Tài liệu Chuyện Nhỏ Trong Thế Giới Lớn - E.H.Gombrich

LÚÂ I TÛÅ A • 5 Lời tựa E rnst Gombrich, ngûúâi öng cuãa töi, àûúåc biïët àïën nhiïìu nhêët nhû möåt nhaâ nghiïn cûáu lõch sûã nghïå thuêåt. Ngoaâi caác cöng trònh nghiïn cûáu khoa hoåc, taác phêím Lõch sûã Nghïå thuêåt – The Story of Art àaä khiïën haâng triïåu baån àoåc trïn khùæp thïë giúái biïët àïën öng. Nhûng nïëu khöng coá Chuyïån nhoã trong thïë giúái lúán - A little history of the world thò chùæc chùæn seä khöng bao giúâ coá The Story of Art. Cêu chuyïån bùæt àêìu tûâ Vienna, nùm 1935 khi öng töi coân rêët treã. Sau khi töët nghiïåp tiïën sô úã Àaåi hoåc Vienna, öng khöng tòm àûúåc viïåc laâm. Trong thúâi buöíi khoá khùn àoá, öng khöng coá möåt triïín voång nghïì nghiïåp naâo caã. Möåt ngûúâi baån laâm 6 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N xuêët baãn nhúâ öng àoåc qua möåt cuöën saách lõch sûã cho treã em bùçng tiïëng Anh, xem thûã coá dõch sang tiïëng Àûác àûúåc khöng. Cuöën saách nùçm trong böå saách múái Wissenschaft f r Kinder (Kiïën thûác cho treã em), do möåt ngûúâi baån àang hoåc y khoa úã London gúãi vïì. Öng töi àoåc xong vaâ khöng hïì êën tûúång gò vúái cuöën saách naây. Öng baão vúái Walter Neurath, ngûúâi baån laâm xuêët baãn vaâ sau naây saáng lêåp ra nhaâ xuêët baãn Thames vaâ Hudson úã Anh, rùçng coá leä cuöën àoá chùèng àaáng dõch sang tiïëng Àûác. Röìi öng noái: “Töi nghô töi coá thïí viïët hay hún thïë nhiïìu”. Vaâ thïë laâ Neurath baão öng viïët thûã möåt chûúng xem sao. Chuyïån laâ trûúác àoá, khi sùæp hoaân thaânh luêån aán tiïën sô öng töi thûúâng hay gùåp möåt cö beá chaáu cuãa ngûúâi baån. Cö beá luác naâo cuäng muöën biïët taåi sao öng hay bêån röån àïën vêåy vaâ öng luön tòm caách giaãi thñch cöng viïåc cuãa mònh cho cö beá hiïíu. Sau naây öng coá kïí laåi rùçng àöi luác chñnh öng cuäng caãm thêëy söët ruöåt vúái löëi vùn phong haân lêm duâng trong nghiïn cûáu, mùåc duâ öng tûâng àoåc rêët nhiïìu trong luác ài hoåc. Öng töi luön tin rùçng moåi thûá àïìu coá thïí àûúåc giaãi thñch möåt caách dïî hiïíu cho möåt àûáa treã thöng minh maâ khöng cêìn àïën thuêåt ngûä hay nhûäng ngön tûâ saáo röîng. Thïë laâ öng viïët thûã möåt chûúng vïì thúâi Hiïåp Sô vaâ àûa cho Neurath xem. Neurath rêët haâi loâng, nhûng, “àïí kõp thúâi haån xuêët baãn àaä àõnh trûúác cho cuöën saách kia, anh phaãi hoaân thaânh baãn thaão trong saáu tuêìn.” LÚÂ I TÛÅ A • 7 Luác àoá chñnh öng töi cuäng khöng chùæc coá thïí laâm àûúåc khöng, nhûng öng thñch thûã thaách naây vaâ nhêån lúâi thûã sûác. Öng lêåp daân yá, lûåa choån nhûäng giai àoaån lõch sûã àïí cho vaâo saách bùçng caách tûå hoãi mònh rùçng sûå kiïån naâo trong quaá khûá coá aãnh hûúãng àïën nhiïìu ngûúâi nhêët vaâ àûúåc nhúá àïën nhiïìu nhêët. Sau àoá möîi ngaây öng viïët möåt chûúng. Buöíi saáng öng àoåc caác taâi liïåu tham khaão tûâ saách vúã cuãa cuå töi - göìm coá caã möåt cuöën baách khoa toaân thû. Buöíi chiïìu öng ài àïën thû viïån àïí tòm thïm taâi liïåu vïì giai àoaån lõch sûã maâ öng àang viïët àïí àaãm baão tñnh xaác thûåc. Buöíi töëi laâ thúâi gian daânh àïí viïët. Chó coá nhûäng ngaây chuã nhêåt laâ ngoaåi lïå. Nhûng àïí giaãi thñch chuyïån naây, töi seä phaãi giúái thiïåu baâ nöåi cuãa mònh. Baâ töi ngaây trûúác tïn laâ Ilse Heller. Baâ laâ ngûúâi Bohemia, àïën Vienna àïí hoåc dûúng cêìm. Baâ laâ hoåc troâ cuãa Leonie Gombrich, cuå nöåi töi vaâ cuäng laâ ngûúâi maâ tïn töi àûúåc àùåt theo. Leonie giúái thiïåu Ilse cho öng töi röìi nhúâ cêåu con trai dêîn ngûúâi hoåc troâ cuãa mònh ài xem caác triïín laäm vaâ nhûäng cöng trònh kiïën truác cuãa Vienna. Àïën nùm 1935 thò hêìu nhû cuöëi tuêìn naâo hoå cuäng ài chúi vúái nhau vaâ sau àoá möåt nùm thò öng baâ töi cûúái nhau. Baâ töi thûúâng kïí laåi rùçng vaâo möåt ngaây chuã nhêåt nhû thïë hai ngûúâi àang thaã böå trong khu rûâng úã Vienna vaâ àõnh dûâng laåi nghó chên. Baâ töi vûâa noái: “Hay mònh tòm möåt khoaãng rûâng thûa, ngöìi trïn coã hay trïn möåt göëc cêy àöí naâo àoá àïí nghó cuäng àûúåc...” thò öng töi böîng ruát trong tuái aáo ra möåt xêëp giêëy röìi hoãi rùçng: “Töi àoåc caái naây cho em nghe nheá?” 8 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N Vïì sau khi kïí laåi cêu chuyïån naây, baâ töi thûúâng hay noái rùçng “Baâ thaâ àïí cho öng àoåc coân hún phaãi tûå àoåc, vò luác àoá chûä viïët cuãa öng khoá àoåc lùæm.” Öng töi àaä àoåc cho baâ nghe cêu chuyïån lõch sûã thu goån. Baâ rêët thñch vaâ cûá nhû thïë tuêìn naâo öng cuäng àoåc cho baâ nghe cho àïën khi cuöën saách àûúåc hoaân têët. Öng töi àaä khöng thêët hûáa vúái Neurath. Nïëu baån coá dõp àoåc thaânh tiïëng, baån seä hònh dung àûúåc ngaây xûa öng töi àaä àoåc cho baâ töi nghe nhû thïë naâo vaâ öng àaä têm huyïët ra sao. Nhûäng minh hoåa àêìu tiïn cuãa saách do möåt ngûúâi vöën laâ thêìy daåy cûúäi ngûåa thûåc hiïån. Öng hay hoám hónh baão rùçng hònh veä ngûåa trong saách coá veã chi tiïët hún caác hònh ngûúâi. Khi ra mùæt lêìn àêìu tiïn vaâo nùm 1936 vúái tûåa àïì Eine kurze Weltgeschichte f r junge Leser cuöën saách àûúåc chaâo àoán nöìng nhiïåt. Nhûäng nhaâ phï bònh khi àoá cûá nghô rùçng öng töi ùæt phaãi laâ möåt thêìy giaáo àêìy kinh nghiïåm. Khöng lêu sau àoá cuöën saách àûúåc dõch ra nùm thûá tiïëng nhûng luác àoá öng àaä chuyïín àïën Anh quöëc, núi gia àònh töi àõnh cû sau naây. Sau àoá chñnh quyïìn phaát xñt àaä cêëm xuêët baãn taác phêím cuãa öng, khöng phaãi vò lyá do sùæc töåc maâ vò taác phêím quaá “hoâa bònh”. Nhûng haåt mêìm àaä àûúåc gieo vaâ sau àoá mùåc duâ rêët bêån röån öng töi bùæt tay vaâo viïët möåt cuöën nûäa, têåp trung vaâo àïì taâi lõch sûã nghïå thuêåt. Àêy chñnh laâ cuöën The Story of Art - Lõch sûã nghïå thuêåt vaâ khöng hûúáng àïën àöëi tûúång treã em vò nhû öng LÚÂ I TÛÅ A • 9 töi tûâng noái: “Lõch sûã nghïå thuêåt khöng phaãi laâ àïì taâi cho treã em” maâ daânh cho nhûäng àöåc giaã lúán tuöíi hún. Taác phêím naây liïn tuåc àûúåc taái baãn kïí tûâ nùm 1950 vaâ àaä àïën vúái baån àoåc úã hún ba mûúi quöëc gia. Nhûng baãn Chuyïån nhoã trong thïë giúái lúán àêìu tiïn vêîn nùçm im trong möåt ngùn keáo úã phña bùæc London. Sau chiïën tranh öng töi giaânh laåi àûúåc taác quyïìn nhûng luác àoá thïë giúái àaä thay àöíi vaâ dûúâng nhû àaä khaác ài rêët nhiïìu so vúái thïë giúái trong cuöën saách cuãa öng. Chuyïån nhoã trong thïë giúái lúán vêîn bõ quïn laäng. Maäi ba mûúi nùm sau àoá, öng töi nhêån àûúåc thû tûâ möåt nhaâ xuêët baãn Àûác. Hoå tònh cúâ àoåc àûúåc cuöën saách vaâ hoaân toaân bõ noá chinh phuåc. Vêåy laâ cuöën saách cuãa öng töi àûúåc taái baãn vaâ àûúåc böí sung möåt chûúng úã cuöëi saách. Möåt lêìn nûäa, öng töi rêët ngaåc nhiïn vaâ vui mûâng trûúác sûå thaânh cöng cuãa taác phêím cuäng nhû caác baãn dõch sau àoá. Öng rêët thñch chónh sûãa laåi baãn thaão cho phuâ húåp vúái àöåc giaã úã nhiïìu nûúác khaác nhau vaâ luác naâo cuäng sùén loâng lùæng nghe yá kiïën cuãa caác dõch giaã. Chó coá möåt vêën àïì nhoã. Trûâ Chuyïån nhoã trong thïë giúái lúán ra, têët caã caác taác phêím khaác cuãa öng töi àïìu viïët bùçng tiïëng Anh vaâ öng töi luön muöën tûå tay dõch taác phêím cuãa mònh. Mûúâi nùm sau àoá mùåc cho coá rêët nhiïìu lúâi àïì nghõ, öng töi vêîn chûa bùæt tay vaâo dõch. Cöng viïåc bêån röån laâ möåt phêìn, nhûng coân coá möåt lyá do khaác lúán hún. Öng töi bùn khoùn rùçng möåt taác phêím lõch sûã àûúåc viïët tûâ quan àiïím cuãa chêu 10 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N Êu luåc àõa seä khöng thu huát àûúåc àöåc giaã Anh quöëc. Maäi cho àïën nhûäng nùm 1990 khi Anh tùng cûúâng vai troâ cuãa mònh trong Liïn minh chêu Êu, vaâ vúái sûå àöång viïn kheáo leáo cuãa baâ töi, öng múái tin rùçng taác phêím cuãa mònh seä àûúåc àöåc giaã Anh quöëc àoán nhêån. Vêåy laâ maäi àïën cuöëi cuöåc àúâi àêìy thaânh quaã cuãa mònh, öng múái bùæt tay vaâo thûåc hiïån baãn tiïëng Anh cho taác phêím àêìu tay. Khöng lêu sau àoá, töi coân nhúá öng hay noái vúái töi rùçng: “Öng àang àoåc laåi Chuyïån nhoã trong thïë giúái lúán, àuáng laâ trong àoá coá nhiïìu thûá thêåt. Chaáu biïët khöng, öng thûåc sûå nghô noá laâ möåt cuöën saách hay.” Àûúng nhiïn öng töi àaä sûãa laåi nhiïìu chöî. Öng thïm vaâo nhûäng thöng tin vïì ngûúâi tiïìn sûã. Öng nhúâ böë töi - möåt nhaâ nghiïn cûáu Phêåt giaáo cöí àaåi tû vêën cho nhûäng thay àöíi úã chûúng 10. Caroline Mustill, trúå lyá cuãa öng àaä giuáp àúä rêët nhiïìu trong nhûäng phêìn vïì lõch sûã Trung Hoa. Thêåt laâ may mùæn vò Caroline laâm viïåc rêët gêìn guäi vúái öng. Khi öng qua àúâi vaâo tuöíi chñn mûúi hai, Caroline àaä xuêët sùæc hoaân têët cöng viïåc coân dang dúã cuãa öng. Clifford Harper laâ ngûúâi thûåc hiïån phêìn minh hoåa múái maâ töi chùæc rùçng nïëu nhòn thêëy àûúåc öng seä rêët haâi loâng. Nhûng coá nhûäng thay àöíi khöng thïí naâo thûåc hiïån àûúåc khi öng khöng coân nûäa. Chuáng töi biïët rùçng öng dûå àõnh thïm vaâo vaâi chûúng vïì Shakespeare vaâ vïì àaåo luêåt quy àõnh caác quyïìn cuãa hoaâng gia - Bill of Rights. Vaâ chùæc rùçng öng seä böí sung phêìn nöåi chiïën Anh vaâ sûå ra àúâi cuãa chïë àöå dên chuã LÚÂ I TÛÅ A • 11 nghõ viïån. Nhûng chuáng töi khöng thïí àoaán àûúåc öng seä viïët nhûäng nöåi dung àoá nhû thïë naâo. Vò thïë nhûäng phêìn chûa kõp àûúåc öng viïët laåi vêîn àûúåc giûä nguyïn, nhû àaä tûâng àûúåc ra mùæt baån àoåc úã nhiïìu nûúác khaác. Nhûng quan troång hún vêîn laâ quan àiïím cuãa öng vïì caách tiïëp cêån lõch sûã, vaâ cuäng laâ vïì sûå hoåc. Àöëi vúái öng, àoá luön phaãi laâ möåt haânh trònh khaám phaá àêìy lyá thuá. Trong lúâi tûåa úã êën baãn Thöí Nhô Kyâ, öng töi coá viïët rùçng: “Töi muöën nhêën maånh rùçng cuöën saách naây khöng phaãi vaâ khöng thïí thay thïë cho saách giaáo khoa lõch sûã trong trûúâng hoåc. Töi muöën baån àoåc cuãa mònh thû giaän vaâ theo doäi cêu chuyïån maâ khöng phaãi ghi chuá hay cöë nhúá nhûäng caái tïn vaâ ngaây thaáng. Töi hûáa laâ seä khöng bùæt hoå laâm baâi kiïím tra naâo caã.” Leonie Gombrich Thaáng 4/2005 NGAÂ Y XÛÃ A NGAÂ Y XÛA • 13 M oåi cêu chuyïån kïí àïìu bùæt àêìu tûâ “ngaây xûãa ngaây xûa”. Cêu chuyïån lõch sûã thïë giúái maâ ta sùæp kïí cho em cuäng thïë, cuäng laâ möåt cêu chuyïån vïì nhûäng viïåc àaä xaãy ra úã thúâi xa xûa. Àöëi vúái em, ngaây xûa coá thïí laâ khi em coân beá, àûáng kiïîng chên lïn em múái vúái àûúåc tay meå. Em coân nhúá caãm giaác àoá khöng? Lõch sûã cuãa riïng em coá thïí bùæt àêìu nhû thïë naây “Ngaây xûa coá möåt cêåu beá - hoùåc möåt cö beá - em chñnh laâ cêåu beá/cö beá àoá”. Trûúác àoá nûäa thò em laâ em beá coân nùçm trong nöi. Tûå 14 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N em khöng nhúá mònh nùçm trong nöi ra sao nhûng em vêîn biïët àûúåc àiïìu àoá. Ba meå em cuäng àaä tûâng laâ nhûäng em beá nhû thïë, öng baâ em cuäng vêåy, vaâo thúâi coân xa xûa hún vaâ em biïët têët caã nhûäng àiïìu àoá. Nhûng chûa hïët, mùåc duâ öng baâ em laâ ngûúâi giaâ, öng baâ vêîn coá öng baâ cuãa mònh nûäa vaâ coá nhûäng cêu chuyïån thúâi thú êëu nhû em. Vaâ nhûäng cêu chuyïån ngaây xa xûa cûá nöëi tiïëp maäi nhû thïë. Àaä bao giúâ em thûã àûáng giûäa hai têëm gûúng àùåt àöëi diïån nhau chûa? Nïëu chûa, em nïn thûã möåt lêìn. Em seä thêëy möåt haâng daâi nhûäng têëm gûúng saáng loaáng, têëm sau beá hún têëm trûúác, traãi daâi vïì phña xa, möîi luác möåt múâ dêìn, em khöng thïí nhòn thêëy têëm gûúng cuöëi cuâng àûúåc. Nhûäng têëm gûúng xïëp haâng nöëi tiïëp nhau maäi maäi vïì phña xa, khuêët têìm mùæt cuãa em. Mùåc duâ khöng thïí nhòn thêëy hïët em vêîn biïët àûúåc haâng gûúng daâi vö têån. Lõch sûã cuäng nhû vêåy. Chuáng ta khöng thïí thêëy àuúåc ngoån nguöìn cuãa lõch sûã. Em thûã nghô vïì öng nöåi cuãa öng nöåi cuãa öng nöåi cuãa öng nöåi... cuãa öng nöåi em, em seä thêëy choáng caã mùåt cho xem. Nhûng nïëu em nghô laåi, tûâ tûâ chêåm raäi em seä hònh dung ra àûúåc cêu chuyïån cuãa möîi ngûúâi. Röìi em tiïëp tuåc nghô vïì ngûúâi úã thúâi trûúác àoá nûäa. Cûá thïë ta nghô vïì lõch sûã, vïì nhûäng thúâi coân xa xûa hún nûäa. Nhûng khöng bao giúâ coá àiïím bùæt àêìu vò nïëu em nghô vïì bêët kyâ möåt khúãi àêìu naâo thò laåi coá möåt cêu chuyïån “ngaây xûãa ngaây xûa.” NGAÂ Y XÛÃ A NGAÂ Y XÛA • 15 Lõch sûã nhû möåt caái giïëng khöng àaáy vêåy. Nhòn vaâo àoá em coá thêëy choáng mùåt khöng? Ta thò bùæt àêìu thêëy choáng mùåt röìi àêy. Bêy giúâ em haäy tûúãng tûúång ta cuâng àöët möåt mêíu giêëy nhoã vaâ thaã noá vaâo loâng giïëng. Mêíu giêëy seä rúi chêìm chêåm, möîi luác möåt sêu hún. Ngoån lûãa trïn mêíu giêëy seä soi saáng àûúâng vaâo loâng giïëng. Em coá hònh dung àûúåc khöng? Ngoån lûãa cuãa ta vaâ em àang rúi xuöëng loâng giïëng sêu. Àïën möåt luác naâo àoá noá seä chó coân laâ möåt vò sao beá xñu giûäa loâng giïëng àen thùm thùèm. Vò sao möîi luác möåt beá laåi... vaâ àïën luác naâo àoá thò biïën mêët. Trñ nhúá cuãa chuáng ta cuäng giöëng nhû mêíu giêëy àoá vêåy. Chuáng ta duâng trñ nhúá àïí soi saáng quaá khûá. Àêìu tiïn laâ quaá khûá cuãa riïng ta, sau àoá ta laåi ài hoãi trñ nhúá cuãa nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. Muöën biïët vïì thúâi trûúác nûäa thò ta tòm àoåc buát tñch cuãa nhûäng ngûúâi àaä khuêët. Cûá thïë, ta soi àûúâng vaâo lõch sûã. Coá nhûäng núi chuyïn giûä nhûäng giêëy túâ nhû vêåy. ÚÃ àoá em coá thïí tòm thêëy nhûäng bûác thû àûúåc viïët haâng trùm nùm trûúác. Möåt lêìn noå ta àoåc àûúåc möåt bûác thû nhû thïë naây: “Meå yïu quyá, höm qua chuáng con àûúåc ùn rêët nhiïìu nêëm cuåc. Thûúng meå nhiïìu, William”. William laâ möåt hoaâng tûã ngûúâi YÁ söëng vaâo thúâi caách àêy böën trùm nùm. Nêëm cuåc laâ möåt loaåi nêëm àùåc saãn. Trong haânh trònh ài vaâo giïëng sêu quaá khûá àoá, ta chó nhòn thêëy sûå viïåc thoaáng qua, nhêët laâ khi ngoån lûãa rúi caâng luác caâng nhanh: möåt ngaân nùm... nùm ngaân nùm... mûúâi ngaân nùm. ÚÃ nhûäng thúâi xa xûa nhû vêåy vêîn coá nhûäng cö cêåu beá 16 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N thñch ùn ngon. Nhûng xûa àïën mûác àoá thò chûa coá ai biïët viïët caã. Hai mûúi ngaân nùm... nùm mûúi ngaân... nhûäng ngûúâi söëng vaâo thúâi êëy vêîn coá thïí kïí nhûäng cêu chuyïån bùæt àêìu bùçng “ngaây xûãa ngaây xûa”, giöëng nhû ta àang kïí em nghe bêy giúâ vêåy. Luác naây ngoån lûãa kyá ûác cuãa chuáng ta bùæt àêìu beá laåi vaâ dêìn dêìn biïën mêët. Thïë nhûng ta vêîn biïët àûúåc lõch sûã vêîn coân tiïëp nöëi maäi maäi, tûâ thuúã khai thiïn lêåp àõa vaâ chûa coá con ngûúâi. Coá nhûäng ngoån nuái thúâi àoá cao hún bêy giúâ rêët nhiïìu. Röìi nhûäng trêån mûa àöí xuöëng lêu ngaây àaä biïën chuáng thaânh nhûäng quaã àöìi. Laåi coá nhûäng ngoån nuái sau naây múái moåc lïn tûâ giûäa biïín khúi, cao lïn dêìn dêìn qua haâng bao triïåu nùm. Trûúác àoá nûäa laåi coá nhûäng con vêåt rêët khaác thûúâng. Chuáng coá kñch thûúác khöíng löì vaâ tröng nhû nhûäng con röìng vêåy. Nhúâ nhûäng khuác xûúng cuãa chuáng coân soát laåi trong loâng àêët maâ ngaây nay chuáng ta biïët àûúåc àiïìu àoá. Khi coân laâ möåt cêåu hoåc sinh úã Vienna ta thûúâng hay ài thùm quan Baão taâng lõch sûã tûå nhiïn, núi ta tha höì ngùæm böå xûúng khöíng löì cuãa möåt con Khuãng long hai àoân. Möåt caái tïn thêåt kyâ cuåc phaãi khöng em. Nhûng con vêåt naây coân kyâ cuåc hún caã caái tïn cuãa noá. Noá to hún möåt cùn phoâng, thêåm chñ laâ hai cùn phoâng gheáp laåi. Noá cao nhû möåt cêy cöí thuå vaâ àuöi thò daâi nhû sên boáng àaá vêåy àoá. Em thûã tûúãng tûúång xem khi suåc muäi kiïëm thûác ùn trong rûâng cöí àaåi, hùèn noá phaãi öìn aâo lùæm! Nhûng thúâi àoá vêîn chûa phaãi laâ àiïím bùæt àêìu cuãa lõch sûã. Vêîn coân coá nhûäng thúâi xa xûa hún, haâng ngaân triïåu nùm. Noái NGAÂ Y XÛÃ A NGAÂ Y XÛA • 17 nhû vêåy thò dïî, nhûng haäy dûâng laåi vaâ suy nghô möåt luác xem. Em biïët möåt giêy laâ bao lêu khöng? Möåt giêy daâi bùçng nhõp em àïëm: möåt, hai, ba. Thïë coân möåt ngaân triïåu giêy? Em haäy hònh dung möåt ngaân triïåu giêy xem naâo. Nhûng nhû vêåy chó múái coá ba mûúi hai nùm thöi! Bêy giúâ em haäy tiïëp tuåc tûúãng tûúång möåt ngaân triïåu nùm vïì trûúác xem! Luác àoá chûa coá caã nhûäng con vêåt khöíng löì, chó coá nhûäng loaâi öëc sïn vaâ giun dïë. Trûúác caã àoá nûäa thò chûa coá cêy cöëi gò. Traái àêët giöëng nhû möåt “khoaãng khöng vö àõnh” vêåy àoá. Khöng coá gò caã. Khöng cêy cöëi, khöng möåt coång coã, khöng hoa laá, khöng coá gò maâu xanh caã. Chó toaân laâ nhûäng baäi àaá trú troåi vaâ biïín caã. Àïën biïín cuäng tröëng röîng: khöng caá khöng töm khöng coá caã rong rïu. Nhûng soáng biïín thúâi àoá vêîn rò raâo nhûäng cêu chuyïån “ngaây xûãa ngaây xûa...” Ngaây xûa cuãa soáng biïín coá leä laâ khi traái àêët chó laâ möåt àaám mêy khñ vaâ buåi bay trong khöng khñ, giöëng nhû nhûäng àaám mêy ta thûúâng thêëy qua kñnh viïîn voång vêåy. Trong haâng tyã nùm, khöng soãi àaá, khöng nûúác non, khöng sûå söëng, àaám khñ buåi àoá cuöën quanh mùåt trúâi. Thïë coân trûúác caã luác àoá nûäa thò sao? Trûúác àoá, caã mùåt trúâi giaâ nua cuãa chuáng ta cuäng chûa xuêët hiïån. Chó coá nhûäng vò sao kyâ bñ khöíng löì vaâ caác thiïn thïí nhoã hún quay cuöìng giûäa nhûäng àaám mêy khñ trong möåt vuä truå vö têån vö cuâng. “Ngaây xûãa ngaây xûa”, cûá thïë àûa ta vaâo quaá khûá, xa maäi, xa maäi, àïën choáng caã mùåt. Thïë thò ta phaãi nhanh chên ngûúåc thúâi gian trúã vïì, vïì vúái mùåt trúâi, vúái traái àêët, vúái biïín caã xinh 18 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N àeåp, vúái cêy cöëi, öëc sïn vaâ khuãng long, vúái nuái non huâng vô vaâ cuöëi cuâng, vïì vúái con ngûúâi thên thuöåc. Y nhû luác ta ài xa röìi trúã vïì nhaâ vêåy phaãi khöng em? Àïí nhûäng cêu chuyïån “ngaây xûãa ngaây xûa” khöng cuöën ta ài thêåt nhanh vaâo giïëng sêu vö têån cuãa lõch sûã, thónh thoaãng ta haäy dûâng laåi àïí tûå hoãi “Vêåy chuyïån êëy xaãy ra luác naâo?” Röìi ta laåi hoãi tiïëp: “Thêåt sûå chuyïån gò àaä xaãy ra?”. Hoãi nhû vêåy tûác laâ ta àang tòm vïì lõch sûã àêëy em aå. Lõch sûã úã àêy khöng phaãi chó laâ möåt cêu chuyïån naâo àoá, maâ laâ cêu chuyïån cuãa têët caã chuáng ta, cêu chuyïån cuãa thïë giúái naây. Em àaä sùén saâng chûa? NHÛÄ N G NHAÂ PHAÁ T MINH TUYÏå T VÚÂ I NHÊË T ... • 19 2 Những nhà phát minh tuyệt vời nhất của mọi thời đại C oá ngûúâi úã gêìn tónh Heidelberg nûúác Àûác coá lêìn tòm àûúåc möåt khuác xûúng nùçm sêu trong loâng àêët khi àang àaâo hêìm. Möåt khuác xûúng ngûúâi hùèn hoi. Xûúng haâm rùng. Nhûng noá chùèng giöëng gò vúái xûúng haâm cuãa ngûúâi ta ngaây nay caã. Khuác xûúng rêët to vaâ khoãe vúái nhûäng chiïëc rùng thêåt laâ chùæc. Em tûúãng tûúång ngûúâi naâo coá àûúåc haâm rùng nhû vêåy thò tha höì maâ ùn àöì cûáng. Vaâ chùæc hoå phaãi söëng caách àêy xa xûa lùæm vò khuác xûúng nùçm rêët sêu dûúái loâng àêët. Lêìn khaác, vêîn úã Àûác, trong thung luäng Neander ngûúâi ta tòm thêëy möåt caái soå ngûúâi. Caái soå naây cuäng chùèng giöëng gò 20 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N vúái soå ngûúâi ngaây nay. Noá khöng coá vêìng traán maâ chó coá hai àûúâng lùçn nöíi lïn phña trïn chên maây. Nhû thïë thò ngûúâi thúâi àoá chùæc coá leä khöng thïí naâo “boáp traán suy nghô” nhû chuáng ta bêy giúâ. Hoùåc ñt ra chùæc hoå khöng suy nghô nhanh bùçng con ngûúâi bêy giúâ. Thïë laâ nhûäng ngûúâi phaát hiïån ra caái soå kïët luêån rùçng con ngûúâi ngaây xûa khöng gioãi suy nghô nhûng rêët gioãi ùn àöì cûáng. Àïën àêy chùæc em seä bûåc mònh lùæm vò ta vêîn chûa kïí nhûäng ngûúâi naây söëng vaâo thúâi naâo, tröng hoå nhû thïë naâo vaâ hoå söëng ra sao, nhû ta àaä hûáa vúái em. Noái thêåt vúái em laâ ta khöng biïët chñnh xaác àûúåc. Nhûng hi voång möåt ngaây naâo àoá chuáng ta seä biïët vaâ coá thïí em seä giuáp tòm ra cêu traã lúâi. Nhûäng ngûúâi thúâi àoá cuäng chûa biïët viïët nïn chùèng coá buát tñch gò àïí laåi. Nhûng möîi ngaây qua ài chuáng ta laåi khaám phaá thïm nhûäng àiïìu múái. Caác nhaâ khoa hoåc phaát hiïån ra quy luêåt biïën àöíi cuãa cêy cöëi vaâ àaá nuái lûãa qua thúâi gian. Nhúâ àoá ta coá thïí tñnh ra tuöíi cuãa chuáng. Sau nhûäng phaát hiïån úã Àûác thò ngûúâi ta coân tòm thêëy nhiïìu àiïìu thuá võ úã nhûäng núi khaác. Chùèng haån nhû úã chêu AÁ vaâ chêu Phi ngûúâi ta tòm thïm àûúåc nhiïìu àoaån xûúng lêu àúâi nhû böå xûúng haâm úã Heidelberg vêåy. Nhûäng böå xûúng naây laâ cuãa töí tiïn xa xöi cuãa chuáng ta, nhûäng ngûúâi àaä biïët duâng àaá laâm cöng cuå caách àêy möåt trùm nùm mûúi ngaân nùm. Nhûäng ngûúâi naây laåi khaác vúái ngûúâi Neanderthal – thuöåc cuâng thúâi vúái höåp soå úã thung luäng Neander nhû ta vûâa kïí cho em nghe. NHÛÄ N G NHAÂ PHAÁ T MINH TUYÏå T VÚÂ I NHÊË T ... • 21 Ngûúâi Neaderthal söëng trûúác àoá khoaãng baãy mûúi ngaân nùm vaâ töìn taåi trïn traái àêët trong voâng khoaãng hai trùm ngaân nùm. Phaãi noái thïm laâ ta phaãi xin löîi ngûúâi Neanderthal vò suy àoaán khöng chñnh xaác úã trïn: mùåc duâ vêìng traán cuãa hoå khöng cao nhûng kñch cúä böå naäo thò cuäng tûúng àûúng vúái naäo cuãa chuáng ta hiïån nay. Nhûng nhû vêåy vêîn chûa thïí naâo laâm em haâi loâng. Vêîn chûa coá tïn tuöíi, ngaây thaáng gò thò khoá coá thïí goåi laâ “lõch sûã” àûúåc phaãi khöng em? Chñnh vò vêåy maâ thúâi kyâ naây coân àûúåc goåi laâ thúâi Tiïìn Sûã - tûác laâ trûúác khi “lõch sûã” bùæt àêìu vaâ chuáng ta chó biïët möåt caách phoãng chûâng vïì thúâi àiïím xaãy ra moåi chuyïån. Khi lõch sûã bùæt àêìu - ta seä kïí cho em úã chûúng tiïëp theo con ngûúâi àaä coá nhûäng thûá maâ ngaây nay chuáng ta cuäng coá nhû aáo quêìn, nhaâ cûãa, cöng cuå, lûúäi caây àïí caây ruöång, haåt luáa mò àïí laâm baánh mò, boâ cho sûäa, cûâu cho löng, choá giuáp viïåc sùn bùæn vaâ laâm baån, cung tïn, muä giaáp vaâ khiïn àïí chiïën àêëu. Têët caã àïìu àûúåc khaám phaá dêìn dêìn tûâ thúâi Tiïìn Sûã. Em nghô xem thêåt thuá võ laâm sao, möåt ngaây noå úã thúâi tiïìn sûã, möåt ai àoá tònh cúâ nhêån ra rùçng thõt thuá rûâng nûúáng trïn lûãa thò mïìm vaâ dïî ùn hún. Röìi möåt ngaây khaác laåi coá möåt ngûúâi khaác phaát hiïån caách laâm ra lûãa. Em coá biïët ngûúâi tiïìn sûã laâm ra lûãa nhû thïë naâo khöng? Àûúng nhiïn hoå khöng coá que diïm nhû em bêy giúâ. Hoå phaãi coå hai que cuãi laåi vúái nhau, cho àïën khi thêåt noáng vaâ lûãa phaát ra tûâ àoá. Em thûã laâm maâ xem, em seä thêëy khöng hïì dïî daâng chuát naâo! 22 • CHUYÏå N NHOÃ TRONG THÏË GIÚÁ I LÚÁ N Cöng cuå lao àöång cuäng àûúåc phaát minh ra theo kiïíu nhû vêåy. Nhûäng cöng cuå lêu àúâi nhêët coá thïí chó laâ nhûäng que cuãi hay hoân àaá. Röìi dêìn dêìn ngûúâi ta biïët caách maâi àaá cho sùæt vaâ thaânh nhûäng hònh daáng tiïån duång hún. Ngaây nay chuáng ta tòm àûúåc rêët nhiïìu mêíu àaá àûúåc maâi thaânh cöng cuå coân soát laåi tûâ thúâi Tiïìn Sûã. Vò vêåy maâ thúâi naây coân àûúåc goåi laâ thúâi Àöì Àaá. Nhûng luác àoá con ngûúâi vêîn chûa biïët xêy nhaâ àïí úã. Thêåt laâ khöng dïî chõu chuát naâo phaãi khöng em, nhêët laâ khi thúâi àoá laånh hún bêy giúâ rêët nhiïìu. Muâa àöng thò rêët daâi maâ muâa heâ laåi rêët ngùæn. Tuyïët rúi phuã thaânh lúáp daây quanh nùm, khöng chó trïn àónh nuái maâ trong caã loâng thung luäng coân nhûäng doâng söng bùng thò traân xuöëng caã àöìng bùçng. Chñnh vò vêåy maâ ngûúâi ta coân noái thúâi Àöì Àaá bùæt àêìu trûúác khi Kyã Bùng Haâ chêëm dûát. Ngûúâi tiïìn sûã hùèn laâ rêët laånh, laånh àïën nöîi nïëu tònh cúâ tòm àûúåc möåt hang àöång kñn gioá, hoå seä mûâng rúä biïët bao. Vò lyá do naây maâ trong saách vúã nhiïìu khi ngûúâi ta goåi ngûúâi tiïìn sûã laâ “ngûúâi hang àöång”, mùåc duâ khöng phaãi ai thúâi àoá cuäng àûúåc úã trong hang. Thïë em coá biïët nhûäng ngûúâi hang àöång àaä phaát minh ra àiïìu gò nûäa khöng? Hoå phaát minh ra àaâm thoaåi, tûác laâ troâ chuyïån thûåc sûå, duâng ngön tûâ hùèn hoi. Àöång vêåt cuäng coá tiïëng kïu riïng cuãa chuáng, chuáng theát lïn khi àau àúán vaâ duâng tiïëng kïu àïí baáo hiïåu nguy hiïím cho àöìng loaåi nhûng chuáng khöng biïët àùåt tïn cho sûå vêåt nhû con ngûúâi. Ngûúâi tiïìn sûã laâ nhûäng sinh vêåt àêìu tiïn laâm àiïìu naây. NHÛÄ N G NHAÂ PHAÁ T MINH TUYÏå T VÚÂ I NHÊË T ... • 23 Hoå coân coá möåt phaát minh tuyïåt vúâi khaác laâ tranh veä. Nhiïìu bûác tranh thúâi àoá àûúåc khùæc vaâ tö trïn thaânh hang àöång vêîn coân àïën bêy giúâ. Ngûúâi tiïìn sûã veä àeåp khöng thua gò hoåa sô ngaây nay caã. Nhûäng con vêåt maâ hoå veä khöng coân töìn taåi nûäa, nhû nhûäng con voi cöí coá löng rêåm daâi vaâ ngaâ cong vuát – voi ma muát - vaâ caác con vêåt khaác cuãa Kyã Bùng Haâ. Em coá biïët àûúåc taåi sao ngûúâi tiïìn sûã laåi veä nhûäng con vêåt naây trïn hang àöång khöng? Coá leä laâ àïí trang trñ chùng? Nghe khöng coá lyá tñ naâo vò trong hang àöång rêët töëi. Thûåc ra chuáng ta khöng thïí naâo biïët chñnh xaác àûúåc vò sao hoå laåi veä nhû vêåy, nhûng coá leä hoå àang tòm caách phuâ pheáp, chùèng haån nhû hoå tin rùçng nïëu veä ra thò nhûäng con vêåt thêåt seä xuêët hiïån. Cuäng nhû ngaây nay chuáng ta hay noái “nhùæc àïën Taâo Thaáo thò Taâo Thaáo àïën” khi àang noái túái ai thò ngûúâi àoá àöåt ngöåt xuêët hiïån. Nhûäng con vêåt àoá laâ möìi sùn cuãa ngûúâi tiïìn sûã, nïëu khöng coá chuáng thò hoå seä bõ àoái ùn. Nïn chùæc laâ hoå àang tòm caách phaát minh ra möåt cêu thêìn chuá kyâ bñ naâo àoá. Thêåt hay biïët bao nïëu nhûäng cêu thêìn chuá giuáp hoå coá àûúåc àiïìu hoå muöën. Nhûng hoå chûa bao giúâ tòm àûúåc pheáp maâu naâo nhû vêåy. Kyã Bùng Haâ keáo daâi tûúãng nhû vö têån, àïën haâng chuåc ngaân nùm nïn ngûúâi tiïìn sûã tha höì phaát minh ra thêåt nhiïìu thûá. Röìi dêìn dêìn traái àêët êëm lïn, bùng giaá luâi vïì nuái non vaâ con ngûúâi bùæt àêìu hoåc caách tröìng luáa röìi xay haåt àïí laâm thaânh böåt, tûâ àoá nûúáng lïn thaânh baánh mò nhû bêy giúâ vêåy.