Tài liệu Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thành phố thái nguyên, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRẦN KIM DUNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRẦN KIM DUNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐỖ ANH TÀI THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn "Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên" là công trình nghiên cứu khoa học, độc lập của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Trần Kim Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài: "Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên", tôi đã nhận đƣợc sự hƣớng dẫn, giúp đỡ, động viên của nhiều cá nhân và tập thể. Tôi xin đƣợc bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong học tập và nghiên cứu. học tập và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của giáo viên hƣớng dẫn PGS.TS. Đỗ Anh Tài. doanh - Đại học Thái Nguyên. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi còn đƣợc sự giúp đỡ và cộng tác của các đồng chí tại các địa điểm nghiên cứu, tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã tạo điều kiện mọi mặt để tôi hoàn thành nghiên cứu này. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc đối với mọi sự giúp đỡ quý báu đó. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Trần Kim Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................. vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ........................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 3 3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .............................................. 3 4. Những đóng góp của luận văn ...................................................................... 4 5. Kết cấu của luận văn ..................................................................................... 4 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ ......................................................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế................................... 5 1.1.1. Cơ sở lý luận về cơ cấu kinh tế ............................................................... 5 1.1.2. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế ........................................ 10 1.1.3. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế.............................. 13 1.1.4. Những yếu tố ảnh hƣởng tới sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ............ 19 1.2. Cơ sở thực tiễn của chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ............................ 28 1.2.1. Thực tiễn chuyển dịch cơ cấu kinh tế của một số nƣớc ........................ 28 1.2.2. Thực tiễn chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở Việt Nam..................... 30 1.2.3.Thực tiễn chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của một số tỉnh, thành phố trong cả nƣớc ............................................................................................ 33 1.3. Những bài học kinh nghiệm rút ra cho chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của thành phố Thái Nguyên ........................................................................ 40 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ iv Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................. 42 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 42 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................... 43 2.2.1. Thiết kế nghiên cứu ............................................................................... 43 2.2.2. Địa bàn nghiên cứu ............................................................................... 43 2.2.3. Các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể ..................................................... 43 2.3. Các chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................ 45 2.4. Khung phân tích của đề tài ....................................................................... 46 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN ....... 46 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội thành phố Thái Nguyên ................... 46 3.1.1. Điều kiện tự nhiên của thành phố Thái Nguyên ................................... 46 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 51 3.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên .............................................................................. 56 3.2.1. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo GDP ..................... 56 3.2.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo vốn đầu tƣ ............ 60 3.2.3. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu lao động theo ngành kinh tế ............... 63 3.2.4. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế qua cơ cấu hàng xuất khẩu ............ 65 3.2.5. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu nội bộ các ngành kinh tế ..................... 66 3.2.6. Đánh giá chung sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ..................................................................... 80 3.2.7. Các yếu tố ảnh hƣởng đến chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thành phố Thái Nguyên ............................................................................................. 85 3.2.8. Phân tích những tiềm năng, cơ hội và khó khăn, thách thức đối với sự phát triển và chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thành phố Thái Nguyên .. 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ v Chƣơng 4: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN ................................................................................. 94 4.1. Quan điểm, mục tiêu, định hƣớng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên .................................................... 94 4.1.1. Dự báo bối cảnh quốc tế, khu vực và trong nƣớc tác động đến phát triển kinh tế xã hội của thành phố Thái Nguyên ............................................. 94 4.1.2. Quan điểm, mục tiêu, định hƣớng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, Tỉnh Thái Nguyên .................................................. 96 4.2. Giải pháp đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ................................................................... 103 4.2.1. Lựa chọn phƣơng án chuyển dịch cơ cấu kinh tế hợp lý trên cơ sở phát huy tối đa hiệu quả, lợi thế so sánh của các ngành kinh tế ................... 103 4.2.2. Xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế- xã hội đồng bộ; sử dụng hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là tài nguyên đất đai, khoáng sản để đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ........................................... 105 4.2.3. Phát triển và nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực, đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu lao động phù hợp với chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ................ 106 4.2.4. Huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn đầu tƣ, đáp ứng yêu cầu chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo hƣớng hiện đại .................. 107 4.2.5. Đẩy mạnh ứng dụng các thành tựu của khoa học, công nghệ, kỹ thuật hiện đại vào quá trình sản xuất kinh doanh và quản lý ..................................... 108 4.2.6. Đẩy mạnh phát triển thị trƣờng, mở rộng xuất khẩu, coi trọng thị trƣờng trong nƣớc đồng thời chủ động hội nhập quốc tế ............................................. 109 4.2.7. Đề xuất các cơ chế, chính sách và ban hành các cơ chế nhằm đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của thành phố Thái Nguyên đi đôi với giải quyết tốt các vấn đề xã hội; nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý của chính quyền và cải cách hành chính........................................................................ 110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vi 4.3. Một số kiến nghị ...................................................................................... 111 KẾT LUẬN ................................................................................................... 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 115 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CN - TTCN : Công nghiệp - Tiểu thủ công nghiệp GDP : Tổng sản phẩm quốc nội KHCN : Khoa học công nghệ TTDL : Thể thao du lịch XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Cơ cấu tổng sản phẩm trong nƣớc (GDP) phân theo ngành........... 30 Bảng 3.1: Tình hình đất đai của thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2013 .................................................................................... 50 Bảng 3.2: Thực trạng dân số và cơ cấu lao động của TP. Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2013 ............................................................................ 51 Bảng 3.3: Tốc độ tăng trƣởng và cơ cấu kinh tế (GDP) của Thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2010-2013 ................................................. 57 Bảng 3.4: Vốn đầu tƣ giai đoạn 2010-2013 của Thành phố Thái Nguyên ..... 60 Bảng 3.5: Vốn đầu tƣ chia theo ngành kinh tế ................................................ 61 Bảng 3.6: Cơ cấu lao động trong các ngành kinh tế của Thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2010-2013 .......................................................... 63 Bảng 3.7: Giá trị sản xuất trong nội bộ ngành nông nghiệp giai đoạn 2010-2013 ....................................................................................... 66 Bảng 3.8: Giá trị công nghiệp phân theo ngành giai đoạn 2010-2013 ........... 72 Bảng 3.9: Cơ cấu công nghiệp giai đoạn 2010-2013 ...................................... 73 Bảng 3.10: Sản lƣợng các sản phẩm công nghiệp chủ yếu ............................. 73 Bảng 3.11: Giá trị sản xuất ngành dịch vụ (giá thực tế) ...................................... 75 Bảng 3.12: Cơ cấu ngành dịch vụ giai đoạn 2010 – 2013 .............................. 76 Bảng 3.13: Tổng mức lƣu chuyển hàng hóa và doanh thu dịch vụ giai đoạn 2010-2013 .............................................................................. 77 Bảng 4.1: Tổng hợp 2 phƣơng án chuyển dịch cơ cấu kinh tế đến năm 2020 . 103 Bảng 4.2: Dự kiến giá trị sản xuất, giá trị tăng thêm của các ngành ............ 104 Bảng 4.3: Tổng hợp dự báo nhu cầu vốn đầu tƣ giai đoạn 2015-2020......... 108 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ viii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1: Cơ cấu ngành kinh tế của Việt Nam giai đoạn 1986- 2013 ....... 31 Biểu đồ 3.1: Cơ cấu kinh tế của Thành phố Thái nguyên năm 2010 .............. 58 Biểu đồ 3.2: Cơ cấu kinh tế của thành phố Thái Nguyên năm 2013 .............. 58 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế là nội dung quan trọng không thể thiếu trong việc hoạch định chính sách, xây dựng chiến lƣợc, phƣơng hƣớng và các mục tiêu, giải pháp phát triển kinh tế- xã hội của mỗi quốc gia, mỗi vùng miền, địa phƣơng. Ở nƣớc ta, từ khi thực hiện công cuộc đổi mới đất nƣớc, cơ cấu kinh tế đã có sự chuyển dịch theo hƣớng tích cực, nhất là trong giai đoạn hiện nay, khi chúng ta đang đẩy mạnh sự nghiệp công hóa, hiện đại hóa đất nƣớc thì cơ cấu ngành kinh tế có bƣớc chuyển dịch khá nhanh từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ; cơ cấu các thành phần kinh tế cũng có sự thay đổi lớn. Sự chuyển dịch đó đã góp phần quan trọng đƣa nền kinh tế nƣớc ta thoát khỏi tình trạng kém phát triển, huy động tốt các nguồn lực, nhất là nguồn lực bên ngoài và nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế. Tuy nhiên, so với yêu cầu của sự phát triển, quá trình chuyển dịch cơ cấu trong từng ngành, từng địa phƣơng vẫn còn những hạn chế, bất cập; kinh tế tăng trƣởng chủ yếu vẫn theo chiều rộng, chủ yếu dựa vào nguồn tài nguyên và lao động giản đơn, cơ cấu ngành hình thành vẫn dựa chủ yếu trên cơ sở nguồn lực sẵn có. Do đó, việc xác định và xây dựng cơ cấu kinh tế hiện đại là một trong những nội dung cơ bản của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nƣớc, nhằm phát huy tốt mọi nguồn lực, tiềm năng và lợi thế so sánh của mỗi địa phƣơng, quốc gia, thúc đẩy sự tăng trƣởng và phát triển bền vững của nền kinh tế. Thành phố Thái Nguyên là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hoá, giáo dục, khoa học kỹ thuật, y tế, du lịch, dịch vụ của tỉnh Thái Nguyên và vùng trung du miền núi Bắc Bộ; là đô thị loại I trực thuộc tỉnh từ năm 2010. Với vị trí đặc biệt đó, sự phát triển kinh tế của Thành phố Thái Nguyên có ảnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 2 hƣởng rất lớn đến sự phát triển kinh tế của cả tỉnh và của vùng. Hiện nay, cơ cấu kinh tế của thành phố đã có sự chuyển dịch tích cực theo hƣớng tăng dần tỷ trọng ngành dịch vụ, thƣơng mại. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt đƣợc, sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nhất là cơ cấu ngành kinh tế ở thành phố Thái Nguyên vẫn còn những hạn chế, bất cập; sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế tuy đã theo hƣớng dịch vụ- công nghiệp- nông nghiệp nhƣng tỷ trọng ngành dịch vụ trong nền kinh tế còn chƣa thật sự vƣợt trội, tăng trƣởng của ngành công nghiệp những năm gần đây có chiều hƣớng sụt giảm, chủ yếu vẫn vào các ngành truyền thống, sự chuyển dịch cơ cấu trong nội bộ các ngành kinh tế còn chậm so với tiềm năng, yêu cầu của một thành phố đô thị loại I trực thuộc tỉnh; tỷ trọng của một số ngành dịch vụ quan trọng trong cơ cấu GDP của lĩnh vực dịch vụ còn thấp, dịch vụ có giá trị gia tăng cao còn kém phát triển. Đã có một số đề tài nghiên cứu của các tác giả nhƣ: Bùi Việt Thắng (2011): Những giải pháp chủ yếu nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hƣớng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở thành phố Thái Nguyên; Nguyễn Thanh Bình (2013): Phát triển bền vững kinh tế thành phố Thái Nguyên đến năm 2020. Tuy nhiên, các nghiên cứu đó mới chỉ triển khai trên một lĩnh vực, một khía cạnh hoặc đề cập đƣợc một phần trong sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế Thành phố Thái Nguyên mà chƣa nghiên cứu đƣợc toàn diện về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế nói chung và chuyển dịch trong nội bộ các ngành kinh tế của thành phố Thái Nguyên nói riêng. Vì thế, việc nghiên cứu một cách có hệ thống sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, đề xuất một số giải pháp để chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của Thành phố nhanh và bền vững trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc; xây dựng Thành phố Thái Nguyên theo hƣớng văn minh, hiện đại là thực sự cần thiết, do đó tôi chọn đề tài: "Chuyển dịch cơ cấu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 3 ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên” để nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành của Thành phố Thái Nguyên những năm qua, đánh giá những kết quả đã đạt đƣợc, những hạn chế, tồn tại, từ đó đề xuất những quan điểm, phƣơng hƣớng, mục tiêu, giải pháp nhằm đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên trong thời gian tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể Để đạt đƣợc mục tiêu trên, luận văn thực hiện các mục tiêu cụ thể sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. - Tìm hiểu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và cơ cấu ngành kinh tế ở Thành phố Thái Nguyên từ năm 2010 đến năm 2013. - Đề ra các quan điểm, mục tiêu, định hƣớng và giải pháp chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên đến năm 2020. 3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên. Trong quá trình nghiên cứu luận văn đề cập tới một số vấn đề có liên quan khác nhƣ chuyển dịch cơ cấu kinh tế chung, những yếu tố tác động đến quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Nghiên cứu và đánh giá quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở Thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. - Thời gian: Đề tài nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 20102013, giải pháp đến năm 2020. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 4 - Phạm vi nội dung: Nghiên cứu sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành và nội bộ từng ngành kinh tế. 4. Những đóng góp của luận văn - Hệ thống hoá những vấn đề lý luận cơ bản về cơ cấu kinh tế, cơ cấu ngành kinh tế và sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế - Đánh giá đúng thực trạng cơ cấu ngành kinh tế của Thành phố Thái Nguyên trên cơ sở khoa học và thực tiễn. - Đƣa ra những quan điểm, mục tiêu, định hƣớng và giải pháp mang tính toàn diện, khoa học và đột phá cho sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của Thành phố Thái Nguyên, góp phần đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo hƣớng ƣu tiên phát triển dịch vụ, công nghiệp theo Nghị quyết Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ XVI, nhiệm kỳ 2010-2015 đã đề ra. - Luận văn có thể cung cấp thêm các luận cứ khoa học giúp các cấp, các ngành trong việc xây dựng kế hoạch, định hƣớng phát triển kinh tế; xây dựng kế hoạch, chỉ đạo thực hiện chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Thành phố Thái Nguyên nói riêng và các địa phƣơng nói chung trong thời gian tới. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc kết cấu thành bốn chƣơng: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. Chương 2: Phƣơng pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thành phố Thái Nguyên từ năm 2010-2013. Chương 4: Định hƣớng và giải pháp đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ 1.1. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế 1.1.1. Cơ sở lý luận về cơ cấu kinh tế 1.1.1.1.Khái niệm về cơ cấu kinh tế Có nhiều cách tiếp cận khác nhau về cơ cấu kinh tế. Đứng trên quan điểm duy vật biện chứng và lý thuyết hệ thống cơ cấu kinh tế thì: Cơ cấu kinh tế là một tổng thể hợp thành bởi nhiều yếu tố kinh tế của nền kinh tế quốc dân, giữa chúng có mối quan hệ hữu cơ, tác động qua lại lẫn nhau cả về mặt số lƣợng và chất lƣợng trong những không gian, thời gian, điều kiện cụ thể của một nền kinh tế xã hội và vận động hƣớng vào mục tiêu nhất định. Theo C.Mác: “cơ cấu kinh tế xã hội là toàn thể những quan hệ sản xuất phù hợp với quá trình phát triển nhất định của lực lƣợng sản xuất vật chất”(1). Nhƣ vậy, bản chất của cơ cấu kinh tế là các mối liên hệ kinh tế tất yếu, phổ biến trong mỗi chỉnh thể kinh tế. Tuy nhiên cơ cấu kinh tế biểu hiện, phản ánh ra ngoài bằng quy mô, tỉ lệ, tỷ trọng, hiệu quả và xu hƣớng vận động của mỗi thành phần, bộ phận của nền kinh tế. Theo Giáo trình kinh tế đầu tƣ (Nxb Đại học KTQD năm 2007): Cơ cấu kinh tế là cơ cấu tổng thể các yếu tố cấu thành nền kinh tế, có quan hệ chặt chẽ với nhau, đƣợc biểu hiện cả về mặt chất và mặt lƣợng, tùy thuộc mục tiêu của nền kinh tế (2). Do đó có thể định nghĩa: Cơ cấu kinh tế là tỷ trọng giữa những bộ phận, giữa các ngành, các lĩnh vực trong một chỉnh thể kinh tế hợp lý. Các bộ phận kinh tế ấy có mối quan hệ biện chứng trong mối quan hệ giữa lực lƣợng sản xuất với quan hệ sản xuất ở thời kỳ phát triển nhất định của xã hội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 6 Việc hình thành cơ cấu kinh tế đƣợc diễn ra theo hai quá trình tự phát và có kế hoạch. Ngày nay để thực hiện đƣợc mục tiêu tổng quát trong phát triển kinh tế, chính phủ các nƣớc đã chủ động xác định cơ cấu kinh tế trong chiến lƣợc phát triển của mình, giải quyết vấn đề cơ cấu kinh tế luôn là trọng tâm của việc hoạch định kế hoạch phát triển kinh tế các nƣớc. 1.1.1.2. Các đặc trưng chủ yếu của cơ cấu kinh tế Một là, cơ cấu kinh tế mang tính chất khách quan Cơ cấu kinh tế đƣợc hình thành một cách khách quan do sự phát triển của lực lƣợng sản xuất và phân công lao động xã hội. Một cơ cấu kinh tế trong từng thời kỳ của từng ngành, từng địa phƣơng và trong cả nƣớc bao giờ cũng đƣợc xây dựng trên cơ sở tiếp thu những ƣu điểm của cơ cấu kinh tế thời kỳ trƣớc để lại. Sự khác nhau về điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh lịch sử cụ thể, về sự hoạt động của các quy luật kinh tế đặc thù, của các phƣơng thức sản xuất sẽ quyết định tính khác biệt về cơ cấu kinh tế của mỗi vùng, mỗi nƣớc. Vì vậy, cơ cấu kinh tế phản ánh tính quy luật chung của quá trình phát triển, nhƣng sự biểu hiện cụ thể phải thích ứng với đặc thù của mỗi nƣớc, mỗi vùng về tự nhiên, kinh tế và lịch sử. Không có một cơ cấu mẫu chung cho mọi phƣơng thức sản xuất, mọi vùng kinh tế hoặc đại diện chung cho nhiều nƣớc khác nhau. Mỗi quốc gia, mỗi vùng phải lựa chọn cơ cấu kinh tế cho phù hợp với sự phát triển. Hai là, cơ cấu kinh tế có mối quan hệ cân đối, đồng bộ, có tính lịch sử, cụ thể Cơ cấu kinh tế vốn có mối quan hệ cân đối đồng bộ giữa các bộ phận kinh tế nằm trong một tổng thể bao gồm hệ thống lớn, hệ thống vừa và hệ thống nhỏ gắn bó chặt chẽ với nhau. Sở dĩ nhƣ vậy bởi chính các bộ phận kinh tế trong một hệ thống có mối quan hệ mật thiết tác động lẫn nhau theo quy luật đặc thù. Một cơ cấu kinh tế gồm có nhiều bộ phận kinh tế khác nhau, có bộ phận kinh tế chủ yếu, cũng có bộ phận kinh tế thứ yếu xếp theo sự ƣu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 7 tiên khác nhau. Bộ phận kinh tế chủ yếu (then chốt, mũi nhọn) quyết định nhiều đến quy mô và nhịp độ phát triển của nền kinh tế, nhƣng nó cũng đòi hỏi sự ƣu tiên về vốn, khoa học công nghệ và các chính sách. Sự tồn tại bộ phận kinh tế then chốt, mũi nhọn xuất phát từ nguyên tắc lợi thế so sánh của bộ phận kinh tế này so với bộ phận kinh tế khác để đạt hiệu quả cao trong khi các yếu tố sản xuất có hạn. Do đó nếu bố trí vốn đầu tƣ một cách dàn trải trên tất cả các bộ phận kinh tế là đi ngƣợc nguyên tắc hiệu quả, còn ngƣợc lại, nếu tập trung quá mức đầu tƣ cho một bộ phận kinh tế lại gây ra tình trạng mất cân đối của cơ cấu. Bởi vậy cần có sự đồng bộ, cân đối khi đầu tƣ vào các lĩnh vực, ngành kinh tế để mang lại hiệu quả cao nhất. Ba là, cơ cấu kinh tế có tính đa dạng và tính mở Cơ cấu kinh tế không thể cố định mà phải có sự biến đổi, điều chỉnh thích hợp với sự thay đổi của các điều kiện kinh tế xã hội và tiến bộ của khoa học công nghệ để đảm bảo quy mô và nhịp độ phát triển. Cơ cấu kinh tế phát triển và biến đổi chặt chẽ gắn bó với sự phát triển và biến đổi của lực lƣợng sản xuất và phân công lao động xã hội. Lực lƣợng sản xuất ngày càng phát triển, con ngƣời ngày càng văn minh, khoa học kỹ thuật ngày càng hiện đại, công nghệ ngày càng tiên tiến, chuyên môn hoá và phân công lao động xã hội ngày càng cao, tất yếu sẽ dẫn đến cơ cấu kinh tế cũng ngày càng hoàn thiện. Bên cạnh đó, sự vận động và biến đổi của cơ cấu kinh tế cũng có quan hệ chặt chẽ với sự vận động và biến đổi của các bộ phận kinh tế. Đây là mối quan hệ chuyển hoá lẫn nhau. Bộ phận kinh tế thay đổi phát triển hơn tất yếu kéo theo cơ cấu kinh tế ngày một biến đổi, hoàn thiện hơn. Từ sự biến đổi về lƣợng dẫn đến sự biến đổi về chất, một cơ cấu kinh tế mới ra đời tiến bộ hơn để phù hợp với sự biến đổi đó, nó phản ánh sự phát triển không ngừng của văn minh nhân loại. Tuy nhiên, cơ cấu kinh tế không thể luôn luôn thay đổi một cách số học mà nó phải tƣơng đối ổn định trong một thời gian nhất định nhằm đảm bảo sự phù hợp với quá trình hình thành và phát triển của nó một cách khách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 8 quan. Nếu thay đổi thƣờng xuyên cơ cấu kinh tế sẽ tạo ra sự không ổn định trong sản xuất, đầu tƣ xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật, gây lãng phí, tổn thất cho nền kinh tế. Bốn là, việc chuyển đổi cơ cấu kinh tế là một quá trình, luôn biến đổi theo hướng ngày càng hoàn thiện Không phải cơ cấu kinh tế mới nào hình thành ngay một lúc đã có thể thay thế cơ cấu kinh tế cũ đƣợc. Quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế phải là quá trình tích luỹ về lƣợng, thay đổi về lƣợng đến mức độ nhất định mới dẫn đến thay đổi về chất. Trong quá trình đó, cơ cấu kinh tế cũ thay đổi dần dần để chuyển thành cơ cấu kinh tế mới. Quá trình này diễn ra nhanh hay chậm phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó có sự tác động trực tiếp rất quan trọng của chủ thể lãnh đạo, quản lý. Sự nóng vội hoặc bảo thủ trì trệ trong quản lý kinh tế đều có hại cho sự phát triển của nền kinh tế. Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nhất thiết phải là một quá trình, nhƣng không phải là một quá trình tự phát với các bƣớc tuần tự mà ngƣợc lại, con ngƣời bằng những hiểu biết sâu sắc về thực tế hoàn toàn có thể tạo ra những tiền đề, tác động cho quá trình đó diễn ra nhanh và đúng hƣớng. 1.1.1.3. Phân loại cơ cấu kinh tế Cơ cấu kinh tế quốc dân có ba bộ phận cơ bản hợp thành đó là: Cơ cấu theo ngành kinh tế kỹ thuật; cơ cấu theo vùng, lãnh thổ; cơ cấu theo thành phần kinh tế. - Cơ cấu theo ngành kinh tế kỹ thuật Cơ cấu ngành kinh tế là tổ hợp các ngành hợp thành các tƣơng quan tỷ lệ, biểu hiện mối quan hệ giữa các nhóm ngành của nền kinh tế quốc dân. Cơ cấu ngành phản ánh một phần trình độ phân công lao động xã hội của một đất nƣớc. Khi phân tích cơ cấu ngành kinh tế của một quốc gia ngƣời ta thƣờng phân tích ba nhóm ngành chính đó là: + Nhóm ngành nông nghiệp (bao gồm các ngành nông, lâm, ngƣ nghiệp) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 9 + Nhóm ngành công nghiệp (bao gồm các ngành công nghiệp và xây dựng) + Nhóm ngành dịch vụ ( bao gồm thƣơng mại, dịch vụ, du lịch...) Sự vận động của các ngành kinh tế và mối liên hệ của nó vừa tuân theo những đặc điểm chung của sự phát triển sản xuất xã hội, lại vừa mang những nét đặc thù của mỗi giai đoạn và mỗi quốc gia. Cơ cấu kinh tế theo ngành thể hiện mối quan hệ giữa các ngành và phản ánh trình độ phân công lao động xã hội và trình độ phát triển của nền kinh tế. Vì vậy, nghiên cứu cơ cấu ngành kinh tế là nhằm tìm ra những cách thức duy trì tính tỉ lệ hợp lý của chúng và những lĩnh vực cần ƣu tiên tập trung các nguồn lực có hạn của quốc gia trong mỗi thời kỳ nhằm thúc đẩy sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế quốc dân một cách nhanh nhất, hiệu quả nhất. - Cơ cấu theo vùng, lãnh thổ: nếu cơ cấu ngành kinh tế hình thành từ quá trình phân công lao động xã hội và chuyên môn hoá sản xuất thì cơ cấu kinh tế theo vùng, lãnh thổ lại đƣợc hình thành chủ yếu từ việc bố trí sản xuất theo không gian địa lý. Tùy đặc điểm riêng về điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội có các vùng kinh tế tự nhiên nhƣ: miền núi, trung du, đồng bằng, đô thị, ven biển hay hải đảo….Theo kết cấu kinh tế vùng có: vùng kinh tế tổng hợp và vùng kinh tế chuyên môn hóa. Theo tính chất đặc thù của cơ chế tổ chức quản lý có: đặc khu, vùng kinh tế mở. Cơ cấu kinh tế và cơ cấu lãnh thổ thực chất là hai mặt của một thể thống nhất trong vùng kinh tế và đều là biểu hiện của sự phân công lao động xã hội. Cơ cấu lãnh thổ hình thành gắn liền với cơ cấu ngành và thống nhất trong vùng kinh tế. Sự chuyển dịch cơ cấu vùng, lãnh thổ chủ yếu dựa trên sự thay đổi các ngành chuyên môn hoá. Đó là một quá trình cải tạo những yếu tố có sẵn và xây dựng yếu tố mới của lực lƣợng sản xuất theo từng vùng lãnh thổ, cũng đồng thời là quá trình tích tụ những mối quan hệ qua lại giữa các yếu tố, nhằm từng bƣớc xây dựng cơ cấu vùng, lãnh thổ phù hợp với từng thời kỳ phát triển. Chuyển dịch cơ cấu vùng, lãnh thổ phải đảm bảo sự hình thành và phát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 10 triển có hiệu quả của các ngành kinh tế, các thành phần kinh tế theo từng vùng và trên phạm vi cả nƣớc, phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, phong tục tập quán, truyền thống của mỗi vùng, nhằm khai thác triệt để thế mạnh của vùng đó. - Cơ cấu thành phần kinh tế: Nếu nhƣ phân công lao động xã hội là cơ sở để hình thành cơ cấu ngành và cơ cấu vùng, lãnh thổ thì chế độ sở hữu lại là cơ sở hình thành cơ cấu thành phần kinh tế. Một cơ cấu thành phần kinh tế hợp lý phải dựa trên cơ sở hệ thống tổ chức kinh tế với chế độ sở hữu có khả năng thúc đẩy lực lƣợng sản xuất, thúc đẩy phân công lao động xã hội... Theo nghĩa đó cơ cấu thành phần kinh tế cũng là một nhân tố tác động đến cơ cấu ngành kinh tế và cơ cấu lãnh thổ. Sự tác động đó là một biểu hiện sinh động của mối quan hệ giữa các loại cơ cấu trong nền kinh tế. Nghị quyết Đại hội XI của Đảng đã chỉ rõ, hiện nay ở nƣớc ta có các thành phần kinh tế cơ bản là: Kinh tế nhà nƣớc; kinh tế tập thể; kinh tế tƣ nhân; kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài và thành phần kinh tế hỗn hợp. Ba bộ phận cơ bản hợp thành cơ cấu kinh tế (cơ cấu ngành kinh tế, cơ cấu vùng kinh tế, cơ cấu thành phần kinh tế) luôn có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó cơ cấu ngành kinh tế có vai trò quyết định, vì nó đƣợc hình thành và phát triển theo quan hệ cung cầu trên thị trƣờng. Còn cơ cấu thành phần kinh tế là những lực lƣợng kinh tế quan trọng để thực hiện cơ cấu ngành. Theo định hƣớng của cơ cấu ngành, các thành phần kinh tế tổ chức thực hiện trên cơ sở khả năng và thế mạnh của mỗi thành phần. Ngƣời nào sản xuất và kinh doanh cái gì có lợi nhất về kinh tế xã hội, an ninh, sự bền vững của môi trƣờng thì ngƣời đó sẽ đƣợc quyền lựa chọn để làm. Cơ cấu ngành kinh tế và cơ cấu thành phần kinh tế chỉ có thể đƣợc chuyển dịch đúng hƣớng trên từng vùng, lãnh thổ một cách hợp lý. 1.1.2. Cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế 1.1.2.1. Khái niệm về chuyển dịch cơ cấu kinh tế Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/