Tài liệu Chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ . NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN TRỌNG NGHĨA CHñ THÓ BUéC TéI TRONG Tè TôNG H×NH Sù LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2019 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN TRỌNG NGHĨA CHñ THÓ BUéC TéI TRONG Tè TôNG H×NH Sù Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 9380101.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Đỗ Ngọc Quang HÀ NỘI - 2019 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. T¸c gi¶ luËn ¸n Nguyễn Trọng Nghĩa môc lôc Trang më ®Çu 1 Ch-¬ng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN 7 ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam 7 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài 13 1.3. Khái quát về những kết quả đã nghiên cứu có liên quan đến đề tài 18 luận án và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu Ch-¬ng 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ BUỘC TỘI VÀ CHỦ THỂ 24 BUỘC TỘI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 2.1. Những khái niệm có liên quan đến buộc tội và chủ thể buộc tội 24 2.2. Chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự 32 2.3. Hoạt động của chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự 43 2.4. Khái quát về chủ thể buộc tội theo các mô hình tố tụng ở một số 55 nước trên thế giới Ch-¬ng 3: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ CHỦ 67 THỂ BUỘC TỘI VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI VIỆT NAM 3.1. Khái quát về chủ thể buộc tội trong lịch sử tố tụng hình sự Việt Nam 67 3.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chủ thể buộc tội thuộc Cơ 77 quan điều tra và thực tiễn thi hành giai đoạn 2003 - 2018 3.3. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chủ thể buộc tội thuộc Cơ 89 quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số điều tra và thực tiễn thi hành giai đoạn 2003 - 2018 3.4. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chủ thể buộc tội thuộc 95 Viện Kiểm sát và thực tiễn thi hành giai đoạn 2003 - 2018 3.5. Nguyên nhân gây nên những hạn chế, tồn tại trong hoạt động của chủ thể buộc tội 106 Ch-¬ng 4: CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG 115 CỦA CÁC CHỦ THỂ BUỘC TỘI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 4.1. Quan điểm hoàn thiện quy định của pháp luật về chủ thể buộc tội 115 trong tố tụng hình sự 4.2. Giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chủ 122 thể buộc tội 4.3. Một số giải pháp khác 139 KẾT LUẬN 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN 151 ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 152 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT : Cơ quan điều tra ĐTV : Điều tra viên HĐXX : Hội đồng xét xử KSV : Kiểm sát viên PLTTHS : Pháp luật tố tụng hình sự TNHS : Trách nhiệm hình sự TTHS : Tố tụng hình sự VKS : Viện kiểm sát VKSND : Viện kiểm sát nhân dân MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Cho dù áp dụng mô hình tố tụng hình sự (TTHS) nào thì trong TTHS cũng luôn tồn tại ba chức năng cơ bản: Buộc tội, gỡ tội (bào chữa) và xét xử. Vai trò của các chủ thể được phân định theo các chức năng tố tụng. Việc phân định hợp lý thẩm quyền của các chủ thể gắn với các chức năng cơ bản trong TTHS là điều kiện quan trọng bảo đảm mục tiêu, hiệu quả của TTHS. Buộc tội là chức năng đầu tiên xuất hiện trong xét xử làm phát sinh chức năng gỡ tội. Chức năng buộc tội đối lập với chức năng gỡ tội, còn chức năng xét xử chính là đưa ra phương hướng giải quyết mối quan hệ đối kháng, mâu thuẫn giữa hai chức năng này. Chức năng buộc tội do chủ thể buộc tội thực hiện nhằm giải quyết vụ án, bảo vệ lợi ích của nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Thể chế hóa các yêu cầu cải cách tư pháp hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2003, nay là BLTTHS 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành đã có những sửa đổi, bổ sung quan trọng, trong đó có các quy định liên quan đến chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của chủ thể buộc tội nhằm nâng cao chất lượng hoạt động buộc tội với mục tiêu mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nghiêm minh, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong TTHS. Thực tiễn thi hành các quy định của pháp luật tố tụng hình sự (PLTTHS) về chủ thể buộc tội đã phát huy hiệu lực, hiệu quả của hoạt động tố tụng, đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo đảm ngày càng tốt hơn quyền của người tham gia tố tụng, nhất là quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo. Tuy nhiên, bên cạnh đó, thực tiễn quy định về chủ thể buộc tội đã và đang bộc lộ một số hạn chế nhất định so với thực tiễn và bất cập so với yêu cầu cải cách tư pháp của nước ta hiện nay như: chưa phân định rõ các chức năng buộc tội, xét xử nên chưa phát huy hết sức mạnh của từng chủ thể tiến hành tố tụng; các quy định về nhiệm vụ, quyền hạn cũng như mối quan hệ giữa các chủ thể tiến hành tố tụng chưa phù hợp; việc phân định thẩm quyền hành chính với thẩm quyền tố tụng chưa rõ ràng nên chưa phát huy được tính 1 sáng tạo, chủ động của những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng (điều tra viên (ĐTV), kiểm sát viên (KSV), Thẩm phán); một số tư tưởng pháp lý mới, tiến bộ chưa được nghiên cứu, tiếp thu đầy đủ vào trong BLTTHS. Những vướng mắc, bất cập nêu trên đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng, hiệu quả hoạt động buộc tội như tình trạng làm oan người vô tội, bỏ lọt tội phạm hoặc vi phạm pháp luật trong việc bắt, giam, giữ; nhiều trường hợp bị khởi tố, điều tra, truy tố nhưng tòa tuyên không phạm tội… Do đó, hướng đến việc cần phải xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao...; đến việc phân định rõ thẩm quyền quản lý hành chính với trách nhiệm, quyền hạn tư pháp trong hoạt động tố tụng tư pháp theo hướng tăng quyền và trách nhiệm cho điều tra viên, kiểm sát viên và thẩm phán để họ chủ động trong thực thi nhiệm vụ; Nâng cao tính độc lập và chịu trách nhiệm trước pháp luật về các hành vi và quyết định tố tụng của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán... Tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra [35]. Bên cạnh đó, khi tham gia nhiều điều ước quốc tế về đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung, về thủ tục TTHS nói riêng, Nhà nước ta đã có nhiều cam kết về cải cách thủ tục TTHS. Điều này tất yếu đòi hỏi các thủ tục TTHS của Việt Nam, trong đó có các quy định về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của chủ thể buộc tội phải có những điều chỉnh thích hợp để thực hiện nghiêm chỉnh các cam kết trong các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Để đạt được các yêu cầu, nhiệm vụ nêu trên, việc lựa chọn, nghiên cứu đề tài "Chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự" làm luận án tiến sĩ luật học của nghiên cứu sinh là rất cấp thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn trong tiến trình cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế của nước ta hiện nay. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục tiêu Mục tiêu nghiên cứu của luận án cần phải đạt được là làm rõ những vấn đề lý luận, thực tiễn của hoạt động buộc tội có liên quan đến chủ thể buộc tội; đưa ra 2 được những nhận định, kết luận về những tồn tại, thiếu sót và những nguyên nhân làm phát sinh những tồn tại, thiếu sót này, để từ đó đưa ra những đề xuất về những giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động buộc tội của chủ thể buộc tội, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự để đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm, bảo vệ lợi ích của nhà nước, xã hội, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. 2.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục tiêu nêu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau: - Làm rõ được một số khái niệm, cơ sở và những biểu hiện của chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự; cơ chế hoạt động của chủ thể buộc tội; nội dung hoạt động của chủ thể buộc tội trong các giai đoạn tố tụng của TTHS (chủ thể buộc tội là các cơ quan và những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử); - Những quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của chủ thể buộc tội trong lịch sử và hiện tại của TTHS; - Đánh giá hiệu quả hoạt động của chủ thể buộc tội trong thực tiễn thi hành pháp luật TTHS, trong đó nêu được những ưu điểm, cũng như những tồn tại, hạn chế, thiếu sót và nguyên nhân gây nên tình trạng này; trên cơ sở đó đưa ra các đề xuất, kiến nghị hoàn thiện các quy định về chủ thể buộc tội trong PLTTHS và các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của chủ thể buộc tội tại Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những vấn đề lý luận về chủ thể buộc tội và thực tiễn hoạt động của chủ thể buộc tội tại Việt Nam. Trong đó, thực tiễn của chủ thể buộc tội bao gồm: Các quy định của PLTTHS về các chủ thể có hoạt động buộc tội qua các giai đoạn lịch sử Việt Nam; việc áp dụng pháp luật trong thực tiễn, cũng như thực tiễn thi hành PLTTHS của các cơ quan và những người có thẩm quyền tố tụng có chức năng buộc tội; so sánh, đối chiếu với chủ thể buộc tội theo mô hình TTHS của một số nước trên thế giới như Vương quốc Anh, Hợp chủng quốc Hoa Kỳ, Cộng hòa Liên bang Đức và Cộng hòa Pháp... nhằm phát hiện những điểm 3 giống và khác nhau để từ đó đưa ra những đề xuất, giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động buộc tội tại Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ một luận án tiến sĩ luật học, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu về hoạt động thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của chủ thể buộc tội là cơ quan điều tra (CQĐT), cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, Viện kiểm sát (VKS). Luận án không nghiên cứu chủ thể buộc tội với tư cách tham gia tố tụng là bị hại (trong các vụ án được khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại) hoặc nguyên đơn dân sự. Về phạm vi không gian và thời gian: Luận án nghiên cứu chủ thể buộc tội trong PLTTHS Việt Nam hiện hành cũng như việc thực tiễn áp dụng các quy định này trên lãnh thổ Việt Nam trong phạm vi từ khi thi hành BLTTHS năm 2003 đến năm 2018. 4. Phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về cải cách tư pháp, hoàn chỉnh hệ thống pháp luật và xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa, tác giả luận án đã vận dụng các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để phân tích và làm sáng tỏ các nội dung nghiên cứu. Luận án được nghiên cứu trên cơ sở các phương pháp nghiên cứu khác nhau để giải quyết những vấn đề đặt ra đối với luận án như: phương pháp quy nạp, diễn dịch, phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê, phương pháp tọa đàm, trao đổi chuyên gia và phương pháp nghiên cứu điển hình. Trong đó: - Phương pháp khảo sát, thu thập tài liệu, số liệu dựa trên báo cáo tổng kết định kỳ hàng năm và các chuyên đề hồ sơ tài liệu về các vụ án hình sự, vụ việc giải quyết nguồn tin về tội phạm; - Phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh để nhận định những vấn đề mang tính đại diện về thực trạng áp dụng, thi hành pháp luật về chủ thể buộc tội trong TTHS; quy định về chủ thể buộc tội trong TTHS Việt Nam và pháp luật một số nước điển hình trên thế giới theo các mô hình tố tụng; 4 - Phương pháp chuyên gia, phỏng vấn, tọa đàm trao đổi ý kiến với lãnh đạo chủ chốt, cán bộ trong và ngoài ngành có bề dày kinh nghiệm trong chỉ đạo, thực hiện hoạt động buộc tội trong các vụ án hình sự… 5. Những đóng góp mới của luận án Đây là công trình chuyên khảo trong khoa học pháp lý Việt Nam ở cấp độ luận án tiến sĩ nghiên cứu một cách cơ bản, có hệ thống về chủ thể buộc tội trong TTHS. Có thể xem những nội dung sau đây là đóng góp mới về mặt khoa học của luận án: Thứ nhất, làm rõ khái niệm buộc tội, chủ thể buộc tội trong TTHS; so sánh chức năng, nhiệm vụ của chủ thể buộc tội với chức năng, nhiệm vụ chủ thể gỡ tội và chủ thể xét xử trong TTHS; phân loại chủ thể buộc tội và hoạt động của chủ thể buộc tội trong TTHS; nghiên cứu các quy định về chủ thể buộc tội theo mô hình TTHS của một số nước trên thế giới và chỉ ra những giá trị có thể vận dụng ở Việt Nam; phân tích sự hình thành và phát triển các quy định về chủ thể buộc tội trong lịch sử PLTTHS Việt Nam từ năm 1945 đến nay. Thứ hai, phân tích, đánh giá đầy đủ, có hệ thống các quy định về chủ thể buộc tội trong PLTTHS Việt Nam hiện nay, thực trạng áp dụng các quy định này tại Việt Nam; chỉ ra những ưu điểm, kết quả đã đạt được cũng như những vi phạm, hạn chế trong thực tiễn áp dụng các quy định về chủ thể buộc tội và nguyên nhân của những vi phạm, hạn chế đó. Thứ ba, luận giải, làm rõ các yêu cầu đối với việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về chủ thể buộc tội; đề xuất, kiến nghị hoàn thiện các quy định về chủ thể buộc tội trong TTHS và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng ở Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Đây là công trình nghiên cứu chuyên biệt, thấu đáo, cơ bản những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể buộc tội trong TTHS. Do đó, kết quả nghiên cứu của luận án sẽ bổ sung, phát triển hệ thống lý luận về tư pháp hình sự như: Khái niệm buộc tội, chủ thể buộc tội trong TTHS; so sánh chức năng, nhiệm vụ của chủ thể buộc tội với chức năng, nhiệm vụ chủ thể gỡ tội và chủ thể xét xử trong TTHS; phân 5 loại chủ thể buộc tội và hoạt động của chủ thể buộc tội trong TTHS với những đóng góp về mặt khoa học đã nêu ở phần trên. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu và các đề xuất, kiến nghị trong luận án sẽ là cơ sở cho việc hoàn thiện các quy định về chủ thể buộc tội trong PLTTHS Việt Nam theo hướng khắc phục những bất cập, hạn chế trong pháp luật hiện hành, thiết kế các quy định về chủ thể buộc tội hợp lý, theo xu hướng chung của các nước trên thế giới, phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của luận án cũng là cơ sở đề ra các giải pháp tăng cường trách nhiệm của chủ thể buộc tội, nâng cao chất lượng, hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo đảm quyền con người trong TTHS. Các giải pháp mà luận án đưa ra được dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn, do đó, có giá trị tham khảo thiết thực đối với các nhà lập pháp hình sự trong quá trình nghiên cứu, hoàn thiện PLTTHS, cũng như đối với các cán bộ làm công tác thực tiễn trong việc tìm hiểu, thực hiện các quy định của pháp luật về chủ thể buộc tội. Đồng thời, luận án sẽ là một tài liệu tham khảo có giá trị trong việc nghiên cứu và giảng dạy về PLTTHS tại các cơ sở đào tạo cử nhân luật cũng như tại các cơ sở đào tạo nghề luật về chủ thể buộc tội của các ngành Công an, Kiểm sát, Tòa án và là tài liệu bổ ích cho những ai quan tâm đến vấn đề này. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Chương 2: Một số vấn đề chung về buộc tội và chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự. Chương 3: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chủ thể buộc tội và thực tiễn thi hành tại Việt Nam. Chương 4: Các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của chủ thể buộc tội theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. 6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Chủ thể buộc tội có vai trò quan trọng trong thủ tục giải quyết vụ án hình sự nên đã dành được sự quan tâm của các chuyên gia, các nhà khoa học và những người làm công tác thực tiễn. Ở Việt Nam, thời gian qua đã có một số công trình nghiên cứu giải quyết các khía cạnh khác nhau liên quan đến chủ thể buộc tội trong TTHS của các tác giả như: Một số đề tài nghiên cứu khoa học như: Đề tài khoa học cấp bộ "Những cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sửa đổi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp" [44], do Tiến sĩ Đỗ Văn Đương làm Chủ nhiệm (bảo vệ năm 2007 tại Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) tối cao, đã phân tích về chức năng, nhiệm vụ của CQĐT, VKS trong TTHS; phân định thẩm quyền hành chính và quyền hạn tố tụng của các chức danh tư pháp trong CQĐT, VKS; trên cơ sở đó đề xuất sửa đổi quy định về tổ chức và hoạt động của CQĐT, về chức năng của VKS, về nhiệm vụ, quyền hạn của người đứng đầu CQĐT, VKS, ĐTV và KSV. Tuy nhiên, đề tài khoa học này nghiên cứu những vấn đề chung nhất về hoạt động của các cơ quan có thẩm quyền tố tụng, người có thẩm quyền tố tụng trong các giai đoạn tố tụng nhằm mục tiêu sửa đổi, bổ sung một số điều của BLTTHS 2003. Những nội dung có liên quan đến chủ thể buộc tội cũng đã được đề cập trong đề xuất xây dựng các quy phạm PLTTHS, nhưng chỉ những vấn đề có liên quan đến hoạt động tố tụng của các chủ thể tố tụng có liên quan đến quá trình tố tụng, mà không đi sâu về chủ thể buộc tội. Đề tài khoa học cấp bộ "Xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp theo yêu cầu của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay" [81], do Tiến sĩ Trần Đình Thắng làm Chủ nhiệm, thực hiện năm 2007 tại Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Đề tài khoa học này đã phân tích, làm rõ cơ sở lý luận của việc xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp theo yêu cầu của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam; đánh giá 7 thực trạng và đề xuất các giải pháp xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp hiện nay. Đề tài không nghiên cứu trực diện những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể buộc tội trong TTHS. Tuy nhiên, một số kết quả nghiên cứu trong đề tài có liên quan đến luận án như khái niệm, đặc điểm, vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn, những yêu cầu của đội ngũ cán bộ tư pháp và tính tất yếu, khách quan của việc đổi mới đội ngũ cán bộ tư pháp theo yêu cầu của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ "Phân định thẩm quyền quản lý hành chính với thẩm quyền tố tụng của người đứng đầu cơ quan tiến hành tố tụng và việc tăng quyền hạn, trách nhiệm của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán theo yêu cầu cải cách tư pháp" [59], do Tiến sĩ Vũ Văn Mộc làm Chủ nhiệm (bảo vệ năm 2008 tại VKSND tối cao); đã tập trung nghiên cứu các vấn đề về thẩm quyền quản lý hành chính và thẩm quyền tố tụng của những người có chức danh quản lý, của ĐTV, KSV và của Thẩm phán thuộc hệ thống Công an nhân dân, VKSND, Tòa án nhân dân. Kết quả nghiên cứu đã làm rõ, phân biệt thẩm quyền quản lý hành chính với thẩm quyền TTHS; đánh giá thực trạng thực hiện thẩm quyền và trách nhiệm của ĐTV, KSV, Thẩm phán, trên cơ sở đó đưa ra các giải pháp và kiến nghị nhằm tăng thẩm quyền và trách nhiệm của ĐTV, KSV, Thẩm phán. Đề tài không tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể buộc tội trong TTHS. Tuy nhiên, một số nội dung trong đề tài đề cập một vài khía cạnh nhất định về chủ thể buộc tội trong CQĐT, VKS. Đề án "Tổ chức lại hệ thống cơ quan điều tra theo hướng thu gọn đầu mối" [41], do Đảng ủy Công an Trung ương xây dựng (trình Bộ Chính trị năm 2012), đã nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức, hoạt động của các CQĐT ở nước ta; trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp tổ chức lại CQĐT khoa học, phù hợp với thực tiễn theo định hướng của Đảng về chiến lược cải cách tư pháp, góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo đảm an ninh quốc gia, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội. Tuy nhiên, Đề án không nghiên cứu chuyên sâu những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể buộc tội trong TTHS, trong đó có CQĐT. Đề án "Mô hình tố tụng hình sự Việt Nam" do Ban cán sự Đảng 8 VKSND tối cao xây dựng (trình Bộ Chính trị năm 2012), đã nghiên cứu, làm rõ các yếu tố hợp thành mô hình TTHS, trong đó có các nội dung về vị trí, vai trò của chủ thể tiến hành tố tụng và chủ thể tham gia tố tụng; lịch sử hình thành và phát triển, đánh giá tính hiệu quả cũng như những hạn chế, bất cập của mô hình TTHS ở nước ta; nghiên cứu, tìm hiểu những đặc điểm, ưu điểm, hạn chế của các mô hình TTHS điển hình trên thế giới; làm rõ các yêu cầu cải cách mô hình TTHS đề ra trong các nghị quyết của Đảng và đề xuất phương hướng hoàn thiện mô hình TTHS đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đề án "Nghiên cứu chuyển Viện kiểm sát thành Viện công tố" [110] do Ban cán sự Đảng VKSND tối cao xây dựng (trình Bộ Chính trị năm 2012), đã làm rõ lịch sử hình thành và phát triển, đánh giá tính hợp lý, hiệu quả cũng như những hạn chế, bất cập của thiết chế Viện công tố/VKS ở nước ta qua các thời kỳ; nghiên cứu, tìm hiểu VKS, Viện công tố ở một số nước điển hình trên thế giới; sự khác biệt giữa mô hình VKS và mô hình Viện công tố, cũng như xu hướng cải cách VKS, Viện công tố ở các nước, trong đó, chú trọng lý giải về tính phù hợp, sự tương thích với hệ thống chính trị, tổ chức bộ máy nhà nước, cũng như các điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể ở các nước; trên cơ sở đó đề xuất lựa chọn mô hình VKS/Viện công tố phù hợp yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, cải cách tư pháp theo tinh thần các văn kiện của Đảng. Luận án tiến sĩ Luật học: "Các chủ thể tiến hành tố tụng trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam trước yêu cầu cải cách tư pháp" [45], của Nguyễn Duy Giảng (bảo vệ năm 2014 tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội), đã nghiên cứu chuyên sâu, toàn diện, có hệ thống về chủ thể tiến hành TTHS, bao gồm CQĐT, Cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra, VKS, Tòa án và những người có nhiệm vụ, thẩm quyền tố tụng trong các cơ quan này ở Việt Nam, trong đó đã làm rõ một số vấn đề lý luận về chủ thể tiến hành tố tụng trong luật TTHS Việt Nam, đánh giá thực trạng PLTTHS Việt Nam giai đoạn trước khi ban hành BLTTHS năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại Việt Nam. Luận án "Quyền công tố ở Việt Nam" [49], của Lê Thị Tuyết Hoa (bảo vệ năm 2002 tại Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật), đã nghiên cứu, làm rõ khái niệm, đối tượng, phạm vi, nội dung của quyền công tố và 9 thực hành quyền công tố trong TTHS. Trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm góp phần nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố ở Việt Nam dưới góc độ hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực tiễn. Luận án có nghiên cứu lịch sử quyền công tố, mối quan hệ giữa công tố và tư tố; đánh giá thực trạng tổ chức thực hành quyền công tố ở Việt Nam trước năm 2002, tìm ra nguyên nhân của những thành tích đạt được và những tồn tại, hạn chế; trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp về hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực tiễn để nâng cao chất lượng hoạt động công tố của VKS trong tình hình mới. Luận án "Chức năng xét xử trong tố tụng hình sự Việt Nam" [13], của Lê Tiến Châu (bảo vệ năm 2008 tại Viện Nhà nước và Pháp luật), phân tích những vấn đề lý luận về chức năng TTHS như: khái niệm, đặc điểm, vị trí chức năng xét xử; mối quan hệ giữa chức năng xét xử với chức năng gỡ tội, buộc tội; nhấn mạnh việc phân định rõ ràng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của từng chủ thể để khắc phục tình trạng lẫn lộn chức năng, vượt quá hoặc không làm hết chức năng của các cơ quan tiến hành tố tụng trong thực tiễn tố tụng ở nước ta. Liên quan trực tiếp đến đề tài nghiên cứu là luận văn thạc sĩ của Đặng Văn Phượng (2016) “Chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam”, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu khái quát những vấn đề về chủ thể buộc tội như phân loại, địa vị pháp lý, thực trạng và giải pháp về hoạt động của chủ thể buộc tội tại Việt Nam hiện nay, từ đó tác giả đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS Việt Nam ở góc độ luận văn thạc sĩ; gần đây nhất là luận án tiến sĩ “Chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam” của Lê Thị Thúy Nga (bảo vệ năm 2019 tại Trường Đại học Luật Hà Nội), đã nghiên cứu, đưa ra khái niệm chủ thể buộc tội trong TTHS Việt Nam, đối tượng, phạm vi, nội dung và đặc điểm của chủ thể buộc tội theo pháp luật TTHS Việt Nam. Trên cơ sở đánh giá thực tiễn hoạt động buộc tội ở Việt Nam, tác giả đã đề xuất một số nhóm giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật Việt Nam về chủ thể buộc tội. Tuy nhiên, luận án chỉ nghiên cứu chủ thể buộc tội trong phạm vi pháp luật TTHS Việt Nam và chủ yếu tập trung đánh giá thực trạng pháp luật Việt Nam mà không nghiên cứu tổng thể vấn đề lý luận, nhận thức khoa học về chủ thể buộc tội trong tố tụng hình sự của các mô hình tố tụng hình sự, từ đó làm sáng tỏ các 10 điểm tương đồng và khác biệt, những điểm tích cực, hạn chế khi so sánh, đối chiếu và rút kinh nghiệm cho Việt Nam. Một số cuốn sách chuyên khảo đã được phát hành có liên quan đến tố tụng hình sự Việt Nam như: cuốn sách "Hệ thống tư pháp và cải cách tư pháp ở Việt Nam" [98], của GS.TSKH Đào Trí Úc (Nxb Khoa học xã hội, năm 2001), đã phân tích hệ thống tư pháp - một hệ thống thống nhất của quá trình tố tụng dẫn đến xét xử và phán quyết của Tòa án. Đối với hệ thống tư pháp hình sự thì mối liên hệ bên trong là mối liên hệ giữa các khâu và các chức năng phát hiện điều tra, truy tố, xét xử và giáo dục, cải tạo phạm nhân. Tính hệ thống đòi hỏi từng giai đoạn tố tụng phải được xét trong một chuỗi các bước trước và sau cố định để đạt được mục tiêu cuối cùng là nhằm phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm và không làm oan người vô tội. Để đạt được mục tiêu thì các chức năng phải được phân định một cách nghiêm ngặt để bảo đảm tính độc lập tương đối của nó và nhằm vào một chức năng trung tâm, khâu trung tâm của toàn bộ quá trình TTHS. Cuốn sách "Những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách của việc đổi mới thủ tục tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp" [86], của TS. Lê Hữu Thể, TS. Đỗ Văn Đương và ThS. Nguyễn Thị Thủy đồng chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2013), đã hệ thống hóa toàn bộ những vấn đề cốt lõi, cơ bản từ lý luận đến thực tiễn liên quan đến các thủ tục TTHS; từ đó phân tích, đánh giá tính hiệu quả, khả năng áp dụng PLTTHS hiện hành; đề xuất các giải pháp và hướng sửa đổi, bổ sung nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay. Cuốn sách "Những nội dung cơ bản của các đạo luật mới về tư pháp hình sự" [63], của tập thể tác giả do TS. Trần Công Phàn chủ biên (Nxb Thông tin và Truyền thông, năm 2017), đã phân tích những nội dung cơ bản của các đạo luật mới về tư pháp, trong đó có các quy định về bảo vệ quyền con người, chức năng, nhiệm vụ của cơ quan tiến hành tố tụng, cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra. Trên các tạp chí chuyên ngành luật có đăng rất nhiều các bài báo khoa học liên quan đến toàn bộ quá trình tố tụng hình sự Việt Nam như: Bài viết "Hoàn thiện các quy định về thu thập, đánh giá và sử dụng chứng cứ trong tố tụng hình sự" [79], của Hoàng Thị Sơn, đăng trên Tạp chí Luật học (số 07, năm 2008) đã làm rõ hoạt động 11 thu thập, đánh giá và sử dụng chứng cứ có vai trò quan trọng trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án hình sự để cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Hoạt động này được tiến hành bởi các chủ thể khác nhau với những biện pháp khác nhau tùy theo từng giai đoạn tố tụng. Về cơ bản chứng cứ do ĐTV thu thập ở giai đoạn điều tra. Trong giai đoạn truy tố và giai đoạn xét xử hoạt động thu thập chứng cứ chỉ mang tính bổ sung. Trong giai đoạn điều tra và giai đoạn truy tố, việc đánh giá và sử dụng chứng cứ được tiến hành độc lập bởi các chủ thể. Tại phiên tòa, thông qua việc xét hỏi và tranh luận, Hội đồng xét xử (HĐXX) trên cơ sở đề nghị của KSV và những người tham gia tố tụng theo quy định của pháp luật tiến hành nghị án, thảo luận và biểu quyết theo đa số từng vấn đề để đưa ra phán quyết cuối cùng nhằm giải quyết vụ án. Bài viết "Một số vấn đề lý luận về chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự và vấn đề sửa đổi, bổ sung Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 liên quan đến chức năng buộc tội" [90], của Nguyễn Trương Tín, đăng trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật (số 08 năm 2009) đã nghiên cứu, làm rõ khái niệm, nội dung, tính chất, thời điểm bắt đầu, kết thúc và chủ thể của chức năng buộc tội; trên cơ sở đó Tác giả đưa ra một số kiến nghị mang tính định hướng sửa đổi, bổ sung BLTTHS năm 2003 liên quan đến chức năng buộc tội. Bài viết "Cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015" [20], của PGS.TS. Nguyễn Ngọc Chí trong cuốn sách "Những nội dung mới trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015" do PGS.TS. Nguyễn Hòa Bình Chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, năm 2016), đã phân tích, làm rõ những sửa đổi, bổ sung trong BLTTHS năm 2015 về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng (gồm cơ quan tiến hành tố tụng và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra), người có thẩm quyền tiến hành tố tụng (gồm người tiến hành tố tụng và người được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra). Bài viết: "Đổi mới tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp" [1], của GS.TS. Nguyễn Ngọc Anh trong số chuyên đề cải cách tư pháp và hoạt động tư pháp, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, năm 2016 đề nghiên cứu, chỉ rõ trong Luật tổ chức CQĐT hình sự có nhiều quy định nhằm đổi mới tổ chức và hoạt động của các CQĐT, đáp ứng yêu cầu cải cách tư 12 pháp. Bài viết "Một số vấn đề về chức năng buộc tội" của tác giả Lê Tiến Châu (Tạp chí Khoa học pháp lý, số 03, 2003) đã nghiên cứu về các chức năng cơ bản trong TTHS và đưa ra các nhận định, kết luận, trong đó có đề cập đến chức năng, tổ chức hoạt động của chủ thể buộc tội trong PLTTHS Việt Nam. Bên cạnh đó còn có các giáo trình luật TTHS của các trường: Trường Đại học Luật Hà Nội, Đại học Khoa học Xã hội và nhân văn Hà Nội, Đại học Cảnh sát, Đại học An Ninh có phân tích về chủ thể buộc tội theo Luật TTHS hiện hành như: "Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam" do PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí, Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội chủ biên (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2013); "Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam" (tái bản lần thứ 4 có sửa đổi, bổ sung) do PGS.TS Hoàng Thị Minh Sơn Trường Đại học Luật Hà Nội chủ biên (Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, năm 2008); "Giáo trình tư pháp hình sự" do GS.TSKH Lê Văn Cảm chủ biên (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2009). Trong công trình nghiên cứu của mình, các nhà nghiên cứu tập trung chủ yếu vào vấn đề nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của các chủ thể tiến hành tố tụng trong CQĐT, Cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra và VKS trong việc thực hiện chức năng buộc tội trong TTHS; đưa ra những nội dung cơ bản về thủ tục TTHS tại Việt Nam, trong đó có khái niệm, chức năng, nhiệm vụ và kỹ năng hoạt động của các chủ thể tiến hành hoạt động buộc tội trong TTHS. Các bài viết và các giáo trình nêu trên có phạm vi nghiên cứu hẹp, chỉ tập trung vào các quy định và thực tiễn thi hành BLTTHS năm 2003, các văn bản hướng dẫn thi hành cũng như các quy định mới của BLTTHS năm 2015 về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng mà chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện và đầy đủ những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ thể buộc tội trong điều kiện cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tuy nhiên các công trình khoa học và bài viết trên đều có giá trị to lớn về lý luận và thực tiễn, là tài liệu tham khảo bổ ích cho quá trình nghiên cứu, đề xuất trong luận án này. 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Việc nghiên cứu chủ thể buộc tội trong TTHS nhằm thiết kế hệ thống các quy phạm pháp luật về chủ thể này, tạo cơ sở pháp lý nâng cao hiệu lực, hiệu quả 13