô ñôn giaûn maø caây xanh coù theå söû duïng ñöôïc... Haàu heát caùc heä sinh thaùi töï nhieân bao goàm ñuû 4 thaønh phaàn cô baûn nhö treân. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp heä sinh thaùi khoâng ñuû 4 thaønh phaàn. Ví duï: heä sinh thaùi ñaùy bieån saâu, thieáu vaät saûn xuaát do ñoù chuùng khoâng theå toàn taïi ñöôïc neáu khoâng coù heä sinh thaùi ôû taàng maët cung caáp chaát höõu cô. Töông töï heä sinh thaùi hang ñoäng cuõng thieáu vaät saûn xuaát, muoán toàn taïi heä sinh thaùi naøy caàn phaûi ñöôïc heä sinh thaùi noâng thoân cung caáp löông thöïc, thöïc phaåm. Ví duï: Moät heä sinh thaùi röøng ngaäp maën ñöôïc duy trì bôûi söï caân baèng veà trao ñoåi chaát dinh döôõng, trao ñoåi nöôùc maën, ngoït vaø caân baèng veà laéng ñoïng phuø sa. Taát caû caùc caân baèng do yeáu toá töø ñaát lieàn vaø bieån quyeát ñònh. Moät khi, coù moät taùc ñoäng naøo ñoù nhö xaây döïng hoà chöùa ôû thöôïng löu, laøm ñeâ ngaên maën ôû cöûa soâng..., töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng veà trao ñoåi chaát vaø cuoái cuøng heä sinh thaùi röøng ngaäp maën cuõng khoâng coøn ñieàu kieän ñeå toàn taïi... Taát caû heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù caùch phaùt trieån rieâng. Ñoù laø heä quaû cuûa moái quan heä qua laïi giöõa 4 thaønh phaàn cuûa heä sinh thaùi. Nhöõng bieán ñoåi naøy coù theå ra nhanh hay chaäm tuøy theo töøng heä sinh thaùi. Ví duï: Heä sinh thaùi hoà chöùa: Luùc ñaàu khi hoà coøn saâu (chöa boài laéng nhieàu) chuùng ta gaëp ñaày ñuû caùc quaàn chuûng (chuûng quaàn) giaùp xaùc, thaân meàm, 23 Heä sinh thaùi töï nhieân coù ñaëc ñieåm laø töï caân baèng nghóa laø moät khi bò thay ñoåi vì moät nguyeân nhaân naøo ñoù thì noù coù 12 24 theå töï phuïc hoài ñeå trôû veà traïng thaùi ban ñaàu. Söï phuïc hoài caân baèng sinh thaùi ñöôïc thöïc hieän qua caùc cô cheá sau: tröôûng thaønh sinh duïc. Bình thöôøng 4 naêm voi ñeû moät laàn nhöng neáu maät ñoä cao thì 7 naêm môùi ñeû moät laàn. Ñoái vôùi thöïc vaät thì söï ñieàu chænh soá löôïng cuøng dieãn ra ôû nhieàu loaøi trong quaàn xaõ hoaëc caùc caù theå trong moät quaàn theå, tuy nhieân möùc ñoä khoâng maïnh meõ vaø khoù nhaän bieát ñöôïc qua quan saùt bình thöôøng. a. Caân baèng thoâng qua söï ñieàu chænh soá löôïng quaàn xaõ Ñoái vôùi ñoäng vaät, söï ñieàu chænh naøy ñöôïc thöïc hieän baèng nhieàu caùch khaùc nhau: – Ñieàu chænh baèng caùch kìm haõm vaø haïn cheá laãn nhau. Ví duï: Ñoái vôùi loaøi ñoäng vaät aên thöùc aên heïp hay ñôn thöïc thì soá löôïng con moài seõ aûnh höôûng lôùn ñeán soá löôïng con vaät aên thòt. Khi khoâng ñuû con moài thì moät soá chuùng seõ bò cheát ñoùi. Sau moät thôøi gian, caùc con moài khaùc tieáp tuïc sinh saûn vaø phaùt trieån veà soá löôïng thì ñoäng vaät aên thòt cuõng phaùt trieån theo. b. Caân baèng thoâng qua moái quan heä phuï thuoäc giöõa caùc loaøi trong thieân nhieân Ngöôøi ta nhaän thaáy trong thieân nhieân coù raát nhieàu sinh vaät laø “keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung” cuûa sinh vaät khaùc, song chuùng vaãn toàn taïi trong moät sinh caûnh. Söï toàn taïi ñoù laø nhôø coù tính caân baèng cuûa caùc quaù trình trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng trong töï nhieân, trong ñoù coù moái quan heä phuï thuoäc giöõa caùc loaøi vôùi nhau. – Söï ñieàu chænh naøy coù theå thoâng qua caùc hình thöùc nhö giaûm möùc sinh saûn, taêng tyû leä töû vong, caïnh tranh, di cö, thaäm chí aên thòt laãn nhau. Ví duï: Chuoät nhaét – Khi soá löôïng phaùt trieån khaù nhieàu seõ phaùt sinh loaïi beänh “soác” (beänh tieáp xuùc) laøm giaûm ñoä thuï tinh vaø taêng nhanh töû vong... Ví duï: ÔÛ cô theå moät soá con thuù aên coû coù raát nhieàu sinh vaät soáng. – Trong boä loâng cuûa noù coù caùc loaøi raän hoaëc ve huùt maùu. Do thieáu nôi ôû vaø thöùc aên, nhieàu chim thuù trong cuøng moät loaøi caïnh tranh, giaønh giaät nhau quyeát lieät, luùc naøy nhöõng caù theå maïnh hôn nhöõng caù theå yeáu hoaëc taïo ra söï phaân hoùa. Moät soá tröôøng hôïp, do caïnh tranh ñaõ daãn ñeán söï di cö theo chu kyø, moät soá loaøi khi maät ñoä quaàn theå taêng thì giaûm möùc sinh saûn nhôø ñoù maø giöõ ñöôïc söï oån ñònh töông ñoái veà soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå. Ví duï: Voi Chaâu Phi trong ñieàu kieän bình thöôøng thì thôøi gian tröôûng thaønh sinh duïc tuoåi 11 – 12, nhöng neáu maät ñoä quaàn theå cao thì 18 tuoåi môùi 25 – Trong ruoät cuûa chuùng coù caû moät heä sinh vaät phong phuù nhö: giun saùn ñeán caùc vi khuaån phaân huûy cellulose, vi khuaån phaân huûy lignin. Khoâng coù nhöõng vi khuaån naøy thì con vaät khoâng theå soáng ñöôïc vì boä maùy cuûa chuùng khoâng coù khaû naêng phaân huûy cellulose vaø lignin... Moät soá loaøi chim aên quaû, haït caây nhö chim seû, chim gaùy..., tuy chuùng gaây haïi cho muøa maøng nhöng maët khaùc chuùng laïi coù taùc duïng dieät tröø saâu phaù hoaïi caây coái... (Coù moät thôøi kyø ôû ngoaïi oâ Baéc Kinh, Trung Quoác ngöôøi ta toå chöùc 13 26 phong traøo dieät chim seû ñeå baûo veä muøa maøng nhöng haäu quaû ngöôïc laïi, muøa maøng bò maát vì dòch saâu beänh lan traøn...). Söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi laø keát quaû cuûa söï töï ñieàu chænh cuûa töøng cô theå, cuûa nhöõng quaàn chuûng, cuûa quaàn xaõ moãi khi moät nhaân toá sinh thaùi thay ñoåi. Chuùng ta, chia caùc nhaân toá sinh thaùi thaønh 2 nhoùm: Moái quan heä giöõa sinh vaät vaø sinh vaät coù tính chaát daây chuyeàn nhö theá. Vì vaäy, chæ caàn thay ñoåi moät khaâu naøo ñoù noù seõ keùo theo haøng loaït nhöõng bieán ñoåi khaùc vaø ôû thôøi ñieåm ñoù seõ xaûy ra söï maát caân baèng sinh thaùi. – Nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn. – Nhaân toá sinh thaùi khoâng giôùi haïn. Nhö vaäy, nhôø söï ñieàu chænh cuûa sinh vaät, nhôø moái quan heä töông hoã vaø söï löïa choïn laâu ñôøi giöõa caùc loaøi trong moãi vuøng, moãi heä sinh thaùi ñaõ hình thaønh caùc moái quan heä giöõa ñoäng vaät vôùi thöïc vaät, giöõa vi sinh vaät vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät trong moät theá caân baèng oån ñònh vaø moãi moät loaøi ôû trong vuøng ñaõ thích öùng ñöôïc vôùi theá caân baèng ñoù. Nhôø vaäy maø trong thieân nhieân söï caân baèng sinh thaùi ôû khaép moïi nôi. Trong hoaøn caûnh vì nhöõng bieán ñoåi lôùn nhö nhöõng thieân tai hoaëc söï phaù hoaïi cuûa con ngöôøi thì söï caân baèng ñoù seõ bò phaù huûy vaø söï taïo laäp laïi theá caân baèng phaûi traûi qua thôøi gian daøi môùi khoâi phuïc ñöôïc... Nhieät ñoä, noàng ñoä muoái, thöùc aên..., laø nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn, coù nghóa ta cho nhieät ñoä thay ñoåi töø thaáp ñeán cao chuùng ta seõ tìm ñöôïc moät nhieät ñoä thích hôïp cuûa cô theå hay cuûa caû chuûng quaàn. Ngoaøi nhieät ñoä ñoù, cô theå hay chuûng quaàn khoâng toàn taïi ñöôïc. Giôùi haïn naøy coøn ñöôïc goïi laø giôùi haïn sinh thaùi hay giôùi haïn cho pheùp cuûa cô theå cuûa chuûng quaàn. AÙnh saùng, ñòa hình khoâng ñöôïc coi laø nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn ñoái vôùi ñoäng vaät... Con ngöôøi khoâng phaûi luùc naøo cuõng muoán caùc heä sinh thaùi coù khaû naêng töï ñieàu chænh. Ví duï: Neàn noâng nghieäp thaâm canh döïa vaøo söï saûn xuaát dö thöøa caùc chaát höõu cô ñeå cung caáp löông thöïc vaø thöïc phaåm cho con ngöôøi. Caùc heä sinh thaùi naøy laø caùc heä sinh thaùi khoâng coù söï töï ñieàu chænh vôùi muïc ñich con ngöôøi söû duïng höõu hieäu phaàn dö thöøa ñoù. OÂ nhieãm laø hieän töôïng do hoaït ñoäng con ngöôøi daãn ñeán söï thay ñoåi caùc nhaân toá sinh thaùi ra ngoaøi giôùi haïn sinh thaùi cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Xöû lyù oâ nhieãm coù nghóa laø ñöa caùc nhaân toá sinh thaùi trôû veà giôùi haïn sinh thaùi cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Muoán xöû lyù ñöôïc oâ nhieãm caàn phaûi bieát ñöôïc caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa töøng heä sinh thaùi vaø nguyeân nhaân laøm cho caùc nhaân toá sinh thaùi vöôït ra ngoaøi giôùi haïn thích öùng. Söï maát caân baèng trong heä sinh thaùi, luùc ñaàu thöôøng xaûy ra cho vaøi thaønh phaàn sau ñoù môû roäng sang thaønh phaàn khaùc vaø coù theå ñi töø heä sinh thaùi naøy sang heä sinh thaùi khaùc. Ñaây laø nguyeân lyù nhaân toá sinh thaùi cô baûn ñöôïc vaän duïng vaøo vieäc söû duïng hôïp lyù taøi nguyeân thieân nhieân vaø baûo veä moâi tröôøng... 27 14 28 loaøi vaø soá löôïng. Coù hai nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán söï giaûm suùt caùc nguoàn ñoäng vaät nhö sau: §IV. ÑA DAÏNG SINH HOÏC VAØ SÖÏ CAÀN THIEÁT PHAÛI BAÛO VEÄ TÍNH ÑA DAÏNG SINH HOÏC Moät laø con ngöôøi taøn phaù röøng, khai thaùc caùc xavan, thaûo nguyeân, laøm khoâ caùc ñaàm laày, laøm oâ nhieãm caùc nguoàn nöôùc, caùc soâng hoà, bieån..., laøm cho ñoäng vaät maát moâi tröôøng sinh soáng vaø phaùt trieån neân chuùng bò tieâu dieät hoaëc di cö ñi choã khaùc. “Ña daïng sinh hoïc laø söï phong phuù veà nguoàn gen, veà gioáng, veà loaøi sinh vaät vaø heä sinh thaùi trong töï nhieân”. Treân haønh tinh chuùng ta öôùc tính coù khoaûng 30 trieäu loaøi sinh vaät, song con ngöôøi chæ môùi xaùc ñònh ñöôïc vaøo khoaûng 1,7 trieäu loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät vaø saûn xuaát. Trong ñoù coù: Hai laø do söï saên baén böøa baõi, thieáu söï baûo veä. Ñaëc töø khi chuû nghóa Tö baûn phaùt trieån vôùi caùc phöông tieän baén hieän ñaïi hôn ñoàng thôøi vôùi muïc ñích thu lôïi nhuaän vieäc saên baén, tieâu dieät caùc loaøi ñoäng vaät ñaëc bieät laø caùc ñoäng vaät coù giaù trò kinh teá dieãn ra aùc lieät hôn. – 265.000 loaøi thöïc vaät. – 750.000 loaøi coân truøng. – 44.000 loaøi ñoäng vaät. – 69.000 loaøi naám... bieät saên neân loaøi Ngöôøi ta, döï ñoaùn trong voøng 30 naêm tôùi treân theá giôùi seõ maát ñi khoaûng töø 20 – 25% toång soá loaøi, trong ñoù 35% laø caùc loaøi thöïc vaät ôû röøng nhieät ñôùi aåm. Rieâng ôû Vieät Nam ta coù khoaûng: – 7.000 loaøi thöïc vaät. – 773 loaøi chim. Söï huûy dieät, söï laøm caïn kieät caùc loaøi ñoäng vaät, thöïc vaät... ñaõ laøm caïn kieät tính ña daïng sinh hoïc treân haønh tinh chuùng ta. Söï toån thaát moät loaøi maø caùc loaøi khaùc phaûi phuï thuoäc bao giôø cuõng phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi söï bieán ñoåi cuûa moät loaøi maø toå sinh thaùi cuûa noù ñöôïc caùc loaøi khaùc deã daøng thay theá. Ngaøy nay, chuùng ta phaûi thöïc söï quan taâm ñeán söï toån thaát chuûng loaøi hoaëc söï suy giaûm tính ña daïng sinh hoïc bôûi vì: – 273 loaøi ñoäng vaät coù vuù. – 180 loaøi boø saùt. – 80 loaøi löôõng cö. – Haøng traêm loaøi caù vaø haøng ngaøn loaøi khoâng xöông soáng. ÔÛ Vieät Nam ta coù khoaûng 2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi söû duïng laøm thöùc aên, thuoác, goã, thöùc aên cho ñoäng vaät vaø duøng vaøo caùc muïc ñích khaùc... Töông töï nhö taøi nguyeân röøng, taøi nguyeân ñoäng vaät cuõng bò con ngöôøi laøm giaûm suùt caû chuûng 29 + Moät laø: Thöïc vaät, ñoäng vaät laø neàn taûng cuûa raát nhieàu loaïi döôïc phaåm, caùc chuûng cuûa noâng saûn thöïc phaåm vaø cuûa caùc saûn phaåm coâng nghieäp. (Ngöôøi Trung Quoác söû duïng hôn 15 30 5.000 loaøi thöïc vaät trong toång soá öôùc tính hôn 30.000 loaøi ñeå duøng vaøo muïc ñích y döôïc). I. Con ngöôøi toàn taïi nhö moät boä phaän cuûa töï nhieân Hieän nay, coù khoaûng hôn 110 loaøi thöïc vaät ñöôïc söû duïng ñeå laøm thöïc phaåm cho caû nhaân loaïi. ÔÛ Vieät Nam ta coù hôn 2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi söû duïng ñeå laøm thöùc aên cho ngöôøi vaø suùc vaät cuõng nhö ñeå laøm goã... Ngaøy nay, treân theá giôùi cöù moãi giaây daân soá taêng theâm 3 ngöôøi coù nghóa laø moãi giôø daân soá theá giôùi taêng 10.800 ngöôøi. Cuõng trong thôøi gian aáy coù nghóa cuøng trong moät giôø thoâi thì treân theá giôùi coù 2.280 ha röøng bò taøn phaù vaø ngoùt 290.000 taán chaát thaûi baån ñöôïc saûn sinh ra vaø coù 570 ngöôøi cheát vì caùc beänh coù lieân quan ñeán chaát thaûi baån aáy. Ñoàng thôøi, cuõng trong 1 giôø aáy coù 720 loaøi ñoäng thöïc vaät bò tuyeät chuûng coù nghóa laø khoâng bao giôø xuaát hieän treân traùi ñaát naøy nöõa... + Hai laø: Gìn giöõ nhöõng neùt thaåm myõ trong cuoäc soáng, ñaûm baûo quyeàn ñöôïc soáng cuûa muoân loaøi. Söï toàn taïi cuûa caùc loaøi hieän coù treân haønh tinh laø söï toàn taïi khaùch quan qua quaù trình choïn loïc laâu daøi cuûa töï nhieân, ñieàu aáy chöùng toû chuùng coù quyeàn ñöôïc soáng nhö con ngöôøi. Chuùng ta, khoâng coù quyeàn toàn taïi treân söï traû giaù quaù ñaét cuûa cuoäc soáng muoân loaøi, ñoàng thôøi chuùng ta cuõng khoâng coù quyeàn laõng queân laø ñaõ coù bieát bao loaøi ñaõ töøng mang laïi cho chuùng ta nhöõng giaù trò thaåm myõ trong cuoäc soáng. Haøng ngaøy, coù 25.000 ngöôøi cheát vì thieáu nöôùc vaø nhöõng beänh lieân quan ñeán nöôùc, cuøng xuaát hieän nhieàu beänh taät khaùc maø chuùng ta chöa coù caùch chöõa trò coù hieäu quaû, thaäm chí chöa bieát ñaët teân gì cho noù. Ví duï: Beänh ‘Ebola’ chaúng haïn... Phaûi chaêng, taát caû nhöõng haäu quaû kia lieân quan maät thieát ñeán hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi? Ta bieát raèng, moâi tröôøng töï nhieân laø cô sôû cuûa söï sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi. Moâi tröôøng khoâng nhöõng laø nôi cö truù maø laø nôi cung caáp cho con ngöôøi toaøn boä vaät chaát ñeå soáng vaø phaùt trieån. Nhöng chính trong quaù trình phaùt trieån ñoù con ngöôøi ñaõ laøm cho moâi tröôøng thay ñoåi quaù nhieàu. + Ba laø: Khi caùc quaàn theå sinh vaät bieán maát thì con ngöôøi seõ phaûi chòu ñöïng moät moái ñe doïa khaùc, ñoù laø söï suy yeáu khaû naêng thích nghi vôùi moät theá giôùi ñang bieán ñoäng. Khi söï toån thaát veà loaøi leân cao nhaát thì khaû naêng thích nghi cuûa quaàn theå cuõng bieán maát, ñoàng thôøi caùc heä sinh thaùi cuõng maát ñi nhieàu chöùc naêng maø chuùng coù theå giuùp cho loaøi ngöôøi soáng moät caùch deã daøng. Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, neáu noùi thôøi kyø noâng nghieäp con ngöôøi môùi baét ñaàu gaây ra nhöõng bieán ñoåi to lôùn cho moâi tröôøng thì ñeán thôøi kyø coâng nghieäp vaø ñaëc bieät laø tôùi giai ñoaïn ñoâ thò hoùa phaùt trieån trôû ñi (töø khoaûng theá kyû XX) con ngöôøi môùi thöïc söï laøm cho moâi tröôøng bieán ñoåi maïnh meõ. Ñaëc bieät trong vaøi ba thaäp kyû trôû laïi ñaây, Ngaøy nay, con ngöôøi ñang coù xu höôùng doàn eùp heä sinh thaùi cuûa traùi ñaát ñeán moät giôùi haïn chòu ñöïng cuoái cuøng..., ñaây laø moái nguy cô thöïc söï maø con ngöôøi phaûi heát söùc quan taâm. §V. QUAN HEÄ GIÖÕA CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG TÖÏ NHIEÂN 31 16 32 do nhöõng tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät vaø söï buøng noå daân soá thì söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi ñeán moâi tröôøng môùi caøng trôû neân saâu saéc vaø aùc lieät hôn... tyû taán buïi caùc loaïi, töø 5 – 6 tyû taán CO2, 788.000 taán khí CFC, 600.000 taán Halon... vaø cuõng töø ñoù ñaõ laøm cho khí haäu toaøn caàu ñang coù xu höôùng bieán ñoåi xaáu. Ñaùng sôï hôn nöõa laø caùc daân cö ñang soáng döôùi maùi nhaø chung chaät choäi, baån thæu aáy, trong suoát chaëng ñöôøng daøi cuûa lòch söû laïi khoâng chòu soáng hoøa thuaän vôùi nhau ñeå baøn baïc caùch chung soáng yeân laønh vôùi thieân nhieân, maø ngoaøi thieân tai lieân mieân con ngöôøi coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi voâ vaøn cuoäc chieán tranh xaâm laán laãn nhau moät caùch ñau thöông thaûm khoác... Ñeå duy trì cuoäc soáng, con ngöôøi buoäc phaûi khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân nhanh hôn khaû naêng taùi sinh cuûa chuùng. Tính ñeán naêm 1985, treân theá giôùi coù hôn 4.500 trieäu ha ñaát bò hoang maïc hoùa, trong ñoù coù hôn 20 trieäu ha hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng troàng troït, ñe doïa cuoäc soáng hôn 20% daân soá treân haønh tinh. Phaûi chaêng, chính con ngöôøi laø thuû phaïm gaây ra tình traïng hoang maïc hoùa vaø cuõng chính con ngöôøi laø naïn nhaân cuûa söï khoâ caèn hoang maïc hoùa ñoù... Toùm laïi: Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ khoâng ngöøng taùc ñoäng vaøo thieân nhieân, khai thaùc thieân nhieân, muoán laøm thay ñoåi caû quy luaät töï nhieân... Song neân hieåu raèng, loaøi ngöôøi toàn taïi nhö laø moät boä phaän cuûa töï nhieân nhöng hoï seõ khoâng coù töông lai neáu nhö thieân nhieân vaø taøi nguyeân khoâng ñöôïc baûo veä... Vì vaäy, traùch nhieäm cuûa con ngöôøi tröôùc thieân nhieân cuõng chính laø traùch nhieäm ñoái vôùi haïnh phuùc cuûa baûn thaân mình... Cuøng vôùi taøi nguyeân bò taøn phaù, con ngöôøi ñaõ gieát haïi raát nhieàu loaïi thuù röøng quyù hieám vôùi muïc ñích: cung caáp thöïc phaåm baûo veä muøa maøng, vui chôi giaûi trí, muïc ñích thöông maïi (nhö gieát gaáu laáy maät, da, loâng; gieát hoå, baùo laáy xöông, da...; gieát voi laáy ngaø; gieát teâ giaùc laáy söøng...), töø ñoù ñaõ laøm cho nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám khoâng coøn hoaëc coøn raát ít treân haønh tinh. II. Phaùt trieån vaø phaùt trieån beàn vöõng Söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi laø moät quaù trình söû duïng caùc nguoàn taøi nguyeân ñeå saûn xuaát ra moïi cuûa caûi vaät chaát nhaèm ñaùp öùng nhu caàu caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Söï phaùt trieån khoâng chæ laø moái quan taâm cuûa nöôùc ta maø laø cuûa taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Tuy nhieân, trong quaù trình phaùt trieån nhìn chung ôû möùc ñoä naøy hay möùc ñoä khaùc ñeàu coù tình traïng: nguoàn taøi nguyeân ngaøy caøng bò caïn kieät, moâi tröôøng bò bieán ñoåi, bò suy thoaùi vaø taùc ñoäng xaáu trôû laïi ñoái vôùi söï phaùt trieån vaø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Taøi nguyeân khoaùng saûn ngaøy caøng caïn kieät, ñaát ñai ngaøy caøng baïc maøu, hoang hoùa... Nguoàn nöôùc bò nhieãm baån naëng neà, daân soá taêng leân theo caáp soá nhaân, töø ñoù ñaõ laøm cho maùi nhaø chung cuûa nhaân loaïi ngaøy caøng trôû neân chaät choäi. Ñieàu ñaùng sôï nhaát laø caøng ngaøy noù caøng bò boâi baån bôûi chính baøn tay con ngöôøi gaây ra... Moãi naêm ngaønh coâng nghieäp ñaõ toång hôïp treân 400 trieäu taán hoùa chaát, ñoàng thôøi cuõng thaûi vaøo khoâng khhí haøng traêm 33 17 34 Tình traïng ñoù xaûy ra trong ñieàu kieän con ngöôøi chæ bieát khai thaùc taøi nguyeân nhöng khoâng chuù yù ñeán nhöõng quy luaät bieán ñoåi töï nhieân cuûa moâi tröôøng xung quanh... nhu caàu hieän taïi maø khoâng xaâm phaïm ñeán khaû naêng laøm thoûa maõn nhu caàu cuûa caùc theá heä töông lai. Theo caùch ñònh nghóa phoå bieán naøy thì ñieàu kieän ñeå ñaûm baûo phaùt trieån beàn vöõng laø laøm theá naøo ñeå chuùng ta boài thöôøng ñöôïc cho töông lai nhöõng thieät haïi do hoaït ñoäng cuûa chuùng ta hoâm nay gaây ra. Ñoù laø vieäc chuyeån giao di saûn tö baûn. Ñieàu naøy coù nghóa laø theá heä naøy phaûi ñaûm baûo raèng hoï ñeå laïi cho theá heä sau moät tröõ löôïng tö baûn khoâng ít hôn nhöõng gì maø theá heä naøy ñang coù. Ngaøy nay, con ngöôøi ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng: vieäc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi phaûi höôùng vaøo vieäc khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân vaø moâi tröôøng sao cho coù hieäu quaû maø vaãn traùnh ñöôïc söï phaù hoaïi khaû naêng taùi taïo cuûa chuùng, hay noùi moät caùch khaùc laø phaûi ñaûm baûo ñöôïc söï caân baèng giöõa phaùt trieån kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng. Theo ngoân töø cuûa Lieân Hieäp Quoác thì hình thöùc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi coù tính ñeán yeáu toá moâi tröôøng nhö vaäy laø phaùt trieån laâu beàn. Ñeå môû roäng khaùi nieäm, chuùng ta neân phaân bieät giöõa taêng tröôûng vaø phaùt trieån. Quan ñieåm phaùt trieån laâu beàn khoâng haïn cheá söï phaùt trieån kinh teá nhöng phaûi trong ñieàu kieän laø söï phaùt trieån ñoù phaûi kinh teá vaø an toaøn veà maët moâi tröôøng. – Phaùt trieån laø nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi vaø kinh teá. Ví duï söï thay ñoåi theo höôùng toát hôn cuûa keát caáu haï taàng, tyû leä giöõa ngöôøi bieát chöõ taêng leân v.v... Ñeå cho söï phaùt trieån ñaûm baûo ñöôïc tính laâu beàn thì vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá cuûa ñaát nöôùc ñoøi hoûi moãi quoác gia phaûi coù nhöõng tính toaùn, phaûi caên cöù vaøo tình hình nguoàn taøi nguyeân vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc mình maø ñònh ra moät chieán löôïc chung cuûa quoác gia. Döïa vaøo chieán löôïc phaùt trieån chung ñoù, Nhaø Nöôùc seõ ñònh ra keá hoaïch haønh ñoäng cuûa töøng thôøi kyø vaø xaây döïng caùc luaät phaùp ñeå ñieàu haønh quaù trình phaùt trieån. (Thaùng 8 – 1991, chuùng ta cuõng ñaõ ñeà ra “Vieät Nam keá hoaïch quoác gia veà moâi tröôøng vaø phaùt trieån laâu beàn 1991 – 2000”). – Taêng tröôûng laø söï taêng leân cuûa yeáu toá kinh teá – xaõ hoäi naøo ñoù hoaëc söï taêng leân cuûa GNP hoaëc GDP tính theo ñaàu ngöôøi. Taêng tröôûng deã ño löôøng hôn phaùt trieån, coù tröôøng hôïp coù söï taêng tröôûng nhöng khoâng coù söï phaùt trieån. Ví duï saûn löôïng theùp ñaàu ngöôøi naêm sau cao hôn naêm tröôùc nhöng ngaønh coâng nghieäp saûn xuaát theùp khoâng ñöôïc coi laø phaùt trieån vì coâng ngheä laïc haäu, saûn xuaát bò loã, moâi tröôøng bò oâ nhieãm hoaëc vì chaát thaûi vaø khai moû böøa baõi... Phaùt trieån khoâng theå thuaàn tuùy laø taêng tröôûng kinh teá maø phaûi laø phaùt trieån beàn vöõng. Phaùt trieån khoâng theå baèng baát cöù giaù naøo maø phaûi gaén vôùi baûo veä moâi tröôøng. Phaùt trieån laâu beàn hay phaùt trieån beàn vöõng cuõng laø khaùi nieäm ñoàng nhaát. Ñoù laø söï phaùt trieån thoûa maõn nhöõng 35 18 36 Thu nhaäp ñaàu ngöôøi thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng hai chæ tieâu: GNP vaø GDP. – Naêm 900 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 320 trieäu ngöôøi. – Naêm 1.700 daân soá theá giôùi ñaõ leân 700 trieäu ngöôøi. – GNP: Toång saûn phaåm quoác gia laø toång giaù trò haøng hoùa, dòch vuï theå hieän baèng tieàn do neàn kinh teá cuûa moãi nöôùc taïo ra trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh thöôøng laø moät naêm. – Naêm 1990 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 5.000 trieäu ngöôøi. (Trong ñoù 4/5 soá treû em ra ñôøi töø caùc nöôùc chaäm tieán). – Naêm 1996 daân soá theá giôùi laø 5.700 trieäu ngöôøi. – GDP: Toång saûn phaåm quoác noäi. – Naêm 1999 daân soá theá giôùi laø 6.000 trieäu ngöôøi. Caû hai chæ tieâu naøy theå hieän möùc taêng tröôûng kinh teá cuûa moãi quoác gia. Thoâng thöôøng ngöôøi ta moâ taû thöôùc ño naøy baèng GNP/ngöôøi. Giôø ñaây, moãi naêm traùi ñaát ñoùn nhaän theâm 90 trieäu ngöôøi, töông ñöông vôùi daân soá nöôùc Ñöùc hoaëc Meâhicoâ. Neáu giöõ nguyeân tyû leä taêng daân soá nhö hieän nay nghóa laø 1,6% naêm thì trong voøng 40 naêm nöõa theá giôùi seõ coù 11 tyû ngöôøi... Trong khoa hoïc veà quaûn lyù moâi tröôøng ngöôøi ta cho raèng GNP chöa phaûn aùnh ñuùng ñaén söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa moät ñaát nöôùc vì söï taêng tröôûng naøy coù theå ñi lieàn vôùi söï caïn kieät taøi nguyeân veà than, daàu moû, nguoàn caù, taøi nguyeân röøng... Ñeå ñaùnh giaù ñuùng ñaén söï taêng tröôûng coù phaûi laø phaùt trieån hay khoâng, ngöôøi ta phaûi aáy GNP tröø ñi nhöõng nguoàn taøi nguyeân bò söû duïng, caùc chi phí xöû lyù chaát thaûi... Hai khu vöïc troïng ñieåm cuûa naïn buøng noå daân soá laø Chaâu AÙ vaø Chaâu Phi maø trong ñoù AÁn Ñoä vaø Zimbabueâ laø hai ñieåm noùng. AÁn Ñoä hieän coù hôn 900 trieäu ngöôøi, roài ñaây seõ qua maët Trung Quoác vôùi soá daân hieän coù 1,2 tyû ngöôøi. Buøng noå daân soá keùo theo haøng loaït thaûm hoïa, tröôùc nhaát laø vaán ñeà löông thöïc. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tính toaùn raèng muoán coù ñuû soá löông thöïc vöøa ñuû no thì moãi ngöôøi caàn phaûi coù 0,26 ha ñaát canh taùc, nhö vaäy neáu daân soá theá giôùi laø 10 tyû ngöôøi thì chuùng ta caàn phaûi coù 2,6 tyû ha. Vì vaäy, trong chính saùch vó moâ caàn heát söùc chuù yù vaán ñeà naøy, khoâng neân ñôn thuaàn cho raèng toác ñoä taêng GNP/naêm cao laø möøng, laø toát maø phaûi xem xeùt caùi giaù phaûi traû veà taøi nguyeân, veà moâi tröôøng ôû möùc naøo... Hieän nay, caû theá giôùi coù 3,2 tyû ha ñaát canh taùc nhöng trong soá ñoù ñaõ coù hôn 2,0 tyû ha ñaát ñai ñaõ baïc maøu hoaëc treân ñaø sa maïc hoùa. Nhö vaäy, muoán môû roäng dieän tích ñeå saûn xuaát löông thöïc cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc phaù hoaïi taøi nguyeân (phaù röøng, ñaûo loän moâi sinh, huûy dieät nguoàn nöôùc...). III. Buøng noå daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng Traùi ñaát ñöôïc hình thaønh caùch ñaây 4,7 tyû naêm nhöng con ngöôøi chæ môùi xuaát hieän caùch ñaây coù 600 ngaøn naêm.... Ñaàu coâng nguyeân daân cö treân haønh tinh naøy chöa ñaày 160 trieäu ngöôøi, theá maø ñeán: 37 19 38 Veà nguyeân taéc thì coù theå taêng naêng suaát gaáp ñoâi maø chöa caàn phaûi môû roäng dieän tích nhö hieän nay nhöng bieän phaùp duy nhaát laø phaûi duøng phaân hoùa hoïc ñeå kích thích sinh tröôûng, ñeå taêng naêng suaát caây troàng. Nhöng phaân hoùa hoïc, thuoác baûo veä thöïc vaät laïi laø: Theo quyõ nhi ñoàng cuûa Lieân Hôïp Quoác (UNICEF) thì haøng naêm treân theá giôùi coù 13 trieäu treû em cheát döôùi 5 tuoåi nghóa laø moãi ngaøy coù 36.000 treû em qua ñôøi vì suy dinh döôõng... Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 230 trieäu treû em bò thieáu Vitamin A, 190 trieäu treû em khoâng ñuû caân naëng. – Keû thuø toâm caù... Taïi mieàn ñoâng Zaire hôn 1 trieäu ngöôøi tò naïn ñang coù nguy cô cheát ñoùi. Coøn Zimbabueâ, moät ñaát nöôùc chæ coù 9 trieäu daân nhöng ngheøo ñoùi vaø beänh taät ñaõ cöôùp ñi hôn 1 trieäu sinh maïng... moät ñaát nöôùc maø hôn 50% daân soá döôùi tuoåi 15... – Thuoác tröø saâu laø con dao 2 löôõi cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät vaø thöïc vaät... – Maø muoán saûn xuaát thuoác tröø saâu, dieät coû, phaân boùn... thì cuõng phaûi coù naêng löôïng. Thaùng 11/1996, Hoäi nghò löông thöïc theá giôùi toå chöùc taïi Roma ñaõ xaùc nhaän: Hieän nay treân theá giôùi luoân luoân coù hôn 841 trieäu ngöôøi (töùc hôn 20% daân soá theá giôùi) thieáu ñoùi traàm troïng trong toång soá 3,2 tyû ngöôøi soáng trong caûnh ñoùi ngheøo. Trong khi ñoù, dieän tích ñaát ñai noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi (0,26 ha) tieáp tuïc bò thu heïp moät caùch nhanh choùng... OÂng Lester Brown chuû tòch toå chöùc “taàm nhìn theá giôùi” ñaõ baùo ñoäng: “Kho löông thöïc döï tröõ theá giôùi cho naêm tôùi tröôùc khi böôùc vaøo vuï thu hoaïch môùi chæ vöøa ñuû ñaùp öùng nhu caàu tieâu thuï cuûa theá giôùi trong 49 ngaøy. Ñaây laø möùc döï tröõ thaáp nhaát töø tröôùc tôùi nay... thaáp hôn caû naêm 1973 khi maø kho döï tröõ löông thöïc ñuû duøng cho theá giôùi 55 ngaøy vaø giaù löông thöïc theá giôùi ñaõ taêng leân 2 laàn”. OÂng Lester Brown cuõng nhaán maïnh raèng “Do daân soá taêng neân vaøo naêm 2030 Trung Quoác seõ phaûi nhaäp khaåu 200 trieäu taán nguõ coác, töông ñöông vôùi möùc xuaát khaåu nguõ coác hieän nay treân theá giôùi” ñieàu aáy coù nghóa ñeán naêm 2030 cho duø soá löông thöïc maø theá giôùi coá – Nhöng neáu muoán coù naêng löôïng thì phaûi laøm nhieät ñieän cuõng coù nghóa phaûi thaûi vaøo khí quyeàn moät löôïng lôùn khoùi buïi vaø nhieàu ñoäc chaát khaùc... – Coøn muoán laøm thuûy ñieän coù nghóa laø phaûi phaù röøng ñeå xaây döïng hoà chöùa, coâng trình, nhaø maùy... – Neáu ñieän nguyeân töû maø nhö Chernobyl thì cuõng chaúng saïch seõ gì bôûi vì söï coá Chernobyl laø söï kieän moâi tröôøng toài teä nhaát haønh tinh... Vì vaäy, vieäc lo caùi aên cho loaøi ngöôøi trong töông lai quaû laø caùi voøng luaån quaån, gôõ khaâu naøy laïi vöôùng khaâu khaùc... Ñoùi ngheøo luoân luoân ñi keøm vôùi laïc haäu. – 70% phuï nöõ AÁn Ñoä laáy choàng döôùi tuoåi 18. – 1/2 daân soá theá giôùi khoâng bieát chöõ taäp trung ôû AÁn Ñoä. – Hôn 50% treû em theá giôùi bò baïi lieät cuõng ôû AÁn Ñoä. 39 20 40