2
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình
nghiên cứu của riêng nghiên cứu sinh. Các
số liệu, trích dẫn trong luận án là trung
thực và có xuất xứ rõ ràng, không trùng lặp
với các công trình khoa học đã công bố.
Tác giả luận án
Phạm Thái Hòa
3
MỤC LỤC
Trang
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC BẢNG
DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ
MỞ ĐẦU
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN
QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1.
Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài có liên quan đến đề tài
1.2.
Các công trình nghiên cứu ở trong nước có liên quan đến đề tài
Khái quát các công trình khoa học đã công bố và những vấn
1.3.
đề luận án cần tập trung giải quyết
Chương 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CƠ SỞ TÂM LÝ PHÁT
TRIỂN TÀI NĂNG QUÂN SỰ CỦA HỌC VIÊN Ở CÁC
NHÀ TRƯỜNG QUÂN ĐỘI
2.1.
Các khái niệm cơ bản
2.2.
Các yếu tố tâm lý cơ bản tạo thành tài năng quân sự của học viên ở
các nhà trường quân đội và tiêu chí đánh giá
2.3.
Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài năng quân sự của
học viên ở các nhà trường quân đội
Chương 3 TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1.
Tổ chức nghiên cứu
3.2.
Phương pháp nghiên cứu
Chương 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN TÀI NĂNG
QUÂN SỰ CỦA HỌC VIÊN Ở CÁC NHÀ TRƯỜNG
QUÂN ĐỘI
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
Thực trạng các mức độ trí thông minh, tính sáng tạo của
học viên qua kiểm tra trắc nghiệm WMT và TSD-Z
Thực trạng biểu hiện tài năng quân sự của học viên ở các
nhà trường quân đội qua các chỉ báo
Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài năng
quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội
Biện pháp tâm lý - sư phạm phát triển tài năng quân sự
cho học viên ở các nhà trường quân đội
Kết quả phát triển tài năng quân sự cho học viên qua
phân tích chân dung tâm lý điển hình
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ
CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
7
16
16
26
34
38
38
51
69
80
80
83
98
98
106
135
144
156
165
168
169
4
PHỤ LỤC
177
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Chữ viết đầy đủ
Công nghiệp hoá, hiện đại hoá
Cơ sở tâm lý
Điểm trung bình
Độ lệch chuẩn
Giáo dục, đào tạo
Khoa học và công nghệ
Khoa học xã hội và nhân văn
Nghiên cứu khoa học
Tâm lý học
Vũ khí trang bị kỹ thuật
Chữ viết tắt
CNH, HĐH
CSTL
ĐTB
ĐLC
GD, ĐT
KH&CN
KHXH&NV
NCKH
TLH
VKTBKT
5
DANH MỤC CÁC BẢNG
STT
2.1.
TÊN BẢNG
Trang
Các chỉ báo về hứng thú, say mê trong học tập, NCKH của học
viên
Các chỉ báo về trí thông minh của học viên
Các chỉ báo về tiêu chí đánh giá tính sáng tạo
Các chỉ báo về tiêu chí đánh giá trình độ nhận thức kỹ năng
65
66
66
trong học tập và NCKH của học viên
Các chỉ báo về tiêu chí đánh giá thành tích trong học tập và
67
nghiên cứu khoa học
Các chỉ báo về tiêu chí đánh giá phẩm chất nhân cách nổi trội
Kết quả trắc nghiệm trí thông minh của học viên
Kết quả trắc nghiệm trí thông minh của học viên theo ngành đào tạo
Tính sáng tạo của học viên theo trắc nghiệm TSD-Z
Mức độ sáng tạo ở học viên - phân tích theo chuyên ngành đào tạo
Kiểm định sự khác biệt mức độ sáng tạo ở học viên phân tích
68
68
98
100
102
104
105
4.6.
theo năm học
Kết quả hứng thú, say mê trong học tập, NCKH của học viên
4.7
Kết quả hứng thú, say mê của học viên theo năm học
109
4.8
Kết quả trí thông minh tạo thành tài năng quân sự của học viên
111
4.9
Kết quả tính sáng tạo của học viên
114
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
107
4.10 So sánh sự khác nhau về tính sáng tạo của các khách thể điều tra
Kết quả trình độ nhận thức, kỹ năng trong học tập và nghiên cứu
4.11.
khoa học của học viên
4.12. So sánh trình độ, kỹ năng trong học tập của học viên theo năm học
117
4.13. Kết quả về thành tích trong học tập, nghiên cứu khoa học của học viên
123
4.14. Kết quả phẩm chất nhân cách nổi trội của học viên
127
4.15. Tổng hợp thực trạng tài năng quân sự của học viên
132
4.16. Kết quả mức độ ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan
136
4.17. Kết quả mức độ ảnh hưởng của các yếu tố khách quan
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
140
STT
TÊN BIỂU ĐỒ
4.1. Kết quả trắc nghiệm WMT trí thông minh của học viên
118
121
Trang
99
6
4.2.
4.3.
Phân bố kết quả trắc nghiệm TSD-Z của học viên
Kết quả hứng thú, say mê trong học tập, NCKH của học
103
110
4.4.
viên theo năm học
Kết quả trình độ nhận thức, kỹ năng trong học tập, NCKH của
4.5.
4.6.
học viên theo đánh giá của các khách thể điều tra
Tổng hợp kết quả về thành tích của tài năng quân sự
Tổng hợp đánh giá của các khách thể nghiên cứu về phẩm chất
121
125
4.7.
nhân cách nổi trội của học viên
Thực trạng tài năng quân sự của học viên qua các chỉ báo
129
133
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
STT
2.1.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
TÊN SƠ ĐỒ
Trang
Mối quan hệ các yếu tố tâm lý tạo thành tài năng quân sự của
học viên
Mối tương quan giữa mức độ trí thông minh, trí sáng tạo
63
với tài năng quân sự của học viên
Mối tương quan giữa các yếu tố tâm lý tạo thành tài năng
131
quân sự của học viên
Mối tương quan giữa các yếu tố chủ quan với phát triển tài
134
năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội
Mối tương quan giữa các yếu tố khách quan với phát triển
138
tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội
142
7
MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Tài năng quân sự có vai trò rất quan trọng đối với sự lớn mạnh của quân
đội, là nhân tố góp phần khẳng định vị thế của quân đội trên trường quốc tế. Trong
gần 75 năm xây dựng và trưởng thành, quân đội đã thu hút được đông đảo tài
năng của đất nước vào phục vụ quân đội, nhiều đồng chí đã tích cực học tập, rèn
luyện, phấn đấu trở thành những những tài năng quân sự trên các lĩnh vực quân
sự, chính trị, khoa học xã hội và nhân văn quân sự, khoa học kỹ thuật và y học
quân sự, góp phần bổ sung, phát triển nghệ thuật quân sự Việt Nam; lý luận,
đường lối quân sự, chính trị của Đảng. Trong sự lớn mạnh của quân đội các tài
năng quân sự đã có sự đóng góp to lớn về trí tuệ, trí sáng tạo của mình làm rạng
danh truyền thống của dân tộc, quân đội. Thời bình, tài năng quân sự được quân
đội tuyển chọn, giáo dục, đào tạo một cách có hệ thống tại các nhà trường, được
bố trí, sử dụng theo sở trường để khẳng định trên các lĩnh vực của nhiệm vụ quân
sự, quốc phòng. Ngay từ khi còn học tập ở các học viện, trường sĩ quan trong
quân đội, có một số học viên đã bộc lộ những tố chất, thiên hướng về trí thông
minh, trí sáng tạo để trở thành tài năng quân sự trên các lĩnh vực được đào tạo.
Tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội là tổ hợp các
phẩm chất tâm lý, bảo đảm cho học viên đạt được thành tích độc đáo, mới mẻ
trong hoạt động học tập và nghiên cứu khoa học. Tài năng quân sự của học
viên chủ yếu được phát triển thông qua các tác động có mục đích của các lực
lượng sư phạm ở các nhà trường quân đội. Thực tế, trong những năm qua các
nhà trường quân đội đã đổi mới nội dung, chương trình, đầu tư cơ sở vật chất
và nâng cao chất lượng đội ngũ giảng viên và đội ngũ cán bộ quản lý với mục
tiêu lấy người học làm trung tâm nhằm phát triển những phẩm chất trí tuệ,
tính sáng tạo của học viên trong quá trình học tập và nghiên cứu khoa học, để
họ bộc lộ và phát triển những năng khiếu, khuynh hướng tiềm ẩn nhằm hình
thành tài năng trong lĩnh vực quân sự mà học viên được đào tạo. Kết quả đạt
được, có nhiều công trình khoa học, sáng kiến cải tiến có ý nghĩa khoa học, ý
8
nghĩa thực tiễn và hiệu quả cao trên nhiều lĩnh vực khác nhau; một số công
trình đã mạnh dạn tìm hiểu ứng dụng các thành quả KH&CN mới, hiện đại
trên thế giới một cách thấu đáo; nội dung nghiên cứu gắn với thực tế nhiệm
vụ đơn vị, có khả năng phát triển và áp dụng vào thực tiễn; nhiều công trình,
sáng kiến đề xuất những giải pháp kỹ thuật mới, như công nghệ số hóa, công
nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới, công nghệ nano,… làm tăng hiệu quả
quốc phòng - an ninh, hiệu quả kinh tế xã hội [10]. Tuy nhiên, bên cạnh
những thành tựu đã đạt được, vấn đề phát triển tài năng quân sự cho học
viên ở các nhà trường quân đội vẫn còn bộc lộ các hạn chế như: việc phát
triển tài năng quân sự cho học viên chưa có tính cá biệt hóa; nội dung,
chương trình giảng dạy còn mang tính hình thức, chưa có chiều sâu, chưa
kích thích được tính tích cực trong học tập và nghiên cứu khoa học của học
viên; chưa có tác động phù hợp với các phẩm chất tâm lý tạo thành tài năng
quân sự của học viên. Vì vậy, việc nghiên cứu làm rõ cơ sở tâm lý phát triển
tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội có vị trí, vai trò hết
sức quan trọng đối với các nhà trường quân đội trong việc phát triển những
năng khiếu, thiên hướng tiềm ẩn của mỗi học viên thực sự trở thành những
tài năng quân sự trên cương vị, chức trách được giao sau khi ra trường.
Hiện nay với mục tiêu, yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình
hình mới, xây dựng quân đội “chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, ưu
tiên một số quân chủng, binh chủng, lực lượng tiến lên hiện đại” [23, tr.149],
quân đội được Đảng, Nhà nước quan tâm đầu tư trang bị, vũ khí, kỹ thuật
tiên tiến và hiện đại. Những vấn đề trên đặt ra yêu cầu khách quan phải nâng
cao chất lượng đội ngũ cán bộ, đồng thời yêu cầu đặt ra cần phải có những sĩ
quan thực sự là tài năng quân sự trong từng cương vị, chức trách được đảm
nhiệm. Do đó, làm rõ những yếu tố tâm lý tạo thành tài năng quân sự của
học viên và các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển tài năng quân sự
của học viên là điều kiện quan trọng đảm bảo phát triển tài năng quân sự cho
học viên ở các nhà trường quân đội đạt được hiệu quả cao.
9
Vấn đề phát triển tài năng quân sự được nghiên cứu ở nhiều lĩnh vực như
khoa học quân sự, KHXH&NV quân sự. Đối với chuyên ngành tâm lý học, các
công trình nghiên cứu mới chỉ đề cập đến bản chất của tài năng quân sự, việc thu
hút và tuyển chọn tài năng vào các nhà trường quân đội, con đường, biện pháp
phát triển tài năng quân sự nói chung, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu
về cơ sở tâm lý phát triển tài năng, làm rõ những biểu hiện, nội dung mức độ
phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
Xuất phát từ những lý do cơ bản trên, nghiên cứu sinh lựa chọn vấn đề
“Cơ sở tâm lý phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường
quân đội”, làm đề tài nghiên cứu.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về cơ sở tâm lý phát triển
tài năng quân sự của học viên, trên cơ sở đó đề xuất biện pháp tâm lý - sư
phạm nhằm phát triển tài năng quân sự cho học viên ở các nhà trường quân
đội, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục đào tạo.
* Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến tài năng, tài năng
quân sự và phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội
của các tác giả trong và ngoài nước nhằm tìm ra hướng nghiên cứu của luận án.
- Nghiên cứu những vấn đề lý luận về cơ sở tâm lý phát triển tài năng quân
sự của học viên ở các nhà trường quân đội như: Xây dựng các khái niệm công cụ;
chỉ ra những yếu tố tâm lý cơ bản tạo thành tài năng quân sự của học viên; xác
định các chỉ báo về tiêu chí đánh giá tài năng quân sự của học viên và các yếu tố
ảnh hưởng đến phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
- Khảo sát, đánh giá thực trạng tài năng quân sự của học viên và các yếu tố
ảnh hưởng đến phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
- Đề xuất biện pháp tâm lý - sư phạm phát triển tài năng quân sự cho
học viên ở các nhà trường quân đội.
10
- Tiến hành phân tích chân dung tâm lý điển hình góp phần làm rõ thực
trạng phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
3. Khách thể, đối tượng, phạm vi nghiên cứu và giả thuyết khoa học
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Các yếu tố tâm lý tạo thành tài năng quân sự của học viên và yếu tố ảnh
hưởng đến phát triển tài năng quân sự của học viên.
3.2. Khách thể nghiên cứu
Học viên đào tạo trở thành sĩ quan và cán bộ quản lý, giảng viên ở các
nhà trường quân đội.
3.3. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu các yếu tố tâm lý
tạo thành tài năng quân sự, tiêu chí đánh giá tài năng quân sự của học viên ở
các nhà trường quân đội; các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài năng quân sự
ở các nhà trường quân đội.
Phạm vi địa bàn nghiên cứu: Nghiên cứu cơ sở tâm lý phát triển tài năng
quân sự của học viên cấp phân đội, trình độ đại học, thời gian đào tạo 4 năm
(không tính thời gian tạo nguồn) ở ba chuyên ngành cơ bản: Sĩ quan chỉ huy
Tham mưu (Trường Sĩ quan Lục quân 1; Trường Sĩ quan Pháo binh; Học viện
Phòng không, không quân); Sĩ quan Chính trị (Trường Sĩ quan Chính trị); Sĩ quan
Hậu cần, kỹ thuật (Học viện Hậu cần; Học viện Kỹ thuật quân sự).
Phạm vi khách thể nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu những học
viên đang đào tạo trở thành sĩ quan có thành tích cao trong học tập và trong hội thi
tuổi trẻ sáng tạo toàn quân và cán bộ quản lý; giảng viên ở các nhà trường quân đội.
* Phạm vi thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu từ tháng 9 năm
2014 đến tháng 12 năm 2018.
3.4. Giả thuyết khoa học
Tài năng quân sự của học viên là tổ hợp các phẩm chất tâm lý, được tạo
thành bởi các yếu tố tâm lý cơ bản như: động cơ, trí thông minh; tính sáng
tạo; năng lực chuyên biệt.
11
Cơ sở tâm lý phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường
quân đội là những yếu tố tâm lý tạo thành tài năng quân sự và những yếu tố ảnh
hưởng đến phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
Thực trạng tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội hiện
nay ở mức trung bình. Quá trình phát triển tài năng quân sự của học viên chịu sự
ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan và khách quan. Trong đó yếu tố chủ quan có
ảnh hưởng rất mạnh đến quá trình phát triển tài năng quân sự của học viên.
Phát triển tài năng quân sự cho học viên ở các nhà trường quân đội phù hợp
với mục tiêu, yêu cầu đào tạo, khi các nhà trường quân đội thực hiện đồng bộ các
biện pháp tâm lý - sư phạm phù hợp với điều kiện của từng trường.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý luận
Luận án được xây dựng trên cơ sở lý luận và phương pháp luận của chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng
Cộng sản Việt Nam, Quân đội về nguồn nhân lực, tài năng, cơ sở tâm lý của
hoạt động đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực, tài năng quân sự cho quân đội.
Luận án được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận của khoa học tâm
lý và các nguyên tắc tiếp cận như: Nguyên tắc thống nhất giữa tâm lý, ý thức
và hoạt động; nguyên tắc tiếp cận hệ thống, cấu trúc; nguyên tắc tiếp cận phát
triển; nguyên tắc tiếp cận nhân cách. Các nguyên tắc trên là sợi chỉ đỏ xuyên
suốt quá trình nghiên cứu của luận án.
* Nguyên tắc thống nhất giữa tâm lý, ý thức và hoạt động: Nội dung
nguyên tắc này chỉ rõ, tâm lý con người là sản phẩm của hoạt động, được biểu
hiện ra trong hoạt động và là thành phần tất yếu của hoạt động, đóng vai trò
định hướng và điều khiển hoạt động. Đồng thời, thông qua hoạt động, tâm lý, ý
thức con người được nảy sinh, hình thành và phát triển, tâm lý, ý thức và hoạt
động của con người thống nhất với nhau trong mối quan hệ biện chứng. Do đó,
khi nghiên cứu cơ sở tâm lý phát triển tài năng quân sự của học viên, cần nhìn
tài năng quân sự của học viên được hình thành và phát triển chủ yếu trong môi
12
trường giáo dục, đào tạo tại các nhà trường quân đội. Vì vậy, để nghiên cứu cơ
sở tâm lý phát triển tài năng quân sự của học viên, cần thông qua những biểu
hiện, tiêu chí đánh giá các thành tố tạo thành tài năng quân sự của học viên,
nguyên tắc này định hướng cho việc xây dựng môi trường văn hóa, điều kiện
sống và hoạt động đảm bảo cho việc phát triển tài năng quân sự của học viên ở
các nhà trường quân đội.
* Nguyên tắc tiếp cận nhân cách: Nội dung nguyên tắc này chỉ rõ, khi
nghiên cứu tâm lý con người phải tiếp cận với từng con người cụ thể với toàn
bộ các thuộc tính, phẩm chất tâm lý của người đó cả mặt ưu điểm lẫn nhược
điểm của người đó. Nghiên cứu tâm lý con người theo quan điểm tiếp cận nhân
cách đòi hỏi phải nhìn nhận mỗi một nhân cách cụ thể chính là sản phẩm của
điều kiện xã hội - lịch sử, sản phẩm của giáo dục trong môi trường hoạt động
quân sự, rèn luyện và tự rèn luyện của chính mỗi người, như thế tiếp cận nhân
cách chính là tiếp cận với những con người cụ thể đang sống và hoạt động. Do
đó, khi nghiên cứu quá trình phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà
trường quân đội cần tiếp cận toàn diện nhân cách của từng học viên trên từng
lĩnh vực cụ thể theo chuẩn mực chung về những yêu cầu đối với phẩm chất,
năng lực của học viên và những tiêu chí trong đánh giá tài năng quân sự của
học viên ở các nhà trường quân đội.
* Nguyên tắc tiếp cận hệ thống, cấu trúc: Nội dung nguyên tắc này chỉ rõ,
hệ thống là tập hợp các yếu tố có mối quan hệ mật thiết chi phối lẫn nhau. Sự chi
phối này mang tính quy luật, khi một hệ thống được con người nhận thức các mối
quan hệ giữa các yếu tố và bản thân các yếu tố được hình dung dưới dạng một cấu
trúc xác định. Xem xét bất cứ sự vật hiện tượng nào cũng với tư cách là một hệ
thống, mỗi một sự vật hiện tượng được xem xét như một thành tố của một sự vật
khác lớn hơn. Vì vậy, trong quá trình xem xét hiện tượng tâm lý ở nhiều mặt,
nhiều bình diện như một hệ thống và sự hình thành các hiện tượng tâm lý là một
hệ thống nhiều cấp độ được xây dựng theo thang bậc. Nghiên cứu cơ sở tâm lý
13
phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội, luận án cần
tiếp cận tài năng quân sự được hình thành trên các phẩm chất tâm lý và hệ thống
năng lực của học viên nổi trội hơn người khác. Do đó, muốn nghiên cứu đầy đủ,
toàn diện, cũng như tiến hành đồng bộ các biện pháp tâm lý - sư phạm nhằm phát
triển tài năng quân sự cho học viên ở các nhà trường quân đội, cần xem xét đến
vai trò, mối quan hệ của các biểu hiện, tiêu chí đánh giá tài năng quân sự. Đồng
thời, trong quá trình nghiên cứu cần sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên
cứu nhằm làm sáng tỏ những biểu hiện của tài năng quân sự.
* Nguyên tắc tiếp cận phát triển: Mọi hiện tượng tâm lý đều có quá trình
nảy sinh, vận động và phát triển biến đổi chứ không phải là cái cố định và bất
biến. Bởi thế, khi nghiên cứu, đánh giá, luận giải, dự đoán tâm lý con người và
nhóm người phải có trong sự vận động, phát triển biến đổi, trong sự tác động qua
lại của hiện tượng cũng như các thành phần tạo thành chúng. Do đó, nghiên cứu
cơ sở tâm lý phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội,
phải trong sự vận động, biến đổi và phát triển hệ thống phẩm chất, năng lực của
học viên một cách liên tục từ thấp đến cao, phù hợp với sự vận động và phát
triển của hoạt động giáo dục, đào tạo tại các học viện, nhà trường trong quân đội
và những yêu cầu đối với các yếu tố tạo thành tài năng quân sự của học viên.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu bao gồm:
Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Phân tích, tổng hợp, khái quát hóa
các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến tài năng quân
sự nhằm xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài.
Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phương pháp chuyên gia;
phương pháp điều tra bằng bảng hỏi; phương pháp trắc nghiệm; phương pháp
quan sát; phương pháp phỏng vấn sâu; phương pháp nghiên cứu trường hợp.
Phương pháp xử lý và phân tích số liệu bằng thống kê toán học: Sử
dụng phần mềm SPSS 20.0 để xử lý số liệu điều tra thực trạng tài năng quân
sự, thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển tài năng quân sự.
14
5. Những đóng góp mới của luận án
* Đóng góp về lý luận
Luận án góp phần làm phong phú thêm lý luận về cơ sở tâm lý phát triển
tài năng quân sự của học viên. Làm rõ các yếu tố tâm lý cơ bản tạo thành tài
năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
Luận án làm rõ tài năng quân sự của học viên là tổ hợp các phẩm chất tâm
lý, được tạo thành bởi các yếu tố như: động cơ, trí thông minh, trí sáng tạo, năng
lực chuyên biệt. Luận án luận giải những biểu hiện, tiêu chí đánh giá tài năng
quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội. Đồng thời, luận án tập trung
phân tích mức độ ảnh hưởng của các yếu tố chủ quan và khách quan đến quá
trình phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
* Đóng góp về thực tiễn
Luận án tiến hành điều tra, khảo sát, đánh giá thực trạng tài năng quân sự
của học viên ở các nhà trường quân đội dựa trên các chỉ báo về tiêu chí đánh giá
các yếu tố tâm lý tạo thành tài năng quân sự của học viên, kết quả tài năng quân
sự của học viên ở mức độ trung bình. Kết quả nghiên cứu chỉ ra trí thông minh,
trí sáng tạo của học viên ở mức độ cao; động cơ và năng lực chuyên biệt của học
viên ở mức độ trung bình.
Kết quả nghiên cứu của luận án đã làm rõ thực trạng trí thông minh và
trắc nghiệm tính sáng tạo của học viên thông qua bộ Test trí thông minh
WMT (Wiener Matrizen - Test) của tác giả Anton K. Formann và Test trí sáng
tạo TSD-Z của giáo sư Klaus K. Urban đối với tài năng quân sự của học viên.
Kết quả nghiên cứu chỉ ra: trí thông minh của học viên đều ở mức trên trung
bình, có đa số học viên ở mức cao; trí sáng tạo của học viên đa số đạt được ở
mức cao, có một số học viên đạt ở mức xuất sắc. Luận án cũng làm rõ mối
quan hệ giữa trí thông minh, trí sáng tạo với tài năng quân sự của học viên có
mối tương quan thuận và rất mạnh với tài năng quân sự của học viên.
Kết quả nghiên cứu của luận án chỉ rõ sự tác động, ảnh hưởng của
nhóm các yếu tố chủ quan và nhóm các yếu tố khách quan đến quá trình phát
triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
15
Luận án đề xuất được các biện pháp tâm lý - sư phạm nhằm phát triển
tài năng quân sự cho học viên ở các nhà trường quân đội. Đồng thời, làm rõ
quá trình phát triển tài năng quân của học viên ở các nhà trường quân đội
thông qua phân tích 02 chân dung tâm lý điển hình có thành tích cao trong
học tập và nghiên cứu khoa học.
6. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận án
Kết quả nghiên cứu của luận án bổ sung lý luận tâm lý học về cơ sở tâm
lý phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân đội.
Kết quả nghiên cứu của luận án có thể là cơ sở khoa học trong việc nâng
cao hơn nữa hoạt động phát triển tài năng quân sự cho viên ở các nhà trường quân
đội trong giai đoạn hiện nay.
Luận án là tài liệu tham khảo có giá trị cho các cơ quan, đơn vị trong toàn
quân nhằm xây dựng kế hoạch quản lý, đào tạo, sử dụng tài năng quân sự của học
viên trước, trong và sau khi ra trường một cách có hiệu quả.
7. Kết cấu của luận án
Luận án gồm: Mở đầu, 4 chương (14 tiết); kết luận; danh mục các công trình
khoa học của tác giả đã được công bố; danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục.
16
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1.1. Các công trình nghiên ở nước ngoài có liên quan đến đề tài
Vấn đề tài năng, phát triển tài năng đã được các nhà tâm lý học nước
ngoài nghiên cứu từ khá sớm. Các công trình nghiên cứu tập trung trên một số
nội dung cơ bản sau:
1.1.1. Các công trình nghiên cứu về nguồn gốc, bản chất tài năng, tài
năng quân sự
Nghiên cứu về bản chất của tài năng và tài năng quân sự, các tác giả
nước ngoài đã tập trung nghiên cứu từ khá sớm. Tuy nhiên, các công trình
nghiên cứu của tác giả nước ngoài mới tập trung nghiên cứu về bản chất tài
năng, đối với tài năng quân sự mới có ít các tác giả tập trung nghiên cứu. Tiêu
biểu có một số tác giả sau:
Đối với các nhà tâm lý học phương Tây khi nghiên cứu về bản chất tài
năng, tài năng quân sự có các tác giả tiêu biểu sau:
Đầu thế kỷ XX, tác giả Freud S đã luận giải về bản chất và nguồn gốc
hình thành tính sáng tạo và tài năng của con người, trong tác phẩm "Đạo đức
và tình dục", "văn hóa và loạn thần kinh hiện đại" (1908). Freud S giải thích
xem khuynh hướng dồn nén và thăng hoa là cơ sở của những thiên tài sáng
tạo khoa học và nghệ thuật. Với Freud S, tác phẩm văn học trước hết là một
giấc mơ, phản ánh những ham muốn vô thức. Theo tác giả, tài năng của đứa trẻ
có được chính là giải quyết sự xung đột giữa cha và con, nguồn gốc của tài năng
đó là sự di truyền những yếu tố có từ người cha [52]. Như vậy, quan niệm của
Freud về tài năng và nguồn gốc tài năng mới chỉ tập trung giải thích trên khía
cạnh đó là do yếu tố sinh vật, chưa thấy được những yếu tố xã hội và các phẩm
chất nhân cách khác của cá nhân tạo thành tài năng của mỗi cá nhân.
17
Nhà tâm lý học người Mỹ Terman, L. M (1981), dựa vào sự phát triển
trí tuệ của cá nhân, tác giả cho rằng: “Một người được gọi là có tài năng khi
người đó có hệ số trí tuệ bằng hay lớn hơn 140 theo test Standford” [91].
Như vậy, theo tác giả bản chất của tài năng đó là có sự phát triển trí tuệ cao.
Tuy nhiên nhận định của tác giả mới chỉ tập trung khai thác bản chất của tài
năng ở khía cạnh trí tuệ và mức 140 là giá trị chuẩn của tác giả đưa ra, chưa
thấy được trí sáng tạo, những năng lực chuyên biệt và thành tích vượt trội
của cá nhân được gọi là tài năng.
Tác giả Begg D và Fischer (1995), trong các công trình nghiên cứu của
mình về tài năng ở lĩnh vực kinh tế, các tác giả cho rằng: “Tài năng là chỉ một
người có thành tích cao vượt trội trong một lĩnh vực nào đó mà mọi người có thể
nhận ra được một cách tổng quát trong hoạt động cụ thể nào đó mà cá nhân đó
tham gia” [82]. Như vậy, từ công trình nghiên cứu của các tác giả có thể thấy, về
bản chất tài năng, được các tác giả cho rằng đó là được đánh giá ở thành tích
vượt trội của cá nhân trong một lĩnh vực cụ thể. Tuy nhiên, cách định nghĩa như
trên của các tác giả không phục vụ cho công tác đào tạo, phát triển tài năng, mà
phục vụ cho việc xác định và đánh giá tài năng để làm cơ sở cho việc khen tặng
và tôn vinh tài năng.
Theo hướng căn cứ vào tính sáng tạo có các tác giả như Garner, H [83],
NadlerL, & Nadler Z [86] cho rằng: Khi nói về tài năng thì đó là người có
tính sáng tạo và có những thành tích vượt trội so với những người khác. Theo
các tác giả, bản chất của tài năng chính là căn cứ trên những phẩm chất trí tuệ
của cá nhân, một người được đánh giá là tài năng, đó chính là người có năng
lực trí tuệ biểu hiện trong sáng tạo, trong tư duy đánh giá có phê phán ở mức
độ cao, hứa hẹn là chính họ sẽ giải quyết những vấn đề của tương lai, thực
hiện những đổi mới và đánh giá có phê phán nền văn hoá nếu như họ nhận
được những điều kiện giáo dục xứng đáng.
Năm 1978, tác giả Renzulli R. S đề xuất mô hình về tài năng, tác giả cho
rằng: “Tài năng được tạo bởi sự tương tác của ba tổ hợp cơ bản của các thuộc tính
nhân cách: năng lực nhận thức học tập, động cơ - hứng thú và tính sáng tạo. Cá
nhân có tài năng là những người có những tổ hợp các thuộc tính trên dẫn đến sự
18
hoàn thành hoạt động với chất lượng cao”. Theo quan niệm của tác giả, các thành tố
tạo thành tài năng không phải là từng thành tố riêng lẻ mà là tổ hợp tương tác của
chúng tượng trưng bởi ba thành tố được mô hình hóa thành vòng tròn mới tạo nên
tài năng. Ba thành tố này là ba mặt ngang nhau trong việc hình thành tài năng [89].
Như vậy, các tác giả phương Tây đã làm rõ nguồn gốc, bản chất của tài năng
đó là từ những yếu tố sinh lý và tài năng được hình thành từ các yếu tố tâm lý. Tuy
nhiên, các công trình nói trên chưa đi sâu làm rõ yếu tố hoạt động thực tiễn và tính
tích cực của cá nhân chính là nguồn gốc để hình thành tài năng và tài năng quân sự.
Các nhà tâm lý học Liên Xô khi bàn về vấn đề tài năng và tài năng quân sự như:
Tác giả Cheplôv B.M cho rằng: Tài năng là tổ hợp các phẩm chất của cá
nhân đảm bảo cho cá nhân đó đạt được kết quả sáng tạo trong hoạt động thực
tiễn. Theo quan điểm của tác giả, nguồn gốc, bản chất của tài năng đó là được
hình thành từ hoạt động thực tiễn và do tính tích cực rèn luyện của cá nhân,
nhằm phát triển những năng khiếu tiềm ẩn ở bên trong [dẫn theo 43]. Như vậy,
quan niệm của tác giả cho thấy được nguồn gốc và bản chất của tài năng đó là
được hình thành trong hoạt động thực tiễn, đồng thời tác giả cũng đề cập đến
yếu tố tư chất cá nhân là điều kiện nhằm hình thành và phát triển tài năng.
Các tác giả Côvaliov A. G [14], Lâytex N.X [45], đều thống nhất cho
rằng tài năng của cá nhân chính là trình độ phát triển cao của năng lực. Bản
chất của tài năng chính là có tư duy và hành động hợp logic, có năng lực vận
dụng lý luận, tự bản thân đề xuất được những cách thức, phương thức hành
động nhằm đạt được hiệu quả cao. Theo các tác giả, nguồn gốc hình thành tài
năng đó là từ hoạt động thực tiễn của mỗi cá nhân và từ sự phát huy tính tích
cực trong rèn luyện những phẩm chất nhân cách, năng lực hoạt động thực tiễn
tương ứng với từng hoạt động của cá nhân đó.
Tác giả Sramtrenco A. Ph, trong giáo trình “Những vấn đề tâm lý trong
chỉ huy bộ đội” (1983) đã phân tích tài năng quân sự của thống soái Xuvôrov
A.V nhằm làm rõ bản chất của tài năng quân sự được biểu hiện ở khả năng
nhận thức, quan sát, phán đoàn, phân tích và đánh giá tình hình tác chiến chính
xác; ở khả năng tính toán, cân nhắc thận trọng và dự kiến được sự phát triển
19
của tình huống trong chiến đấu, người chỉ huy có tài năng quân sự phải được
thể hiện ở tinh thần trách nhiệm cao, lòng dũng cảm, sự sáng tạo và quyết đoán
táo bạo trong lĩnh vực hoạt động quân sự [61]. Công trình nghiên cứu của tác giả
đã chỉ ra bản chất của tài năng quân sự đó là sự phát triển năng lực chỉ huy cao
trong thực tiễn chiến đấu, kết quả cao trong chỉ huy chiến đấu. Đây chính là
những luận điểm luận án có thể kế thừa để xây dựng các chỉ báo đánh giá thực
trạng mức độ sự phát triển tài năng quân sự của học viên ở các nhà trường quân
đội.
Tóm lại, các công trình nghiên cứu của các tác giả về bản chất tài năng, tài
năng quân sự của các tác giả nước ngoài đã tập trung nghiên cứu, luận giải nguồn
gốc, bản chất của tài năng đó là do các yếu tố sinh lý và các yếu tố tâm lý của cá
nhân để hình thành tài năng. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu mà nghiên cứu
sinh đã biết, mới chỉ tập trung nghiên cứu làm rõ về bản chất tài năng đó là trình
độ phát triển triển cao của năng lực và người có tài năng chính là người có tính sáng
tạo cao trong hoạt động, có rất ít các công trình nào tập trung đi sâu nghiên cứu về
nguồn gốc, bản chất của tài năng quân sự. Vì vậy, việc làm rõ nguồn gốc, bản chất
của tài năng quân sự vẫn còn là khoảng trống mà luận án cần tập trung làm rõ.
1.1.2.. Các công trình nghiên cứu về cấu trúc tài năng và tài năng quân sự
20
Khi bàn về cấu trúc tài năng và tài năng quân sự, các nhà tâm lý học
Phương Tây và các nhà tâm lý học Liên Xô đã làm rõ các thành tố trong cấu
trúc của tài năng. Tiêu biểu có một số tác giả sau:
Tác giả Renzulli S. J (1981) trong các công trình nghiên cứu của mình
đã làm rõ các yếu tố trong cấu trúc tài năng: Tài năng của mỗi cá nhân được
cấu thành bởi sự tương tác của ba tổ hợp cơ bản của các thuộc tính nhân cách
là các năng lực nhận thức học tập; động cơ và hứng thú cao và tính sáng tạo
cao. Theo tác giả, trẻ em có tài năng là những em có những tổ hợp các thuộc
tính nhân cách thuận lợi cho việc hoàn thành các hoạt động với chất lượng
cao [89]. Như vậy, quan niệm của tác giả đã cho thấy cấu trúc tài năng đó là
các thành tố thuộc về động cơ, tính sáng tạo. Tuy nhiên, trong cấu trúc tài
năng của tác giả chưa làm rõ vị trí, vai trò của từng yếu tố và chưa đề cập đến
những yếu tố như trí thông minh, tính sáng tạo của tài năng.
Quan điểm về cấu trúc của các tác giả Wiezerkowski và Wagner, với
công trình nghiên cứu “Diagnostik von Hochbegabung” (1985), đã đưa ra một
mô hình mở rộng, giải thích rõ về ba yếu tố trong cấu trúc tài năng, ba yếu tố
trên được biểu diễn bởi ba vòng tròn: Vòng tròn các năng khiếu (tức các năng
lực tự nhiên - natural ability) bao gồm: Năng khiếu trí tuệ (năng lực chung) và
Năng khiếu nghệ thuật, Năng khiếu tâm vận, Năng khiếu xã hội (là những
năng khiếu chuyên biệt); Vòng tròn động cơ môi trường bao gồm các thuộc
tính: Chăm chỉ kiên trì; ham đạt thắng lợi; bền vững về xúc cảm. Vòng tròn sáng
tạo bao gồm các thuộc tính: Tưởng tượng bay bổng; mềm dẻo; giàu sáng kiến [93].
Theo phân tích của hai tác giả này thì yếu tố xúc cảm, ý chí, thái độ là những yếu tố
trong cấu trúc của tài năng. Tuy nhiên, quan điểm của tác giả mới chỉ tập trung làm
rõ về trí tuệ và trí sáng tạo, chưa bàn đến yếu tố động cơ trong cấu trúc của tài năng.
21
Tác giả Gagné (1985), đã đưa ra mô hình cấu trúc tài năng bao gồm mối
quan hệ giữa năng khiếu (năng lực tự nhiên - natural ability) và kết quả hoạt
động thông qua chất xúc tác là gia đình, nhà trường và mô hình nhận dạng. Tác
giả đã phê phán cấu trúc tài năng của Renzulli rằng việc đưa động cơ vào như là
một phân tử liên tục của mô hình ba vòng không giải quyết được vấn đề thông
tin chi tiết, vì những trẻ em này đã được tách khỏi giới hạn môi trường tiềm năng
trí tuệ cao của chúng nên tài năng không có điều kiện bộc lộ. Theo quan điểm
của tác giả cấu trúc tài năng bao gồm có ba thành tố lớn: Năng lực (abiiity
domain), tài năng (các phạm vi chuyên biệt của tài năng - specific fields of
talent) và chất xúc tác (catalyst) [dẫn theo 69]. Như vậy, có thể thấy trong công
trình nghiên cứu của mình tác giả đã cho rằng cấu trúc của tài năng bao gồm hai
yếu tố đó là năng khiếu của cá nhân và kết quả của hoạt động mà cá nhân đó
tham gia. Tuy nhiên, công trình nghiên cứu của tác giả chưa làm rõ được yếu tố
trí tuệ, trí sáng tạo trong cấu trúc tài năng mới chỉ tập trung làm rõ chất xúc tác
nhằm phát triển tài năng như gia đình và xã hội, chưa quan tâm đến sự
hứng thú, say mê của cá nhân trong quá trình hoạt động thực tiễn.
Công trình nghiên cứu của tác giả Moenk (1985): Tiếp thu có phê phán
các mô hình cấu trúc tài năng của các tác giả khác và cho rằng cấu trúc tài
năng không chỉ được xét dưới 3 góc độ hay 3 thành tố được đặt chông chênh
trừu tượng ngoài xã hội như quan niệm của Renzulli, mà tài năng phải được
coi là một cơ cấu mở, trong đó bao gồm cả các yếu tố ảnh hưởng của môi
trường xã hội. Ba thành tố đó là động cơ (motivation), các năng lực vượt trội
- trong đó có trí thông minh là thành phần quan trọng cần thiết và tính sáng
tạo [dẫn theo 69]. Tác giả quan niệm trong động cơ bao gồm các thành tố tâm
lý như tính kiên trì, ý chí hành động, thái độ chấp nhận rủi ro và tinh thần hay
tình cảm lạc quan cũng như có trí tuệ cảm xúc cao, có hứng thú đối với sự vật
và hành động với một niềm yêu thích, đam mê nhất định.
- Xem thêm -