Tài liệu Cơ sở lý luận và thực tiễn để biên soạn từ điển ucraina - việt, việt - ucraina (từ điển cỡ nhỏbỏ túi)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Olena Korniyenko Cơ sở lý luận và thực tiễn để biên soạn từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina (Từ điển cỡ nhỏ/Bỏ túi) LUẬN VĂN THẠC SĨ LÝ LUẬN NGÔN NGỮ Người hướng dẫn: PGS.TS. Vũ Quang Hào HÀ NỘI - 2004 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Olena Korniyenko Cơ sở lý luận và thực tiễn để biên soạn từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina (Từ điển cỡ nhỏ/Bỏ túi) LUẬN VĂN THẠC SĨ LÝ LUẬN NGÔN NGỮ Người hướng dẫn: PGS.TS. Vũ Quang Hào HÀ NỘI - 2004 MỤC LỤC *********************** Mở đầu 1.Ý nghĩa lý thuyết và ý nghĩa thực tiễn của đề tài này 1.1. Ý nghĩa lý thuyết của đề tài ……………………………………4 1.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài ……………………………………4 2. Lịch sử vấn đề ………………………………………………………….7 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ………………………...10 4. Phưong pháp nghiên cứu ………………………………………………11 5. Cấu trúc của luận văn ………………………………………………….12 Phần I: Một số vấn đề lý luận chung về từ điển tần số va từ điển tần số báo chí Việt – Ucraina 1. Một số vấn đề về từ điển song ngữ 1.1. Vị trí của từ điển song ngữ trong bảng phân loại từ điển theo truyền thống ………………………………………………………..13 1.2. Vấn đề xây dựng bảng từ cho từ điển song ngữ ……………....20 1.3. Vấn đề tương đương và không tương đương ………………….23 1.4. Vấn đề đưa ví dụ ……………………………………………....24 2. Một số vấn đề về từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina cỡ nhỏ 2.1. Đối tượng sử dụng của từ điển này ……………………………28 2.2. Vấn đề lập bảng từ từ diển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina…….31 2.3. Vấn đề đối dịch ………………………………………………..33 2.4. Vấn đề chọn ví dụ ……………………………………………..38 1 Phần II 1. Từ điển Ucraina - Việt theo thứ tự chữ cái A, B, C .................... 2. Từ điển Việt – Ucraina theo thứ tự chữ cái A, B, C …………… Phần kết luận: ……………………………………………………………. Tài liệu tham khảo ………………………………………………………… 2 MỞ ĐẦU 1. Ý nghĩa lý thuyết và ý nghĩa thực tiễn của đề tài. 1.1. ý nghÜa lý thuyÕt cña ®Ò tµi. Các ngôn ngữ trên thế giới có thể chia thành hai nhóm: phổ biến (như tiếng Anh, Pháp, Đức, Nga, Trung…) và không phổ biến (như tiếng Tiệp, Ba Lan, Hungari, …). Việc chia các ngôn ngữ thành hai nhóm này thuộc về tần số người sử dụng ngôn ngữ này hoặc ngôn ngữ nọ. Tiếng Ucraina và tiếng Việt đều thuộc nhóm ngôn ngữ không phổ biến (không nhiều người được biết đến ngôn ngữ này).Việc nghiên cứu tiếng Ucraina ở Việt Nam và tiếng Việt ở Ucraina là một vấn đề mới mẻ vì vậy nếu luận văn của chúng tôi thành công sẽ đem lại những đóng góp đầu tiên cho việc bắt đầu tìm hiểu tiếng Việt và tiếng Ucraina. Đồng thời luận văn của chúng tôi cũng là lời giới thiệu sơ lược về tiếng Việt và tiếng Ucraina. Chúng tôi hy vọng, sau cuốn luận văn này, các nhà ngôn ngữ học Việt Nam sẽ quan tâm nhiều hơn đến ngành học mới này và ngược lại. Việc nghiên cứu cơ sở khoa học để biên soạn từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina (cỡ nhỏ) sẽ góp thêm những cơ sở lý thuyết cho từ diển học Việt Nam. Mặt khác trên cơ sở đó có thể sử dụng những mẫu lý thuyết chung để biên soạn từ điển đối chiếu tiếng Việt với những ngôn ngữ chưa phổ cập ở Việt Nam và ngược lại. 1.2. ý nghÜa thực tiÔn cña luận v¨n. Việc bắt đầu xây dựng từ điển Ucraina - Việt, Việt - Ucraina không chỉ nhằm mục đích giới thiệu tiếng Ucraina và tiếng Việt mà chúng tôi còn mong 3 muốn hai thứ tiếng này sẽ trở thành một công cụ hỗ trợ cho người học trong bước đầu tiếp xúc với loại ngôn ngữ mới này đối với người Ucraina và người Việt. Hơn nữa, chúng tôi hy vọng góp phần vào việc mở rộng và phát triển việc dạy và học tiếng Ucraina và tiếng Việt ở Việt Nam và ở Ucraina. Nếu tiếng Nga là một trong những ngoại ngữ quan trọng ở Việt Nạm và từ điển Nga - Việt, Việt –Nga là một trong loại từ điển xuất hiện nhiều ở Việt Nam (khoảng 50 cuốn) bên cạnh các loại từ điển đối chiếu quan trọng khác như Anh - Việt. Pháp - Việt, Hán - Việt và gần đây Đức - Việt, Nhật - Việt thì mặc dù tiếng Ucraina có thể là một ngoại ngữ còn xa lạ đối với người Việt và ngược lại tiếng Việt là một ngoại ngữ chưa quen thuộc đối với người Ucriana. Nhưng chúng tôi khi tiến hành làm đề tài này để tính đến hai mục đích như sau: Thứ nhất là phát triển những mối quan hệ giữa hai nước Việt Nam và Ucraina. Mặc dù tiếng Ucraina xa lạ ở Việt Nam như chúng tôi vừa nêu trên nhưng trong thực tế Việt Nam đã có quan hệ với Ucraina từ nửa cuối thập kỷ 50 dưới thời Liên Xô. Năm 1991, do những biến động trong nước và quốc tế, Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô Việt đã chấm dứt tồn tại, Cộng đồng các quốc gia độc lập, trong đó có Ucraina ra đời. Quan hệ Ucraina - Việt cũng không ứng ngoài vòng ảnh hưởng của những biến động lịch sử ấy. Hậu quả là, những năm đầu thập kỷ 90, quan hệ Việt Nam – Ucraina trên các lĩnh vực đều bị chững lại. Tuy nhiên, khoảng dừng này chỉ là tạm thời và đã nhanh chóng đi qua. Tư duy chính trị tỉnh táo đã thắng những xúc cảm nhất thời. Hai nước chúng ta đã sớm nối lại các quan hệ bị gián đoạn, bắt đầu từ việc ký Hiệp định thư thiết lập quan hệ ngoại giao ở cấp Đại sứ (23/1/1992). 10 năm qua là một quãng thời gian không dài so với lịch sử quan hệ hai nước. Trong thời gian đó Việt Nam và Ucraina đã đạt được những thành tựu đáng kể trên nhiều lĩnh 4 vực hợp tác. Đây là hành trang quan trọng để hai nước chúng ta tiếp tục tiến bước trên con đường hữu nghị và hợp tác trong thế kỷ XXI. Bằng luận văn chúng tôi hy vọng phục vụ đặc lực cho việc trao đổi văn hoá, khoa học, kinh tế, khoa học kỹ thuật, góp phần tăng cường tính hữu nghị và sự hiểu biết hai dân tộc Ucraina và Việt Nam trong bất cứ lĩnh vự nào sự tiếp xúc giữa Việt Nam và Ucraina ngày càng được tăng cường. Thứ hai là cho đến nay ở cả hai nước Việt Nam và Ucraina chưa có loại từ điển này và do vậy mô hình từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina mà chúng tôi xây dựng trong luận văn này sẽ có ý nghĩa thực tiễn như là một công trình mở đầu để chuẩn bị xâu dựng những cơ sở thực tiễn cho việc giảng dạy tiếng Việt ở Ucraina và dạy tiếng Ucraina ở Việt Nam. Cũng như để xây dựng ngành Việt ngữ học ở Ucraina và ngược lại để xây dựng ngành Ucraina ngữ học ở Việt Nam. Việc biên soạn từ điển Ucraina - Việt và Việt – Ucraina là một yêu cầu cần thiết để giúp đông đảo đội ngũ cán bộ giảng dạy, các cán bộ nghiên cứu, sinh viên, nghiên cứu sinh và thực tập sinh Việt Nam và Ucraina muốn đọc sách báo bằng tiếng Việt hoặc bằng tiếng Ucraina. Hiện nay ở Ucraina có cộng đồng Việt Nam sống ở các thành phố lớn như Kharcov (hơn 3000 người), Kiép (khoảng 700 người), Ôđêtsa (khoảng 700 người)… Trong tập thể cộng đồng, số người Việt kiều không nhiều, chỉ trên 200 người. Một trong những đóng góp của cộng đồng cho quan hệ hai nước đó là các hoạt đồng hữu nghị của các hội đồng hương, các nhà doanh nghiệp Việt Nam trong công tác văn hoá, xã hội và trợ giúp nhân đạo. Những hoạt động văn hoá, nhân đạo này đã làm cho quan hệ hữu nghĩ củng cố và phát triển. Chúng tôi hy vọng rằng từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina của chúng tôi sẽ giúp cả cộng đồng Việt đang ở Ucraina sống và tiếp xúc với nhân dân Ucraina một cách dễ dang hơn. 5 Vì cho đến nay đã có nhiều tài liệu lý thuyết bàn về biên soạn tử điển đối chiếu tiếng Việt với những ngôn ngữ thông dụng và ít sử dụng cho nên trong luận văn này chúng tôi sẽ tập trung vào phần thực tiễn tức là sẽ cố gắng biên soạn một từ điển cỡ nhỏ chất lượng cao. Để thực hiện việc đó trước hết chúng tôi sẽ phải lập bảng từ hợp lý nhất (bao gồm những từ cần thiết nhất trong những bước đầu học tiếng Ucraina hoặc học tiếng Việt) cho những người sẽ sử dụng từ điển Ucraina - Việt và Việt – Ucraina. Chúng tôi sẽ lập một bảng từ riêng dành cho người Ucraina học tiếng Việt và một bảng từ riêng dành cho người Việt học tiếng Ucraina (Mỗi một bảng từ sẽ chia thành hai phần: thứ nhất là bảng từ bao gồm những từ có nghĩa tương đương trong cả hai ngôn ngữ và thứ hai là bảng từ bao gồm những từ không có nghĩa tương đương. Trong mỗi một mục từ chúng tôi sẽ đưa ra một số ví dụ để làm rõ ý nghĩa và trường hợp sử dụng những từ đó). 2. Lịch sử vấn đề. Từ điển học liên quan rất chặt chẽ với từ vựng học và ngữ nghĩa. Cấu trúc vĩ mô có đơn vị chủ yếu là đơn vị từ vựng ngôn ngữ. Để cung cấp thông tin cho mục từ thì nhà từ điển học phải khảo sát toàn bộ đặc điểm từ vựng, đặc biệt là ý nghĩa từ vựng. Có người cho rằng từ điển học là phần ngành từ vựng học (mặc dù được thoát ra từ vựng học nhưng đã phát triển rất mạnh). Từ điển còn cung cấp thông tin về ngữ pháp, ngữ dụng, tu từ và ngữ âm. Nhà từ điển học quan tâm và áp dụng thành quả của nhiều ngành khác nhau của ngôn ngữ. Mặt khác, trong quá trình xây dựng và phát triển từ điển học đã hình thành hệ thống và phương pháp lý thuyết riêng của mình như: nguyên tắc xây dựng cấu trúc bảng từ, nguyên tắc xây dựng cấu trúc lời định nghĩa của từng loại từ điển, vai trò của dữ liệu từ điển, mẫu định nghĩa trong từ điển, phương pháp 6 trình bày của từ điển… Đã có đến mấy trăm công trình (bao gồm cả các bài báo) về lý thuyết từ điển. Tuy nhiên những công trình lý thuyết này mặc dù đã đề cập đến việc biên soạn từ điển đối chiếu nhưng chủ yếu dựa trên kết quả nghiên cứu biên soạn từ điển đối chiếu những thứ tiếng được nhiều người sử dụng. Còn đối với những thứ tiếng ít người sử dụng thì lý thuyết từ điển học chưa đề cập đến. Cho đến nay những tài liệu lý thuyết bàn về biên soạn từ điển đối chiếu nói chung đã quá nhiều. Cũng như đã có không ít những công trình, những bài báo đề cập đến việc biên soạn từ điển đối chiếu tiếng Việt với một số ngoại ngữ thông dụng hoặc với một số ngôn ngữ dân tộc ở Việt Nam. Tuy nhiều từ điển học Việt Nam đang còn thiếu vắng những tài liệu bàn về việc biên soạn từ điển đối chiếu giữa tiếng Việt với những ngoại ngữ ít phổ biến hơn ở Việt Nam. Mặc dù trên thực tế những cuốn từ điển Việt - Ngoại ngữ ít phổ biến đã xuất bản (từ điển Việt – Lào, Việt – Khơme, Việt – Inđônexia, Việt – Balan, Việt - Tiệp, Việt – Bungari, Việt – Hàn, v.v…). Chỉ mãi gần đây mới có một bản luận văn thạc sĩ ngôn ngữ học nghiên cứu việc biên soạn từ điển Việt – Hàn, Hàn - Việt (cách đây khoảng hai năm). Đối với việc xây dựng lý thuyết tiến tới xây dựng những cơ sở thực tế để biên soạn từ điển Ucraina – Viêt, Việt – Ucraina thì luận văn thạc sĩ của chúng tôi là công trình đầu tiên. Trước năm 1991 người Việt Nam không có nhu cầu học tiếng Ucraina bởi Ucraina lúc đó còn là thành viên trong Liên bang Xô Viết cho nên trên lĩnh vực của đất nước Ucraina tiếng Nga được coi là ngôn ngữ quốc gia còn tiếng Ucraina chỉ là ngôn ngữ dân tộc chính là vì thế việc tiếng Ucraina vào Việt Nam trước đây hầu như chưa được tiến hành là một điều tất nhiên. Nhưng mà từ năm 1991 tình hình đã thay đổi hẳn. Hiện nay Ucraina là một nhà nước độc lập với ngôn ngữ quốc gia riêng - tiếng Ucraina. Chính vì thế 7 bây giờ người Việt Nam có nhu cầu học tiếng Ucraina để thực hiện việc hợp tác về các mặt như văn hoá, kinh tế, giáo dục v.v… Sẽ là thật khiểm khuyết nếu giới trí thức Việt Nam nói riêng và nhân dân Việt Nam nói chung không được tiếp xúc một cách trực tiếp với nền văn hoá Ucraina bằng tiếng Ucraina. Trước đây, người Việt Nam chỉ được biết đến văn hoá Ucraina (“Lời di chúc” (Заповіт) của Taras Shevchenko – thi hào kiệt xuất của đất nước Ucraina) thông qua bản dịch các ngôn ngữ khác (tiếng Nga chẳng hạn). Việt Nam cần được tiếp xúc trực tiếp, thưởng thức nghệ thuật trực tiếp đến chính tiếng mẹ đẻ của nước. Như vậy đã đến lúc, tiếng Ucraina tự nó trở thành một nhu cầu bức thiết đối với người Việt Nam nhất là đối với giới trí thức. Và việc phát triển tiếng Ucraina cũng là một động lực thúc đẩy đất nước Việt Nam đi lên. Việt Nam là một quốc gia nằm trong lĩnh vực Đông Nam Á. Trong thời gian gần đây cùng với xu hướng toàn cầu hoá, chính sách của hợp tác kinh tế mở rộng quan hệ ngoại giao với tất cả các nước trên lĩnh vực và trên thế giới của Đảng và nhà nước Việt Nam đã cải thiện và nâng cao quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Ucraina. Nước Ucraina đã thiết lập quan hệ ngoại giao với nước Việt Nam (từ năm 1992) với quan hệ ngoại giao các dự án hợp tác về kinh tế, giáo dục cũng đã bước đầu được thiết lập và có chiều hướng ngày càng phát triển. Các nhà doanh nghiệp Việt Nam và Ucraina đã bắt đầu quan tâm hợp tác trong lĩnh vực xuất nhập khẩu hàng hoá. Hợp đồng thuê người lao động Việt Nam đến làm việc ở Ucraina ngày càng tăng. Chính những điều này đã mở ra những triển vọng mới trong việc hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Ucraina. Về vấn đề hợp tác giáo dục, chính phủ Việt Nam đã tiến hành ký hợp tác giáo dục. Nhiều sinh viên Việt Nam đã được cử đi học rải rác ở Ucraina nhằm cung cấp cho các ngành khác nhau. Theo em việc đưa chương trình giáo 8 dục tiếng Ucraina vào Việt Nam sẽ bắt đầu tiến hành trên cơ sở hợp tác giáo dục giữa bộ giáo dục Việt Nam và bộ giáo dục Việt Nam.Và tất nhiên đấy sẽ là bước mở đầu cho hàng loạt các dự án hợp tác giáo dục khác. 3. Đối tượng nghiên cứư và phạm vi nghiên cứu. Luận văn này tập trung vào việc soạn từ điển Ucraina - Việt và Việt Ucraina cỡ nhỏ (còn gọi là bỏ túi). Hai cuốn từ điển này thuộc lại từ điển Việt - Ngoại ngữ, Ngoại ngữ - Việt hoặc Ucraina - Ngoại ngữ, Ngoại ngữ - Ucraina dành cho đông đảo Ucraina và Việt Nam đang hoặc sẽ học tiếng Việt và tiếng Ucraina: sinh viên đại học, người tự học tiếng Việt và tiếng Ucraina, giáo viên dạy tiếng Việt và tiếng Ucraina. Một điểm thường ít khi được chú ý là một quyển từ điển hai thứ tiếng A và B không thể đồng thời đáp ứng yêu cầu của những người biết tiếng A và của những người biết tiếng B, và như Sếc-ba đã viết, làm từ điển hai thứ tiến nào đó thì phải làm bốn quyển. Ví dụ hai thứ tiếng là Việt và Ucraina thì phải có: hai cuốn Việt - Ucraina (một cho người Việt và một cho người Ucraina) và hai cuốn Ucraina - Việt (cũng một cho người Việt và một cho người Ucraina). Nhưng do hạn chế về thời gian trong luận văn này chúng tôi chỉ làm hai quyển. Chúng tôi hy vọng rằng đây chỉ là bước đầu tiên trong việc biên soạn từ điển Ucraina - Việt, Việt - Ucraina. Để hoàn thành việc biên soạn từ điển Ucraina - Việt và Việt – Ucraina chúng tôi đã tham khảo rất nhiều từ điển khác nhau trong đó có cả từ điển song ngữ lẫn từ điển đơn ngữ (từ điển một thứ tiếng, từ điển giải thích). Do vẫn đến bây chưa có từ điển song ngữ Ucraina - Việt hoặc ngược lại cho nên chúng tôi đã tham khảo từ điển Nga - Việt, Việt – Nga, Ucraina –Anh chủ yếu để chọn những thí dụ điển hình nhất. Để lập bảng từ chúng tôi đã chủ yếu dựa 9 vào những từ điển giải thích. Vậy phần tiếng Ucraina của từ điển được xây dựng chủ yếu dựa vào bảng từ vựng của “Từ điển giải thích tiếng Ucraina” do L. P. Oleksiinko và O. L. Shumeiko biên soạn (Kyiv, Nhà xuất bản “Cobza”, 2002) còn phần tiếng Việt của từ điển được xây dựng dựa vào “Từ điển từ nguyên giải nghĩa” do Vũ Ngọc Khánh, Nguyễn Thị Huế biên soạn (“Hà nội, Nxb “Văn hoá thông tin”, 2003) và từ điển “tiếng Việt thông dụng” do Trần Ngọc Hưởng, Trần Công Tùng, Lê Thuý Nga biên soạn (Hà Nội, Nxb “ Thanh niên”, 2003) 4. Phương pháp làm việc. Luận văn này sẽ áp dụng những phương pháp truyền thống của ngôn ngữ học. Chẳng hạn, phương pháp thống kế, phương pháp tần số, phương pháp phân tích nghĩa, phương pháp đối lập từng phẳng, v.v… Để phục vụ cho việc xây dựng những cơ sở lý thuyết của luận văn chúng tôi sẽ vận dụng phương pháp thực nghiệm cụ thể là sẽ biên soạn thử từ điển Ucraina - Việt, Việt – Ucraina cỡ nhỏ với khoảng 5000 mục từ. Phương pháp làm việc của chúng tôi chủ yếu dựa vào cuốn từ điển Nga - Việt (hai tập) do K. M. Alikanốp, V. V. Ivanốp, I. A. Malkhanôva biên soạn (Hà nội, Nxb “Văn hoá thông tin”, 2003), Việt – Nga do I. I. Gơ-le-bô-va và A. A. Xô-côlốp biên soạn (Maxcơva, Nhà xuất bản “tiếng Nga”, 1992), Ucraina – Anh, Anh - Ucraina do V. Ph. Malyshếp và O, Iu. Petrakốpskyi biên soạn (Kharcov, Nhà xuất bản “Eđinorog”, “Svitoviđ”, “Promin”, 2001) phổ biến nhất và tiến hành dịch. Đồng thời chúng tôi trong quá trình dịch cũng tiến hành đối chiếu từ với các từ điển khác: Nga – Ucraina do S. Ia. Ermolenko, V. I. Ermolenko, K. V. Lenetc, L. O. Pustovit (Kyiv, Nhà xuất bản “Đôvira”, 1996), Anh - Việt 10 do Trầm Quỳnh Dân, Trầm Thanh Sơn, Bá Khánh, Xuân Bách biên soạn (Hà Nội, Nxb “Văn hoá thông tin”, 2003) 5. Cấu trúc của luận văn. Ngoài phần mở đầu và phần kết luận thì luận văn này sẽ gồm hai phần nữa là Phần lý thuyết và Phần thực nghiệm. 11 Phần I Một số vấn đề lý luận về từ điển đối chiếu và về từ điển Ucraina-Việt, Việt-Ucraina 1. Một số vấn đề về từ điển song ngữ 1.1. Vị trí của từ điển song ngữ trong bảng phân loại từ điển theo truyền thống. Từ điển là loại sách tra cứu (sách công cụ) cung cấp thông tin về các từ ngữ. Thông tin được cung cấp trong từ điển phải có tính khách quan và tính tiêu chuẩn. Từ điển có chức năng xã hội rộng. Bên cạnh việc cung cấp vốn từ ngữ và cách sử dụng chúng trong giao tiếp, học tập tiếng mẹ đẻ và ngoại ngữ, góp phần chuẩn hoá ngôn ngữ, từ điển còn giúp mở rộng hiểu biết của con người về sự vật, khái niệm - vốn là môt mặt thường không thể thiếu được trong ý nghĩa của từ. Từ điển luôn phản ánh những kiến thức vốn có trong xã hội ở một thời kỳ nhất định. Nó là một trong những sản phẩm khoa học chịu ảnh hưởng trực tiếp của nền văn hoá xã hội. Ngược trở lại, từ điển cũng có tác dụng lớn đối với sự phát triển của bản thân ngôn ngữ và đối với việc mở rộng giao lưu những cộng đồng ngôn ngữ khác nhau. Cung cấp thông tin có liên quan tới mặt từ vựng, ngữ nghĩa, ngữ pháp, chữ viết… giúp ngừoi đọc nắm chắc và nhuần nhuyễn phương pháp biểu đạt của ngôn ngữ, nâng cao trình độ ngữ văn (công dụng số nhất là từ điển giải thích một thứ tiếng). 12 Cung cấp kiến thức để sử dụng một ngôn ngữ khác (trong đó có các mức độ: đọc hiểu được, dịch xuôi, giao tiếp, dịch ngược hoặc viết bằng ngôn ngữ khác) là công dụng của từ điển song đa ngữ. Cung cấp hiểu biết sâu sắc về khoa học của nhiều lĩnh vực là công dụng của từ điển bách khoa. Có nhiều cách phân loại từ điển. Viện sĩ Sécba phân loại như sau: 1. Đối lập giữa từ điển chuẩn và từ điển tra cứu. Từ điển tra cứu cung cấp thông tin về những từ chưa biết: từ cổ, từ nước ngoài, nghĩa khó… Từ điển chuẩn giúp tra cứu dạng đúng về hình thức, ý nghĩa và các thông tin khác của kí hiệu ngôn ngữ. 2. Đối lập giữa từ điển bách khoa và từ điển ngôn ngữ. Từ điển bách khoa cung cấp thông tin về sự vật. Từ điển ngôn ngữ cung cấp thông tin về kí hiệu. 3. Đối lập giữa từ điển tổng toàn và từ điển thông thường. Từ điển tổng toàn thu thập tất cả các từ trong ngôn ngữ dù chỉ được sử dụng một lần. Có đưa ví dụ kèm theo. Từ điển thông thường: đơn vị của từ điển này đuợc lựa chọn khi đã mang tính ổn định tương đối. 4. Đối lập giữa từ điển thông thường và từ điển ý niệm. Từ điển thông thuờng: các đơn vị được sắp xếp theo một trật tự anphabet nhất định. Từ điển ý niệm: các đơn vị đuợc sắp xếp và giai thích theo từng nhóm đề tài. Ví dụ: không gian, thời gian, địa lý… 5. Đối lập giữa từ điển giai thích (tuòng giải) với từ điển phiên dịch (đối dịch, song ngữ). 13 Từ điển giải thích làm sang tỏ bản chất của các đơn vị ngôn ngữ. Mục đích: xây dựng và chuẩn hoá ngôn ngữ văn hoá, làm giàu và phát triển ngôn ngữ dân tộc. Từ điển phiên dịch đáp ứng nhu cầu hiểu văn bản của ngôn ngữ khác. Ở dưới đây chúng tôi muốn giới thiệu cách phân loại từ điển theo truyền thống ở Việt Nam. Từ điển một thứ tiếng 1.Từ điển ngữ văn (có khoảng 10-14 loại): từ điển tiếng Việt, từ điển tiếng Anh, v.v.. Từ điển hai hoặc hơn hai thứ tiếng 1. Ngoai ngữ - Việt, Việt – Ngoai ngữ 2. Ngông ngữ dân tộc - Việt, Việt Ngôn ngữ dân tộc 2.Từ điển thuật ngữ (còn gọi là từ điển khái niệm) Có hai loại từ điển thuật ngữ: - từ điển một tứ tiếng (giải thích) - từ điển nhiều thứ tiếng (đa ngữ, song ngữ) 3. Các công trình Bách khoa như từ điển Bách khoa, Bach khoa thư 4. Từ điển chỉ dẫn tra cứu như sổ tay, cầm năng chẳng hạn 5. Từ điển chính tả 6. Từ điển giải thích (tường giải) 7. Từ điển trái nghĩa 8. Từ điển tác phẩm Từ điển truyện Kiều chẳng hạn 14 9. Từ điển tác giả 9. Từ điển tần số 10. Từ điển gần âm gần nghĩa 11. Từ điển thành ngữ 12. Từ điển tục ngữ 13. Từ điển ngữ pháp 14. Từ điển ngữ âm 15. Từ điển đồng nghĩa Có một cách phân biệt từ điển khác chia từ điển thành hai loại lớn: 1. Các từ điển bách khoa: Đây la loại từ điển khong nhằm xây dựng các từ trong ngôn ngữ nói chung, mà chủ yếu đưa ra và giải thích các khái niệm; trình bày lai lịch của nó đến các quan điểm khác nhau, cùng với những thay đổi của nó (nếu có) về mặt nội dụng… Loại từ điển bách khoa cho tất cả các lĩnh vực, gọi là bách khoa toàn thư; còn loại cho từng lĩnh vực một thì gọi là từ điển bách khoa chuyên ngành. Ví dụ: Từ điển bách khoa nông nghiệp, Từ điển bách khoa y học… 2. Từ điển ngôn ngữ: đây là loại từ điển được xây dựng bằng những con đường “ngôn ngữ học”. Chúng được phân loại ra như sau: Từ điển một ngôn ngữ, được biên soạn cho một ngôn ngữ cụ thể nào đó ở từng mặt, từng lĩnh vực. Ví dụ: Từ điển giải thích, Từ điển đồng nghĩa, Từ điển chính tả, Từ điển từ nguyên, Từ điển tần số… Từ điển nhiều ngôn ngữ, được biên soạn trên cơ sở đối chiếu hai hay nhiều ngôn ngữ. Ở đây cũng có thể gồm từ điển đối chiếu phổ thống như: Từ điển Anh - Việt, Từ điển Nga - Việt, Từ điển Việt – Pháp…từ điển đối chiếu chuyên ngành như: Từ điển toán học Anh - Việt, Từ điển y học Nga - Việt… 15 Những năm gần đây, ở Việt Nam tình hình biên soạn và xuất bản từ điển có nhiều dấu hiệu đổi mới. Có rất nhiều từ điển đủ loại được xuất bản hàng năm.Theo thống kê chưa đầy đủ, chủ yếu dựa vào thư mục của Thư viện Quốc gia, trong tổng số 447 quyển từ điển đã xuất bản ở Việt Nam từ xưa đến nay, có 239 quyển (trên 53%) đã được xuất bản từ sau 1975, bao gồm: 35 quyển từ điển tiếng Việt các loại, 64 quyển từ điển ngữ văn song ngữ, 78 quyển từ điển thuật ngữ đối chiếu và 62 quyển từ điển chuyên môn các ngành. Tình hình này chứng tỏ xã hội Việt Nam đang có nhiều nhu cầu và ngày càng tăng về từ điển. Nhu cầu này là một tiêu chí của mức độ phát triển kinh tế, văn hoá. Nhu cầu lớn, nhưng khả năng đáp ứng lại hạn chế. Biên soạn từ điển loại vừa và lớn đòi hỏi phải có cơ sở tư liệu đầy đủ và một đội ngũ chuyên gia và kĩ thuật viên làm việc trong nhiều năm; và phải dựa những từ điển loại vừa hoặc loại lớn làm cơ sở thì mới có thể biên soạn tốt những từ điển loại nhỏ. Ở Việt Nam những điều kiện trên đây chưa có đủ, biên soạn từ điển là một việc có nhiều khó khăn, Thế nhưng vì từ điển là loại sách đang "ăn khách", nên với cơ chế thị trường, có không ít quyển từ điển được biên soạn vội vàng, in ấn cũng vội vàng, có rất nhiều sai sót. Từ điển là loại sách công cụ, dùng để tra cứu mỗi khi cần thiết, cung cấp ad hoc những mẩu tri thức mà người dùng nó đang cần. Chỉ cái tên là từ điển "không sai", hoặc "không có những sai lớn". Từ điển học ngày này đã trở thành một bộ môn ngôn ngữ học ứng dụng quan trọng. Do việc biên soạn và xuất bản phát triển rất mạnh từ trên một thế kỷ này, từ điển trở thành loại sách có số lượng phát hành lớn nhất ở nhiều nước, nên công tác từ điển học đã tích luỹ được khá nhiều kinh nghiệm. Sự phát triển mạnh mẽ của ngôn ngữ học mấy thập kỷ gần đây, đặc biệt những 16 thành tựu đã đặt được trong nhiên cứu ngữ pháp và ngữ nghĩa, đã tạo tiền đề cho việc xây dựng cơ sở lý luận từ điển học hiện đại. Việc ứng dụng kĩ thuật điện toán, sử dụng rộng rãi máy tính đã tạo một bước phát triển mới của từ điển học. Nói về lịch sử từ điển học, người ta thường xem xét nó trên hai phương diện, đó là: - Lịch sử từ điển học xét về phương diện lý thuyết. - Lịch sử từ điển học xét về phương diện thực hiện. Ở đây, chúng tôi trình bày lịch sử từ điển học theo trình tự thời gian và chỉ nói về từ điển đối chiếu. Có nhiều ý kiến cho rằng, ở Việt Nam trên thực tế cho đến nay vẫn chưa có từ điển học lý thuyết mà mới có từ điển học thực hành thôi. Cụ thể là theo GS. Hoàng Phê và PGS. Nguyễn Ngọc Trâm (1993), từ điển học Việt Nam ra đời rất muộn. Nhưng đó là những ý kiến về từ điển học nói chung. Còn về từ điển đối chiếu (hoặc từ điển song ngữ, từ điển đối dịch), theo GS. Chu Bích Thu. Có thể chia làm ba giai đoạn phát triển tương ứng với ba giai đoạn lịch sử của Việt Nam, do nó thường chịu ảnh hưởng của các hoàn cảnh chính trị, xã hội, đặc biệt là chịu ảnh hưởng của mối quan hệ ban giao giữa nước ta với các nước khác. Chúng tôi đang nói đến ba giai đoạn như sau: 1/ Giai đoạn trước thế kỷ XX: Việt Nam có nhiều thời kỳ chịu sự đô hộ của phong kiến Trung Quốc, sao đó trở thành thuộc địa của Pháp. Trong suốt thời gian này mặc dù tiếng Việt chịu ảnh hưởng của tiếng Hán và văn hoá Trung Hoa, nhưng tiếng Việt vẫn giữ được những nét riêng của mình và phát triển theo con đường riêng. Hiện nay những tài liệu cổ này chỉ còn ít, và chúng được sử dụng chủ yếu trong việc học tập chữ Hán, chữ Nôm. Hoặc một 17 số từ điển đối dịch Pháp - Việt, Việt - Pháp (cuốn Từ điển An nam - Lusitan La tin xuất bản năm 1651 còn được gọi là Việt - Bồ - La chẳng hạn) giúp các cố đạo Tây Ban Nha truyền giáo. 2/ Giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến trước năm 1945, do điều kiện lịch sử, ở Việt Nam phổ biến hai loại từ điển đối chiếu Hán - Việt và Pháp - Việt. Cuốn Hán - Việt tự điển, H., 1932 được coi là cuốn từ điển đối chiếu Hán Việt thực sự đầu tiên ở Việt Nam. 3/ Giai đoạn nửa sau thế kỷ XX, các loại từ điển đối chiếu đã nhiều hơn và thực sự. Vào giai đoạn này có những tác phẩm của những tác giả có uy tín như: Nguyễn Đình Trọng, Hoàng Xuân Minh, Bùi Ý, Trần Văn Điền, Đặng Chấn Liêu, v.v... Ngày nay, ngoài từ điển đối chiếu giữa tiếng Việt và một số ngôn ngữ phổ biến trên thế giới như tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Trung, tiếng Pháp...chúng ta còn có một số cuốn từ điển đối chiếu giữa tiếng Việt - tiếng dân tộc trong nước và ngược lại như Việt - Chăm, Việt – Tày - Nùng...Ngoài những từ điển này còn có một loại nữa là những từ điển đối chiếu tiếng Việt với một số thứ tiếng nước ngoài không phổ biến lắm như: tiếng Bungari, Balan, Tiệp... Những cuốn từ điển này ra đời một mặt thể hiện sự phát triển của ngành biên soạn từ điển, mặt khác cũng phản ánh sự phát triển của các chính sách xã hội của nhà nước. Đó là các chính sách về đầu tư phát triển cho các vùng dân tộc thiểu số, chính sách mở cửa trong quan hệ quốc tế. Ngoài ra nó cũng phản ánh sự phát triển của ngành ngôn ngữ học trong nước và đặc biệt, những cuốn từ điển đối chiếu tiếng Việt - tiếng dân tộc và ngược lại đã phản ánh sự phát triển việc nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. 18