Tài liệu Chon loc bo cai trong chan nuoi bo thit (vu chi cuong)

Môc lôc Trang Giíi thiÖu 1. Ch−¬ng 1: Sinh s¶n bß c¸i Giíi thiÖu Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc c¸i Sinh lý sinh s¶n §éng dôc trë l¹i sau khi ®Î Ch¨m sãc, qu¶n lý chung 2 3 3 4 10 12 2. Ch−¬ng 2: Gi¸ trÞ cña chän läc bß c¸i Giíi thiÖu chung HiÖu suÊt sinh s¶n Tæng sè l−îng vµ chÊt l−îng bª th«ng qua chän läc bß c¸i C¶i thiÖn c¸c tÝnh tr¹ng vÒ thÞt xÎ Tãm t¾t 16 16 17 19 21 21 3. Ch−¬ng 3: Chän nh÷ng con c¸i tèt §¹i c−¬ng C¸c nguyªn t¾c chän läc c¬ b¶n ThiÕt lËp nh÷ng môc tiªu lai t¹o gièng C©n b»ng chän läc Chän läc bß c¸i gièng HÖ thèng qu¶n lý bß c¹n s÷a Chän läc bß c¸i víi c−êng ®é cao Tãm t¾t 23 23 23 27 27 28 33 35 35 4. Ch−¬ng 4: C¸c c«ng cô qu¶n lý ®µn bß Giíi thiÖu X¸c ®Þnh nh÷ng gia sóc chÊt l−îng cao Ghi chÐp vµ sö dông sè liÖu §o ®¹c vµ ph©n tÝch kh¶ n¨ng s¶n xuÊt Qu¶n lý phèi gièng-BREEDPLAN Phèi gièng nh©n t¹o CÊy truyÒn ph«i Tr¸nh cã chöa cho nh÷ng bß c¸i lo¹i th¶i 37 37 39 39 45 45 46 1 Giíi thiÖu B−íc ®Çu tiªn vµ quan träng nhÊt trong x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh nh©n gièng c©n b»ng lµ x©y dùng mét tËp hîp c¸c môc tiªu nh©n gièng. §Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy cÇn ph¶i n¾m ®−îc: • TiÒm n¨ng s¶n xuÊt hoÆc kh¶ n¨ng cña trang tr¹i. • Møc n¨ng suÊt xuÊt hiÖn t¹i cña ®µn gia sóc cña b¹n. • C¸c yªu cÇu cña thÞ tr−êng hoÆc thÞ tr−êng b¹n cã kÕ ho¹ch cung cÊp s¶n phÈm. • Nh÷ng h¹n chÕ vÒ m«i tr−êng. Mét khi c¸c môc tiªu nh©n gièng ®· ®−îc thiÕt lËp c«ng viÖc tiÕp theo lµ x¸c ®Þnh c¸c tiªu chuÈn chän läc sÏ ®−îc sö dông trong ®µn ®Ó ®¸p øng môc tiªu ®· v¹ch ra. §Ó thùc hiÖn ®−îc viÖc nµy cÇn lËp danh s¸ch: • C¸c tÝnh tr¹ng quan träng vÒ kinh tÕ. • Môc tiªu s¶n xuÊt trong t−¬ng lai. • Tiªu chuÈn chän läc. • Lo¹i nh÷ng con c¸i kh«ng chöa ®Î. • Nh÷ng con ®ùc cã tèc ®é sinh tr−ëng cao cÇn chän läc. §iÒu quan träng lµ ph¶i x¸c lËp c¸c mèi liªn kÕt hoÆc t−¬ng quan di truyÒn gi÷a c¸c tÝnh tr¹ng vµ qua ®ã lùa chän mét tÝnh tr¹ng cã thÓ t¸c ®éng ®Õn mét tÝnh tr¹ng kh¸c. T¸c ®éng nµy cã thÓ tÝch cùc hoÆc tiªu cùc (cã lîi hoÆc cã h¹i). ThÝ dô chän läc vÒ tèc ®é sinh tr−ëng cã thÓ lµm t¨ng khèi l−îng s¬ sinh, do ®ã lµm t¨ng c¸c tr−êng hîp ®Î khã. Tiªu chuÈn chän läc cÇn ®−îc xÕp −u tiªn theo tÇm quan träng kinh tÕ cña c¸c tÝnh tr¹ng. Mét sè tiªu chuÈn chän läc sÏ ®−îc ¸p dông trªn c¬ së "tÊt c¶ hoÆc kh«ng". TÝnh t×nh cã thÓ lµ mét tÝnh tr¹ng nh− vËy mµ ë ®ã nÕu gia sóc ®−îc cho lµ cã tÝnh t×nh kh«ng hiÒn lµnh th× ph¶i lo¹i th¶i, kh«ng kÓ gia sóc ®ã ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn kh¸c nh− thÕ nµo. Ng−êi qu¶n lý ®µn cÇn ph¶i nhËn râ ®−îc ¶nh h−ëng cña chän läc con c¸i ®Õn toµn ®µn. Trong mét ®êi mét bß c¸i gièng cã thÓ s¶n xuÊt 8 bª trong khi mét con ®ùc cã thÓ s¶n xuÊt ®−îc 120 bª. §iÒu quan träng lµ x¸c ®Þnh khÝa c¹nh nµo trong qu¶n lý ch¨m sãc ®µn mµ ng−êi qu¶n lý cã thÓ t¸c ®éng ®Ó thay ®æi n¨ng suÊt bß c¸i. C¸c khÝa c¹nh nµy lµ: • Dinh d−ìng • Qu¶n lý phèi gièng. • Di truyÒn (chän läc) • BÖnh tËt. Dinh d−ìng cã thÓ lµ yÕu tè ¶nh h−ëng lín nhÊt ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña bß c¸i nh−ng yÕu tè nµy kh«ng ®−îc th¶o luËn mét c¸ch chi tiÕt trong cuèn s¸ch nµy. Cuèn s¸ch nµy chØ ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò: • Sinh s¶n (cÊu t¹o chøc n¨ng cña ®−êng sinh dôc c¸i) • Gi¸ trÞ cña chän läc • Chän läc bß c¸i nh− thÕ nµo cho ®óng • C¸c c«ng cô trî gióp trong chän läc vµ lo¹i th¶i 2 Ch−¬ng 1 Sinh s¶n cña gia sóc c¸i Giíi thiÖu HiÓu biÕt ch¾c ch¾n vÒ sinh lý sinh s¶n ë bß c¸i t¹o cho nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ ®iÒu khiÓn vµ c¶i thiÖn n¨ng suÊt sinh s¶n cña bß. C¶i tiÕn trong qu¶n lý sinh s¶n cã thÓ lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ cho nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i bß. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc c¸i Buång trøng C¬ quan sinh dôc s¬ cÊp cña con c¸i lµ buång trøng. Buång trøng cã hai chøc n¨ng: s¶n xuÊt tÕ bµo sinh dôc vµ hocmon. C¸c tÕ bµo sinh dôc cña con c¸i gäi lµ trøng. ë bß mét buång trøng cã h¬n 100.000 trøng lóc míi sinh. Tuy nhiªn trong suèt ®êi cña mét con bß c¸i chØ mét sè l−îng nhá trøng sÏ ®−îc thô tinh vµ ph¸t triÓn thµnh bª. Hocmon ®−îc tiÕt ra tõ buång trøng ®iÒu khiÓn møc ®é biÓu hiÖn tÝnh dôc, sinh tr−ëng vµ c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Chóng sÏ ®−îc th¶o luËn chi tiÕt sau. PhÇn lín ®iÒu khiÓn vÒ sinh s¶n liªn quan ®Õn ®iÒu khiÓn buång trøng. HËu m«n ¢m ®¹o Cæ tö cung Manh nang Th©n tö cung R·nh cæ tö cung Buång trøng Sõng tö cung ¢m hé Lç niÖu ®¹o èng niÖu ®¹o Vßi trøng Bãng ®¸i H×nh 1: §−êng sinh dôc cña bß c¸i KÝch th−íc vµ h×nh d¸ng cña buång trøng ë bß rÊt ®a d¹ng. Nh÷ng ng−êi kh¸m thai cã kinh nghiÖm cã kh¶ n¨ng c¶m nhËn ®−îc buång trøng cña bß khi sê n¾n qua trùc trµng. Buång trøng cã kÝch th−íc b»ng h¹t ®Ëu Hµ Lan vµ ë nh÷ng bª ch−a thµnh thôc vÒ tÝnh chóng cã kÝch th−íc nhá h¬n. Khi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh chóng dµi kho¶ng 2 cm. Sau giai ®o¹n nµy kÝch th−íc vµ h×nh th¸i cña chóng rÊt thay ®æi. ë bß thµnh thôc vÒ tÝnh trung b×nh buång trøng cã kÝch th−íc vµ h×nh th¸i t−¬ng tù h¹t h¹nh nh©n. 3 §−êng sinh dôc ¢m hé: lµ phÇn cã thÓ nh×n thÊy ®−îc ë ®−êng sinh dôc c¸i, nã n»m ngay d−íi hËu m«n vµ b¶o vÖ cöa vµo ©m ®¹o. ¢m ®¹o dµi kho¶ng 24-26 cm ë hÇu hÕt bß c¸i ®· thµnh thôc vÒ tÝnh vµ cã h×nh èng. Lóc giao phèi tinh dÞch ®äng l¹i trong ©m ®¹o gÇn cæ tö cung. Cæ tö cung lµ c¬ quan h×nh èng cã c¬ dµy nèi ©m ®¹o víi c¸c bé phËn kh¸c cña ®−êng sinh dôc, nh÷ng ng−êi kh¸m cã kinh nghiÖm cã thÓ c¶m nhËn ®−îc chóng dÔ dµng qua sì n¾n trùc trµng. ë nh÷ng bª c¸i t¬ ch−a thµnh thôc vÒ tÝnh ®−êng kÝnh cña cæ tö cung cã thÓ <10 mm. ë thêi kú thµnh thôc vÒ tÝnh cæ tö cung ë phÇn lín bß c¸i t¬ cã ®−êng kÝnh lµ 12 cm. ë nh÷ng bß c¸i lín tuæi h¬n ®−êng kÝnh cæ tö cung cã thÓ lªn ®Õn 6cm hoÆc h¬n vµ dµi 15 cm hoÆc h¬n. Cæ tö cung cã kÝch th−íc t¨ng lªn theo tuæi vµ sè l−îng bª mµ bß mÑ ®· ®Î vµ cã khuynh h−íng lín h¬n ë gièng bß cã nguån gèc tõ Bos indicus. Cæ tö cung cã t¸c dông lµ hµng rµo ch¾n b¶o vÖ n»m gi÷a ©m ®¹o vµ c¸c tæ chøc m« kh¸c cña tö cung. Tö cung ®−îc chia thµnh hai sõng tö cung, chóng c¸ch cæ tö cung kho¶ng 2-4 cm. Sõng tö cung xo¾n vÒ phÝa tr−íc vµ phÝa d−íi vµ cã thÓ dµi ®Õn 40 cm. Bª con sÏ ph¸t triÓn trong sõng tö cung sau khi trøng thô tinh ë trong èng dÉn trøng (hay vßi fallop). èng dÉn trøng nèi liÒn loa kÌn víi sõng tö cung vµ phÇn cßn l¹i cña ®−êng sinh dôc. Buång trøng ®−îc loa kÌn bao quanh, loa kÌn thu hót trøng ®−îc gi¶i phãng tõ buång trøng vµ dÉn trùc tiÕp vµo trong vßi fallop. Toµn bé c¬ quan sinh dôc ®−îc cè ®Þnh nhê mét m¶nh tæ chøc gäi lµ d©y ch»ng réng. D©y ch»ng nµy còng b¸m vµo trùc trµng. Sinh lý sinh s¶n Sinh s¶n ®¹t kÕt qu¶ tèt liªn quan ®Õn chu kú ®éng dôc (®éng dôc ®Òu) giao phèi, thô thai (trøng thô tinh), chöa, ®Î vµ tiÕt s÷a (cho bª bó s÷a). Mçi mét thêi kú trong c¸c giai ®o¹n nµy ®Òu ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng hormone. Hormone lµ c¸c chÊt dÉn truyÒn th«ng tin ho¸ häc ®−îc gi¶i phãng vµo trong m¸u vµ t¸c dông ®Õn phÇn kh¸c cña c¬ thÓ. Hormone sinh dôc c¸i ®−îc gi¶i phãng tõ buång trøng vµ tõ tuyÕn néi tiÕt n»m ë mÆt d−íi n·o - tuyÕn yªn. Hormone ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn chÞu sù ®iÒu khiÓn cña c¬ chÕ th«ng tin ng−îc, víi sù tham gia cña c¸c hormone gi¶i phãng tõ buång trøng vµ c¸c th«ng tin nhËn ®−îc tõ n·o bé. C¸c th«ng tin tõ bé phËn n·o cao cÊp h¬n chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn c¬ thÓ, møc dinh d−ìng vµ c¸c tÝn hiÖu kh¸c. Chu kú ®éng dôc Trong buång trøng cña bß, trøng ph¸t triÓn liªn tôc trong suèt c¶ ®êi thµnh c¸c môn n−íc chøa ®Çy dÞch gäi lµ no·n nang. Mçi mét trøng mÊt kho¶ng 6 th¸ng ®Ó ph¸t triÓn. PhÇn lín trøng kh«ng ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vµ bÞ t¸i hÊp thu ®i mét c¸ch ®¬n gi¶n. Sù ph¸t triÓn cña trøng ®Õn khi thµnh thôc vÒ tÝnh kh«ng cÇn cã hormone cña n·o. Sau khi thµnh thôc vÒ tÝnh, hormone ®−îc tuyÕn yªn ë n·o tiÕt ra lµm cho mét sè trøng ®−îc chän läc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vµ gi¶i phãng khái buång trøng cã nghÜa lµ rông trøng. No·n nang cã thÓ cã ®−êng kÝnh 10-15 mm ngay tr−íc khi rông trøng. PhÇn lín c¸c no·n nang kh¸c ®−êng kÝnh chØ ®¹t 1-2 mm tr−íc khi bÞ t¸i hÊp thu. Tû lÖ thô tinh cao nhÊt ë bß c¸i t¬ ®éng dôc lÇn thø 2 hoÆc thø 3. MÆc dï mét sè bß c¸i t¬ sÏ thô tinh ë lÇn ®éng dôc ®Çu tiªn vµ sÏ cã thai nÕu cho phèi gièng. Chu kú ®éng dôc ®iÓn h×nh ë bß lµ 21 ngµy, tuy nhiªn cã thÓ giao ®éng trong ph¹m vi 18-24 ngµy. 4 Tû lÖ ®¹t tuæi thµnh thôc (%) Sù thµnh thôc vÒ tÝnh Sù thµnh thôc vÒ tÝnh ®−îc ®Þnh nghÜa lµ tuæi hoÆc thêi kú ph¸t triÓn, mµ t¹i thêi ®iÓm ®ã gia sóc cã thÓ sinh s¶n ®−îc cã nghÜa lµ ®· thµnh thôc vÒ tÝnh. Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh ë bß c¸i t¬ rÊt thay ®æi gi÷a c¸c c¸ thÓ, gièng vµ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ dinh d−ìng. Khèi l−îng (kg) H×nh 2: Khèi l−îng bß c¸i t¬ lai Brahman ë nam Australia lóc thµnh thôc vÒ tÝnh (G.Fordyce, DPI Queensland, ch−a xuÊt b¶n) ë vïng «n ®íi cña Australia cã khÝ hËu «n hoµ, ®iÒu kiÖn nãi chung thuËn lîi bß cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh, bß c¸i t¬ thµnh thôc ë khèi l−îng thÊp h¬n vµ ë tuæi nhá h¬n so víi m«i tr−êng nhiÖt ®íi kh¾c nghiÖt h¬n nh− m«i tr−êng ë miÒn b¾c Australia. GhÐp ®«i giao phèi lóc kho¶ng 1 n¨m tuæi (th−êng tõ 13-17 th¸ng tuæi) cã thÓ lµ sù lùa chän thùc tÕ vµ mong muèn trong c¸c ®iÒu kiÖn bß sinh tr−ëng tèt. Bß c¸i cã "khèi l−îng giao phèi tèt nhÊt" lµ 280 kg ®èi víi phÇn lín gièng bß cña Anh ®−îc dïng lµm chØ sè mµ t¹i ®ã phÇn lín bß c¸i t¬ ®¹t ®−îc thµnh thôc vÒ tÝnh. ChØ sè nµy ®−îc sö dông v× ë khèi l−îng nµy 85% bß c¸i t¬ hoÆc h¬n sÏ b¾t ®Çu ®éng dôc nÕu lín lªn trong c¸c ®iÒu kiÖn dinh d−ìng tèt. Sù chªnh lÖch vÒ khèi l−îng khi bß c¸i t¬ b¾t ®Çu ®éng dôc rÊt Ýt: ± 25 kg trong c¸c ®iÒu kiÖn tèc ®é sinh tr−ëng nhanh. T×nh h×nh nµy rÊt kh¸c ë c¸c vïng nhiÖt ®íi kh¾c nghiÖt. Trong c¸c vïng nµy nghiªn cøu cña DPI (Bé N«ng nghiÖp Bang Queensland) cho thÊy cã sù biÕn ®éng lín vÒ khèi l−îng khi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh: ± 100 kg (tham kh¶o h×nh 2). §éng dôc lÇn ®Çu ®−îc ph¸t hiÖn ë 95% gia sóc cã khèi l−îng n»m trong kho¶ng 175-375kg vµ tuæi n»m trong kho¶ng 13-33 th¸ng. Nãi chung ®iÒu kiÖn cµng khã kh¨n vµ dinh d−ìng cµng nghÌo, thêi gian b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh cµng kÐo dµi. LÇn ®éng dôc ®Çu tiªn th−êng ë khèi l−îng vµ tuæi cao h¬n nhiÒu trong c¸c ®iÒu kiÖn nghÌo dinh d−ìng so víi c¸c ®iÒu kiÖn tèt h¬n. Tuæi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh trung b×nh ë bß lai Brahman ë B¾c Queensland lµ 20,5 th¸ng vµ khèi l−îng 285 kg nh− vËy ë khèi l−îng nµy chØ 1/2 sè gia sóc b¾t ®Çu ®éng dôc. Tuy nhiªn do khèi l−îng lín h¬n th−êng ®¹t ®−îc vµo ®Çu mïa Èm −ít, phÇn lín bª c¸i lì sÏ ®ñ lín ®Ó thµnh thôc vÒ tÝnh vµ ®−îc cho giao phèi thµnh c«ng vµo cuèi mïa m−a. Khèi l−îng trung b×nh lóc thµnh thôc vÒ tÝnh ë mïa vô thuËn lîi ë Swans Lagoon lµ kho¶ng 250 kg vµ ë mïa kh«ng thuËn lîi lµ kho¶ng 300 kg. ë miÒn B¾c Australia ghÐp ®«i giao phèi lóc bß d−íi 18 th¸ng, bß c¸i t¬ Bos indicus lµ 20-30% cã thai trong thêi kú ghÐp ®«i giao phèi 3 th¸ng. Tû lÖ nµy dao ®éng trong 5 kho¶ng 20-80% phô thuéc vµo mïa vô vµ ch¨m sãc qu¶n lý. Bæ sung thøc ¨n ë møc thÊp cã thÓ lµm t¨ng tû lÖ thô thai 15%. ë c¸c m«i tr−êng thuËn lîi h¬n tû lÖ thô thai cã kÕt qu¶ ®¹t 70-90% ë thêi kú ghÐp ®«i giao phèi ng¾n. GhÐp ®«i giao phèi Giao phèi lóc bß c¸i ®éng dôc lµ lóc bß c¸i tiÕp nhËn, t×m kiÕm vµ thu hót con ®ùc. §éng dôc b×nh th−êng kÐo dµi kho¶ng 6-30 giê. Bß c¸i Bos indicus vµ bß ë c¸c m«i tr−êng nãng h¬n cã xu h−íng thÓ hiÖn c¸c biÓu hiÖn ®éng dôc trong thêi gian ng¾n h¬n. Trong thêi kú ®éng dôc con c¸i biÓu hiÖn c¸c dÊu hiÖu ®iÓn h×nh vÒ c¸c hµnh vi nµy do khèi l−îng lín oestrogen tiÕt ra tõ c¸c no·n nang tr−íc khi rông trøng t¸c ®éng ®Õn n·o g©y ra. C¸c dÊu hiÖu nµy lµ: Bån chån, nh¶y lªn c¸c bß c¸i kh¸c, ®øng yªu cho con kh¸c nh¶y lªn, tõ tö cung vµ tö cung gi¶i phãng mét l−îng niªm dÞch d¹ng sîi trong suèt ®−îc xem lµ c¸c sîi thu hót con ®ùc. C¸c biÓu hiÖn bªn ngoµi vÒ ho¹t ®éng tÝnh dôc cã thÓ nh×n thÊy ®−îc lµ ©m hé trë nªn s−ng, ®á, l«ng vµ ®u«i xï lªn, cã c¸c vÕt cä s¸t ë phÇn ®Çu cña ®u«i vµ c¸c x−¬ng ®u«i nhá. H×nh 3 : Ph«i bß Thô thai Thô thai lµ sù thô tinh thµnh c«ng cña mét trøng bëi mét tinh trïng sau khi rông trøng. Rông trøng do luternizing hormone (LH) ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn ë n·o g©y ra. Rông trøng th−êng x¶y ra kho¶ng 12 giê sau khi c¸c biÓu hiÖn ®éng dôc kÕt thóc. Tuy nhiªn giíi h¹n nµy cã thÓ n»m trong kho¶ng 2-26 giê. Rông trøng chËm sau khi kÕt thóc biÓu hiÖn ®éng dôc b¶o ®¶m r»ng tinh trïng ®· ë trong ®−êng sinh dôc con c¸i Ýt nhÊt 1-6 giê tr−íc khi trøng chuyÓn xuèng èng dÉn trøng ®Ó thô tinh. Thêi gian nµy cho phÐp tinh trïng tr¶i qua mét qu¸ tr×nh t¨ng ho¹t lùc, qu¸ tr×nh nµy gióp cho sù thô tinh x¶y ra. Qu¸ trinh fnµy nh»m thay ®æi cÊu tróc ®Çu tinh trïng lµm cho nã cã kh¶ n¨ng thô tinh mét tÕ bµo trøng cã hiÖu qu¶. Sù thô tinh cÇn ph¶i x¶y ra trong vßng 6 giê sau khi rông trøng. Sau thêi gian nµy trøng kh«ng ®−îc thô tinh sÏ tho¸i ho¸ hoÆc nÕu ®−îc thô tinh th× hîp tö còng kh«ng cã kh¶ n¨ng sèng. Sau khi thô tinh hîp tö mÊt 6-7 ngµy ®Ó chuyÓn xuèng èng dÉn trøng ®i vµo trong sõng tö cung vµ cÊy vµo ®ã. Sau khi rông trøng, kho¶ng trèng do no·n nang rông ®i ®Ó l¹i ë trong buång trøng ®−îc lÊp ®Çy bëi c¸c tæ chøc cã mµu da cam h¬i vµng, vµ sau 5 ngµy h×nh thµnh thÓ vµng. ThÓ vµng s¶n sinh ra progesterone cÇn thiÕt ®Ó duy tr× thai. Sau 5-6 th¸ng thai nghÐn c¸c cÊu tróc kh¸c nh− nhau thai s¶n xuÊt ®ñ progesterone ®Ó duy tr× thai cho 6 ®Õn sau khi sinh. Progesterone còng t¸c ®éng ®Õn n·o, øc chÕ gi¶i phãng hormone tuyÕn yªn vµ ng¨n c¶n bß cã thai ®éng dôc. NÕu bß c¸i kh«ng cã thai, tö cung sÏ gi¶i phãng prostaglandin kho¶ng 16-17 ngµy sau khi rông trøng. C¸c prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng vµ nh− vËy ng¨n c¶n sù s¶n xuÊt tiÕp tôc progesterone. TiÕp theo ®ã hormone kÝch thÝch no·n nang (FSH) ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn bß vµ lµm cho chu kú ®éng dôc míi b¾t ®Çu. FSH cã thÓ t¹o kh¶ n¨ng cho mét hoÆc nhiÒu no·n nang ®ang ph¸t triÓn cã kÝch th−íc nhá (®−êng kÝnh 1-2 mm) lín lªn ®ñ kÝch th−íc ®Ó rông trøng. Mét con c¸i sÏ tiÕp tôc chu kú ®éng dôc 21 ngµy mét lÇn trõ khi nã cã thai hoÆc chÞu stress vÒ dinh d−ìng lµm cho n·o gi¶m s¶n xuÊt hormone tõ tuyÕn yªn. Chöa Ph«i thai rêi khái èng dÉn trøng vµ ®i vµo tö cung vµo ngµy thø 6 hoÆc thø 7. Mét sè ngµy sau ®ã ph«i b¸m vµo v¸ch tö cung. Sau ®ã ph«i gi¶i phãng ra c¸c tÝn hiÖu ho¸ häc nh¾c nhë c¸c hÖ thèng ë bß c¸i vÒ sù hiÖn diÖn cña nã. §iÒu nµy ng¨n c¶n tö cung bß gi¶i phãng prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng, chÊm døt viÖc chöa. Kh«ng ph¶i toµn bé sù thô thai ®Òu ®−a ®Õn cã chöa. B×nh th−êng kho¶ng 25% ph«i bÞ mÊt ®i trong vßng 17 ngµy tõ khi thô thai. §iÒu nµy cã thÓ lµ do khuyÕt tËt nhá vÒ di truyÒn hoÆc ph«i kh«ng cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®−îc c¸c tÝn hiÖu ho¸ häc m¹nh ®Õn hÖ thèng hormone cña bß. Trªn thùc tÕ mét tû lÖ cã thai 75% lµ tû lÖ cã thÓ ®¹t ®−îc ë mét chu kú ®éng dôc ®¬n. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao 3 chu kú ®éng dôc hoÆc nhiÒu h¬n (tèi thiÓu 9 tuÇn) lµ cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®−îc tû lÖ cã thai 95%. Tû lÖ ph«i chÕt t¨ng lªn trong vßng 17 ngµy sau khi thô thai cã thÓ do bß c¸i chÞu stress tõ nhiÖt ®é kh«ng b×nh th−êng, nghÌo dinh d−ìng hoÆc m¾c bÖnh. Trong phÇn lín tr−êng hîp mÊt ph«i sím ®−îc xem lµ kh«ng thô thai v× bß c¸i sÏ ®éng dôc trë l¹i ë thêi ®iÓm b×nh th−êng. Tû lÖ kh«ng cã chöa sau 17 ngµy kh«ng nªn v−ît qu¸ 3% nÕu kh«ng cã chöa qu¸ møc nµy cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu tra v× cã thÓ liªn quan ®Õn c¸c bÖnh: phÈy khuÈn (vilriosis) bÖnh Trichomonas (Trichomonasis), bÖnh Lepto (Leptospirosis). Bß c¸i cã thêi gian chöa trung b×nh lµ 283 ngµy, b×nh th−êng kho¶ng 275-295 ngµy. Mét sè gièng nh− Jersey cã thêi gian chöa ng¾n h¬n trong khi c¸c gièng Ch©u ©u cã thêi gian chöa dµi h¬n. Bß Bos indcus chöa dµi nhÊt kho¶ng 290 ngµy. Chöa bª ®ùc th−êng dµi h¬n chöa bª c¸i 1 hoÆc 2 ngµy. Chöa sinh ®«i x¶y ra kho¶ng 2 trong 1000 lÇn sinh ®Î ë bß Bos indicus vµ con lai cña chóng, nh−ng lªn ®Õn 30 trong 1000 l−ît sinh ®Î ë bß s÷a, 90% tr−êng hîp chöa sinh ®«i m¸u ®Õn nu«i d−ìng bª lµ chung cho c¶ hai. NÕu mét bª lµ ®ùc vµ mét bª lµ c¸i, hormone do ph«i thai ®ùc s¶n xuÊt gi÷a ngµy thø 80 vµ ngµy thø 120 trong giai ®o¹n cã chöa cã thÓ lµm rèi lo¹n sù ph¸t triÓn cña c¬ quan sinh dôc bª c¸i dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®−îc gäi lµ bÊt dôc (freemartin). Freemertin cã tÝnh ®ùc ë bªn ngoµi vµ th−êng mÊt mét sè phÇn ë ®−êng sinh dôc. Bª Freemertin kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ cÇn ph¶i lo¹i th¶i. 10% trong c¸c bª sinh ®«i cã 2 giíi tÝnh hçn hîp cã thÓ ph¸t triÓn thµnh con c¸i b×nh th−êng. §Î §Î hay sinh lÇn ®Çu tiªn b¾t ®Çu do bª chø kh«ng do ph¶i bß mÑ: khi ®¹t ®Õn mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh, n·o bª gi¶i phãng c¸c hormone g©y stress gäi lµ corticosteroid hormone vµ hormone nµy g©y ra qu¸ tr×nh sinh ®Î, ®Î còng mét phÇn do di truyÒn quyÕt ®Þnh. Thêi ®iÓm ®Î thÝch hîp cã kh¶ n¨ng ®−îc kÕ thõa. §iÒu nµy cã nghÜa lµ thêi gian chöa cã thÓ thay ®æi b»ng sù chän läc. Qu¸ tr×nh sinh ®Î cã sù tham gia vµ ®iÒu khiÓn cña nhiÒu hormone. Gi¶i phßng hormone corticosteroid ë bª lµm cho tö cung bß mÑ gi¶i phãng prostaglandin. Prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng, lµm d·n cæ tö cung vµ g©y co bãp tö cung 7 Hormone relaxin lµm d·n d©y ch»ng vïng chËu, chÝnh hormone nµy lµm cho bß c¸i ®i l¹i kÐm v÷ng ch¾c h¬n vµ ®u«i d−êng nh− n©ng cao h¬n khi bß c¸i "®øng bËt dËy". Oxytocin g©y co bãp tö cung m¹nh h¬n x¶y ra ë thêi kú cuèi cña giai ®o¹n ®Î. Oxytocin còng lµ hormone lµm t¨ng thªm s÷a. Khi ®Î phÇn lín bª xuÊt hiÖn ch©n tr−íc duçi ra vµ ®Çu tùa lªn ch©n tr−íc hoÆc n»m gi÷a 2 ch©n tr−íc. NÕu c¸c ch©n sau ra tr−íc ®ã lµ ®Î ng«i n«ng. Qu¸ tr×nh ®Î hoµn thµnh khi nhau thai ®−îc ®Èy ra ngoµi. PhÇn lín bª chÕt trong vßng 1 tuÇn sau khi sinh. Tû lÖ chÕt cña bª lªn ®Õn 10% trong kho¶ng thêi gian tõ khi kiÓm tra x¸c ®Þnh cã chöa ®Õn khi cai s÷a, cã thÓ x¶y ra ë c¸c m«i tr−êng kh¾c nghiÖt. Bª chÕt do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c bao gåm: bª chÕt khi sinh ra hoÆc yÕu do ®Î khã, bÖnh tËt vµ c¸c nh©n tè stress kh¸c hoÆc nu«i d−ìng bß mÑ kh«ng ®Çy ®ñ dÉn ®Õn thiÕu s÷a. TiÕt s÷a N¨ng l−îng cÇn thiÕt hµng ngµy (MJ) Kh¶ n¨ng tiÕt s÷a cña con mÑ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh chñ yÕu sù sèng sãt cña bª vµ khèi l−îng cai s÷a ë bª. Yªu cÇu vÒ thøc ¨n vµ n¨ng l−îng cña bß c¸i ë thêi kú sau cña giai ®o¹n cã chöa vµ ë giai ®o¹n tiÕt s÷a rÊt cao. Nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ x¸c ®Þnh ®iÒu nµy b»ng c¸ch ®¸nh gi¸ thay ®æi ®iÓm thÓ tr¹ng ë bß c¸i. Chöa TiÕt s÷a Th¸ng sau khi thô thai H×nh 4: Nhu cÇu n¨ng l−îng hµng ngµy ®Ó duy tr× thÓ tr¹ng mét bß lai Brahman khèi l−îng 400kg (TÝnh to¸n cña G. Forduyce, DPI, Charters Towers) Bß cã thÓ bï l¹i tõng phÇn nhu cÇu n¨ng l−îng thªm ra trong lóc cho s÷a b»ng c¸ch t¨ng l−îng thøc ¨n ¨n vµo, l−îng thøc ¨n ¨n vµo cã thÓ t¨ng >20%. Trong c¸c ®iÒu kiÖn dinh d−ìng tèt l−îng thøc ¨n ¨n vµo t¨ng nµy cã thÓ ®ñ ®Ó cho bß c¸i duy tr× khèi l−îng vµ thÓ tr¹ng cña c¬ thÓ trong khi cung cÊp s÷a nu«i d−ìng mét con bª (hoÆc trong c¸c tr−êng hîp ngo¹i lÖ t¨ng khèi l−îng lªn mét Ýt). §iÒu nµy cã thÓ x¶y ra ë b¾c Australia v× bß ®Î trong mïa m−a Èm −ít. Do nhu cÇu n¨ng l−îng cho tiÕt s÷a, n¨ng suÊt tèi −u cña bß c¸i chØ cã ®−îc khi nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i kÕt hîp hµi hoµ gi÷a th¸ng cho s÷a vµ nu«i d−ìng. Bß ®Î trong c¸c thêi ®iÓm kh«ng thuËn lîi nh− mïa kh« sÏ t×m c¸ch kh¾c phôc sù thiÕu hôt n¨ng l−îng b»ng c¸ch huy ®éng c¸c phÇn dù tr÷ cña c¬ thÓ (gi¶m khèi l−îng vµ thÓ tr¹ng cña c¬ thÓ) vµ b»ng c¸ch s¶n xuÊt Ýt s÷a h¬n. Tèc ®é sinh tr−ëng cña bª trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt: ë Swan Lagoon (vïng nhiÖt ®íi kh« hanh) ë b¾c Queensland bª bó s÷a t¨ng tr−ëng ®iÓn h×nh 0,8-0,9 kg/ngµy trong mïa Èm. Tuy nhiªn sù t¨ng tr−ëng nµy gi¶m xuèng ®Õn 0,5 kg/ngµy trong ®Çu mïa kh« vµ chØ cßn 0,3 kg/ngµy vµo cuèi mïa kh«. 8 ThiÕu dinh d−ìng (protein vµ n¨ng l−îng) ®Æc biÖt nghiªm träng vµo cuèi mïa kh«. T¹i thêi ®iÓm nµy l−îng chÊt kh« ¨n vµo cña nh÷ng bß chöa to kh«ng ®−îc bæ sung thøc ¨n vµ ë nh÷ng bß s÷a ch¨n trªn ®ång cá cã chÊt l−îng kÐm ®iÓn h×nh lµ kho¶ng 1/3 ®Õn 1/2 nhu cÇu cÇn thiÕt. Bß c¸i ë trong c¸c t×nh tr¹ng nµy sÏ gi¶m khèi l−îng ë møc ®é cao 1,25kg/ngµy. §éng dôc trë l¹i sau khi ®Î Tõ khi ®Î ®Õn khi cã chöa (th¸ng) §éng dôc trë l¹i cña bß c¸i chÞu ¶nh h−ëng cña t×nh tr¹ng dinh d−ìng vµ tiÕt s÷a. Sau khi ®Î bß mÊt Ýt nhÊt 3-4 tuÇn ®Ó ®−êng sinh dôc trë l¹i kÝch th−íc b×nh th−êng tr−íc khi ®éng dôc cã thÓ b¾t ®Çu. §éng dôc lÇn ®Çu sau khi ®Î nãi chung yÕu, ng¾n h¬n b×nh th−êng, kh¶ n¨ng thô thai thÊp. RÊt Ýt bß thô thai nÕu cho giao phèi vµo lóc ®ã. V× vËy, do thêi gian chöa kÐo dµi xÊp xØ 9 th¸ng 10 ngµy vµ mét tû lÖ phÇn tr¨m mÊt ph«i lµ rÊt b×nh th−êng, bß c¸i cÇn ph¶i ®éng dôc trong vßng 2 th¸ng sau khi ®Î ®Ó kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn ®Î lµ 12 th¸ng. Kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a c¸c lÇn ®Î vµ ®éng dôc lµ kho¶ng 7 th¸ng ë B¾c Australia. ë ®ã tû lÖ cai s÷a b×nh qu©n kho¶ng 55-60%. §©y chñ yÕu lµ kÕt qu¶ cña dinh d−ìng nghÌo, kh¶ n¨ng thô thai thÊp vµ cho bó kÐo dµi. Tû lÖ cai s÷a (%) = (Sè bª cai s÷a/Sè bß c¸i phèi gièng) x 100 H×nh 5: Tû lÖ cai s÷a vµ thêi gian kh«ng ®éng dôc sau khi ®Î −íc tÝnh cho ®µn bß thÞt miÒn b¾c Australia phèi gièng liªn tôc (TÝnh to¸n cña G.forduyce DPI, chanrters Towers) H×nh 5 cho thÊy r»ng: ®Ó ®¹t ®−îc tû lÖ 80% cai s÷a, bß c¸i ph¶i cã chöa trong vßng 4 th¸ng sau khi ®Î. §Ó ®éng dôc bß c¸i cÇn ph¶i cã mét tËp hîp c¸c no·n nang ph¸t triÓn khoÎ m¹nh cã thÓ rông trøng víi sù hç trî thÝch hîp. Dinh d−ìng lµ nh©n tè ®iÒu chØnh chñ yÕu sù ph¸t triÓn cña no·n nang. Khi buång trøng ®· ®¹t ®−îc mét tr¹ng th¸i cã thÓ rông trøng. Tróng kh«ng rông mét c¸ch tù ®éng. Trong khi dinh d−ìng cã ¶nh h−ëng xa h¬n ®Õn sù t¨ng tr−ëng cña no·n nang, cho bó ¶nh h−ëng m¹nh nhÊt ®Õn sù ph¸t triÓn cña no·n nang. ¶nh h−ëng cña dinh d−ìng Do t×nh tr¹ng n¨ng l−îng cña bß c¸i gi¶m xuèng qua mïa kh«, sù ph¸t triÓn cña no·n nang trong buång trøng bÞ chËm l¹i. §ã lµ nguyªn nh©n chñ yÕu t¹i sao bß c¸i ë ®iÒu kiÖn dinh d−ìng nghÌo h¬n khi ®Î mÊt thêi gian dµi h¬n ®Ó chöa l¹i vµ cã tû lÖ cã chöa thÊp h¬n sau khi cai s÷a. §Ó tr¸nh t×nh tr¹ng nµy nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ sö dông c¸c kü thuËt ch¨m sãc qu¶n lý (thÝ dô nh− cai s÷a, gi¶m bít mËt ®é ch¨n th¶, c−êng ®é ch¨n th¶, tû lÖ ®µn gia sóc phèi gièng theo mïa vô, bæ sung thøc ¨n) ®Ó gi÷ khèi l−îng vµ ®iÒu kiÖn b×nh th−êng cho bß c¸i qua mïa kh«, b»ng c¸ch ®ã sÏ ®¶m b¶o cho no·n nang ph¸t triÓn b×nh th−êng. Th−êng th−êng ng−êi ta nhËn thÊy gi¸ cña ®Çu ra (b¸n bª) lín h¬n nhiÒu chi phÝ ®Çu t− cho viÖc ch¨m sãc qu¶n lý 9 nµy. Tuy nhiªn c¸c nh©n tè nh−: tû lÖ cã thai, gi¸ trÞ thu håi cña bß c¸i cÇn ®−îc xem xÐt c©n nh¾c khi tÝnh to¸n chi phÝ cho bÊt kú chÕ ®é cho ¨n bæ sung nµo. Sù ph¸t triÓn no·n nang kh«ng bao giê ngõng l¹i vµ thËm chÝ x¶y ra trong thêi gian cã chöa ®Ó chuÈn bÞ cho lÇn chöa tiÕp theo. Rông trøng bÞ ng¨n c¶n trong thêi gian chöa vµ tÊt c¶ no·n nang ®−îc t¸i hÊp thu ®i. NÕu sù ph¸t triÓn cña no·n nang bÞ chËm do stress vÒ thøc ¨n dinh d−ìng cÇn cã thøc ¨n giµu n¨ng l−îng ®Ó c¸c nang trøng khoÎ m¹nh ®−îc håi phôc. §Ó tr¸nh c¸c vÊn ®Ò vÒ thô thai cho bß c¸i ch¨n th¶ trªn ®ång cá cã chÊt l−îng kÐm, chóng cã thÓ ph¶i ®−îc cung cÊp thøc ¨n bæ sung giµu protein vµ n¨ng l−îng nh− bét h¹t b«ng, rØ mËt víi urª, Ýt nhÊt 50 ngµy tr−íc khi ®Î. ViÖc nµy sÏ phôc håi sù ph¸t triÓn cña no·n nang ®· tõng bÞ ph¸t triÓn chËm l¹i. ViÖc nµy ®−îc gäi lµ cho ¨n bæ sung cè ®Þnh. NÕu ngay sau thêi kú cho ¨n bæ sung cã mét thêi kú nghØ, sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña no·n nang sÏ bÞ chËm l¹i trong giai ®o¹n sau khi ®Î nh− vËy t¹o kh¶ n¨ng thô thai sím h¬n vµ tû lÖ bß cã thai cao h¬n tr−íc khi cai s÷a. NÕu cung cÊp thøc ¨n bæ sung giµu n¨ng l−îng ®Ó phôc håi sù ph¸t triÓn cña no·n nang bÞ chËm l¹i cho ®Õn khi ®Î, cÇn ph¶i cho ¨n tiÕp tôc Ýt nhÊt 2 th¸ng. V× vËy rÊt nhiÒu nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng trong thêi gian tiÕt s÷a bß mÑ cã khuynh h−íng tËp trung chÊt dinh d−ìng cho viÖc s¶n xuÊt s÷a. Sù ph¸t triÓn cña bß mÑ vµ bª sau khi bß ®Î sÏ tèt h¬n nh−ng kh¶ n¨ng ®¸p øng vÒ thô thai sÏ thÊp. V× vËy d¹ng bæ sung nµy th−êng kh«ng cã hiÖu qu¶ kinh tÕ. H×nh 6: Bß ¨n thøc ¨n bæ sung ¶nh h−ëng cña cho bó Cho bó sÏ øc chÕ gi¶i phãng c¸c hormone sinh s¶n ë n·o vµ v× vËy øc chÕ kh¶ n¨ng ®éng dôc cña bß mÑ. Thªm vµo ®ã ë bß cã sù tËp trung vÒ n¨ng l−îng cho s¶n xuÊt s÷a. Mét khi ngõng cho bó, bß mÑ th−êng nhanh chãng b¾t ®Çu ®éng dôc l¹i. Thùc hiÖn cai s÷a t¹o kh¶ n¨ng cho bß gi÷ ®−îc thÓ tr¹ng tèt trong suèt mïa kh« sÏ lµm cho kh¶ n¨ng cã thai t¨ng lªn do gi¶m stress vÒ dinh d−ìng. Cai s÷a t¹m thêi trong 48 - 72 giê lµ ph−¬ng ph¸p c¶i thiÖn sù thô thai. Cai s÷a t¹m thêi ®· thu ®−îc c¸c kÕt qu¶ ®¸ng kÓ trong mét sè hoµn c¶nh nh−ng nã d−êng nh− 10 chØ cã t¸c dông tõng lóc. Phøc t¹p h¬n n÷a lµ ë chç cai s÷a t¹m thêi t¹o ra ®éng dôc lÇn ®Çu sau khi ®Î, ®ã lµ ®éng dôc ng¾n vµ Ýt cã kh¶ n¨ng thô thai. Cai s÷a t¹m thêi ë thêi ®iÓm duy nhÊt ®−îc khuyÕn c¸o lµ khi sö dông kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng ph¸p g©y ®éng dôc hµng lo¹t ®Æc biÖt sö dông liÖu ph¸p progesterone trong ch−¬ng tr×nh phèi gièng nh©n t¹o ë bß s÷a. NhiÒu nghiªn cøu ®Ò nghÞ cho bª ¨n thªm ®Ó gi¶m ¶nh h−ëng cña bó s÷a vµ t¹o kh¶ n¨ng cho bß c¸i ®éng dôc trë l¹i sím h¬n. Tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy nãi chung cho ¨n thªm kh«ng cã t¸c dông tèt h¬n vµ trong ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i qu¶ng canh kh«ng nªn ¸p dông biÖn ph¸p nµy. Ch¨m sãc, qu¶n lý chung C¸c th«ng tin tr−íc ®· m« t¶ c¸c vÊn ®Ò sinh häc c¬ b¶n ®Ó t¹o ra 1 con bª. Nhu cÇu cña gia sóc cÇn ph¶i g¾n liÒn víi nguån tµi nguyªn s½n cã vµ thÞ tr−êng ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu. Sau rÊt nhiÒu c¸c nghiªn cøu: ph©n tÝch tµi chÝnh, c¸c m« h×nh tr×nh diÔn nhiÒu n¨m vµ kinh nghiÖm t¹i c¸c trang tr¹i, hÇu hÕt ®· cã c¸c hÖ thèng nu«i d−ìng rÊt cã hiÖu qu¶ cã thÓ sö dông ®−îc cho tÊt c¶ c¸c vïng. Tû lÖ chÕt cña con c¸i th−êng lµ vÊn ®Ò rÊt phæ biÕn, ®Æc biÖt lµ trong c¸c vïng ch¨n nu«i qu¶ng canh. Trong nhiÒu n¨m tû lÖ con c¸i chÕt trªn tæng sè bß lo¹i th¶i ë Queensland lµ kho¶ng 35%, ®iÒu nµy cho thÊy toµn bé tû lÖ chÕt hµng n¨m lµ 10%. Ch¨m sãc qu¶n lý ®−îc c¶i thiÖn cho thÊy tû lÖ con c¸i b¸n ra hµng n¨m t¨ng lªn 40%. C¸ch tÝnh to¸n chi phÝ cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó cã l·i h¬n trong nhiÒu ®µn bß thÞt lµ cÇn ph¶i gi¶m tû lÖ chÕt cña con c¸i. C¸c biÖn ph¸p chÝnh cã thÓ sö dông lµ gi¶m mËt ®é ch¨n th¶, thùc hiÖn cai s÷a tèt h¬n, tiªm vacxin vµ bæ sung thøc ¨n cã kÕt hîp víi t¸ch ®Ó nu«i riªng theo môc ®Ých ®· ®Þnh s½n. Dinh d−ìng S¶n xuÊt thÞt bß tõ gia sóc ch¨n th¶ trªn ®ång cá lµ chuyÓn cá thµnh thÞt bß cã chÊt l−îng tèt, ¨n ngon. §ång cá cung cÊp thøc ¨n s½n cã rÎ nhÊt. V× vËy kiÓm so¸t bß tèt, b¶o ®¶m cho bß cã ®ñ thøc ¨n tho¶ m·n yªu cÇu vµ cung cÊp n−íc ®Çy ®ñ cá chÊt l−îng tèt lµ c¬ së ®Ó ch¨n nu«i bß thµnh c«ng. Dinh d−ìng (chÊt l−îng ®ång cá) th−êng Ýt khi ë tr¹ng th¸i tèi −u. Cã hai biÖn ph¸p chÝnh ®Ó gi¶i quyÕt sù thiÕu hôt dinh d−ìng cña ®ång cá (ngoµi viÖc trång c¸c gièng ®· c¶i tiÕn vµ ®−a vµo c¸c c©y hä ®Ëu): ch¨m sãc qu¶n lý vµ bæ sung thøc ¨n. Ch¨m sãc qu¶n lý tèt bao gåm: ®iÒu chØnh mËt ®é ch¨n th¶, ph©n ®µn, kiÓm so¸t phèi gièng, cai s÷a vµo thêi ®iÓm tèt nhÊt, vµ lùa chän c¸c chÊt liÖu di truyÒn hîp lý. Bæ sung thøc ¨n (th−êng lµ hçn hîp c¸c thøc ¨n kh¸c nhau: nit¬, l−u huúnh, phètpho vµ n¨ng l−îng tuú thuéc vµo tõng vïng vµ thêi gian trong n¨m) cã thÓ lµ rÊt ®¾t. Nh©n gièng Bß tèt lµ nh÷ng con bß sÏ s¶n xuÊt mét c¸ch cã hiÖu qu¶ trong vïng n«ng th«n trªn c¬ së cña chÕ ®é ch¨m sãc qu¶n lý s½n cã vµ tho¶ m·n c¸c nhu cÇu x¸c ®Þnh cña thÞ tr−êng. Trong c¸c vïng stress vÒ dinh d−ìng th−êng xuyªn x¶y ra vµ rÊt nghiªm träng ®Æc biÖt lµ ë nh÷ng n¬i cã c¸c stress kh¸c vÒ m«i tr−êng nh− nãng vµ ký sinh trïng, c¸c gièng thÝch thi víi khÝ hËu nhiÖt ®íi ë møc ®é cao (nh− Zebu hoÆc Sanga) cÇn sö dông ®Ó gi¶m chi phÝ vµ t¨ng n¨ng suÊt. Tû lÖ cña Zebu hoÆc Sanga ph¶i ®−îc c©n b»ng so víi tiÒm n¨ng n¨ng suÊt cao h¬n cña c¸c gièng bß Anh vµ bß ch©u ¢u ë trong c¸c m«i tr−êng tèt h¬n. Phèi gièng ë c¸c vïng n¨ng suÊt ®ång cá cao h¬n, phèi gièng theo mïa vô th−êng ®−îc sö dông ®Ó h¹n chÕ ®Î trµn lan trong n¨m, b»ng c¸ch ®ã tËp trung thêi gian ch¨m sãc bß c¸i vµ bª cai s÷a vµo mét thêi ®iÓm x¸c ®Þnh trong n¨m vµ s¶n xuÊt nhiÒu bª cai s÷a ®ång nhÊt vÒ khèi l−îng vµ tuæi. ë c¸c vïng cã ®ång cá c»n cçi hoÆc c»n cçi 11 theo mïa, môc tiªu chñ yÕu cña phèi gièng theo mïa vô lµ ®Ó ng¨n c¶n tiÕt s÷a trong mïa kh«. Tèt nhÊt lµ bß c¸i tiÕt s÷a trong mïa ®ång cá ph¸t triÓn. ViÖc nµy còng sÏ t¹o ra nh÷ng bª cai s÷a nÆng c©n nhÊt vµ c¶i thiÖn tû lÖ ®Î hµng n¨m. Thêi ®iÓm ®Ó b¾t ®Çu phèi gièng quan träng h¬n kho¶ng thêi gian cho phèi gièng rÊt nhiÒu. Trong mét sè vïng phèi gièng bß c¸i liªn tôc tõ lÇn th¶ ®ùc vµo ®µn c¸i thø 2 trë ®i cã thÓ lµ tèt nhÊt. Cai s÷a Trong c¸c ®µn bß ®−îc ch¨m sãc qu¶n lý tèt trong m«i tr−êng thuËn lîi, bß c¸i ph¶i chöa vµo lóc cai s÷a. §èi víi nh÷ng bß ch−a chöa khi cai s÷a bª, ngõng tiÕt s÷a trong nhiÒu tr−êng hîp t¹o ®iÒu kiÖn cho bß ®éng dôc. Trong c¸c mïa vô khã kh¨n cai s÷a sím h¬n cã thÓ lµm t¨ng tû lÖ thô thai vµ gi÷ æn ®Þnh thÓ tr¹ng cña c¬ thÓ vµ nh− vËy sÏ gi¶m chi phÝ nu«i bß vµ b¶o ®¶m tû lÖ sèng cao. Khèi l−îng vµ thÓ tr¹ng tèt tr−íc khi b−íc vµo mïa phèi gièng tiÕp cã thÓ lµm t¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ tû lÖ thô thai. Tuy nhiªn nh÷ng bª ®−îc cai s÷a ë tuæi cßn non ph¶i ®−îc ch¨m sãc qu¶n lý ®Ó b¶o ®¶m r»ng chóng tiÕp tôc lín lªn. Ch¨m sãc søc khoÎ ®µn bß Mét sè bÖnh vµ ký sinh trïng cã kh¶ n¨ng lµm gi¶m hiÖu qu¶ kinh tÕ ch¨n nu«i bß thÞt ë Queensland. May m¾n lµ bß ®−îc nu«i d−ìng tèt vµ sö dông vacxin sÏ khoÎ m¹nh, Ýt bÖnh tËt. C¸c th«ng tin vÒ søc khoÎ cña ®µn n«ng d©n cã thÓ cã ®−îc tõ c¸n bé ch¨n nu«i cña ®Þa ph−¬ng, nh©n viªn thó y hoÆc c¸c thÇy thuèc thó y t− nh©n. Bß c¸i t¬ C¸c m«i tr−êng kh¾c nghiÖt Trong vïng nhiÖt ®íi cña miÒn b¾c Australia tû lÖ cã thai ë bß c¸i t¬ 2 n¨m tuæi th−êng <50%. Nh− vËy, lÇn tiÕt s÷a ®Çu tiªn th−êng x¶y ra trong mïa kh«, nªn c¶ tû lÖ nu«i sèng vµ kh¶ n¨ng thô thai ®Òu thÊp. §Ó ®èi phã víi nh÷ng vÊn ®Ò nµy, bß c¸i t¬ thÝch hîp lµ bß c¸i t¬ vµ bß c¸i 3,5 n¨m tuæi cÇn ®−îc nu«i d−ìng ®Æc biÖt. Nu«i d−ìng tèt bß sÏ thµnh thôc vÒ tÝnh sím, tû lÖ cai s÷a cao, tû lÖ chÕt thÊp vµ dÔ x¸c ®Þnh c¸c con c¸i lo¹i thµnh bß thÞt. ChØ cã nh÷ng con bß dÔ ch¨m sãc vµ cã hiÖu qu¶ ®−îc ®−a vµo ®µn bß c¸i ë 3,5 tuæi. Sau ®©y lµ mét vÝ dô vÒ mét hÖ thèng duy tr× ch¨m sãc qu¶n lý riªng bß c¸i vµ bß c¸i t¬. CÇn cã hai b·i ch¨n th¶ bß c¸i t¬ cã rµo ch¾n, mét b·i cho bß cai s÷a ®Õn 18 th¸ng tuæi. Tõ ®ã chóng ®−îc chuyÓn sang b·i cã hµng rµo ch¾n thø hai réng h¬n cho 2 n¨m sau. C¸c bß c¸i t¬ nhá ®−îc nu«i t¸ch ra cho ®Õn khi ®ñ khèi l−îng ®Ó nhËp vµo nh÷ng bß cai s÷a lín tuæi h¬n. Thêi gian phèi gièng h¹n chÕ 3-4 th¸ng ®−îc khuyÕn c¸o cho bß c¸i t¬ ngay c¶ ë n¬i phèi gièng bß c¸i theo kiÓu liªn tôc, phèi gièng bß lóc 15-18 th¸ng tuæi, nÕu ch¨n sãc qu¶n lý tèt cã thÓ lµm t¨ng sè bª ®Î ra trong ®µn 5 ®¬n vÞ, víi chi phÝ thÊp. TÊt c¶ bª ®−îc cai s÷a vµo cuèi thêi kú phèi gièng. Bæ sung thøc ¨n cã thÓ sö dông rÊt cã hiÖu qu¶ v× bß ®−îc nu«i t¸ch riªng thµnh c¸c nhãm môc tiªu theo ý muèn. ë 3-5 tuæi nh÷ng bß non hoÆc ®−îc chuyÓn vµo ®µn bß gièng hoÆc chuyÓn sang nu«i thÞt. Nh÷ng vïng cã ®iÒu kiÖn dinh d−ìng tèt Nguyªn t¾c ¸p dông cho viÖc ch¨m sãc bß c¸i t¬ vµ bª trong c¸c vïng nµy còng gièng nh− trong c¸c m«i tr−êng kh¾c nghiÖt. Tuy nhiªn phèi gièng lóc 15-18 th¸ng tuæi thùc sù lµ mét tiªu chuÈn vµ bß c¸i t¬ ®¹t khèi l−îng lóc thµnh thôc sím h¬n nhiÒu, nªn bß c¸i non ®−a vµo trong ®µn gièng chØ míi 2,5 n¨m tuæi. Khèi l−îng lóc thµnh thôc vÒ tÝnh th−êng < 280 kg ®èi víi bß gièng cña Anh. Mét sè sù kh¸c nhau trong ch¨m sãc qu¶n lý lµ: 12 • • • • Cho ¨n thøc ¨n bæ sung ®Ó ®¹t ®−îc t¨ng träng sau cai s÷a 0,5kg/ngµy thùc tÕ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc. ThiÕu dinh d−ìng trong thêi kú ®Çu cã chöa cÇn ph¶i ®−îc ng¨n chÆn v× nã cã thÓ h¹n chÕ ph¸t triÓn cña khung chËu vµ dÉn ®Õn ®Î khã. Phèi gièng nãi chung chØ nªn trong vßng 9 tuÇn, b¾t ®Çu sím h¬n 1 th¸ng ®èi víi bß t¬ ®Ó ®¶m b¶o cã thøc ¨n chÊt l−îng cao khi bß ®Î. Sö dông ®ùc gièng 15-18 th¸ng tuæi hoÆc ®ùc gièng cã EBV vÒ khèi l−îng s¬ sinh thÊp. 13 Ch−¬ng 2 Gi¸ trÞ cña chän läc bß c¸i Giíi thiÖu chung Nh÷ng con c¸i t¹o nªn ®µn gièng trong c¸c tr¹i ch¨n nu«i bß thÞt. Còng nh− trong bÊt kú nhµ m¸y nµo kh¶ n¨ng cho l·i phô thuéc vµo sè l−îng ®¬n vÞ ®−îc s¶n xuÊt ra vµ gi¸ trÞ t−¬ng ®èi cña mçi mét ®¬n vÞ s¶n phÈm trõ ®i chi phÝ s¶n xuÊt chóng cã nghÜa lµ L·i trong tr¹i ch¨n nu«i bß thÞt = (Sè l−îng bß b¸n ra x gi¸ b¸n) - chi phÝ. §µn bß c¸i ¶nh h−ëng ®Õn toµn bé c¸c phÇn cña ph−¬ng tr×nh nµy. Th«ng qua chän läc con c¸i nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ lµm t¨ng tû lÖ thô thai, khèi l−îng bª cai s÷a, khèi l−îng bß thÞt vµ gi¸ trÞ b¸n thÞt mãc hµm v.v. T¨ng kh¶ n¨ng thô thai vµ tû lÖ nu«i sèng sÏ lµm t¨ng sè l−îng gia sóc b¸n ra. Chän läc ®Ó thÝch nghi m«i tr−êng, t¨ng tèc ®é sinh tr−ëng, tÝnh t×nh, cÊu tróc c¬ thÓ vµ theo c¸c tÝnh tr¹ng thÞt xÎ sÏ ¶nh h−ëng ®Õn gi¸ b¸n vµ lîi nhuËn. C¸c yÕu tè nh− thÝch nghi m«i tr−êng, bao gåm c¶ søc ®Ò kh¸ng ®èi víi bÖnh tËt vµ ký sinh trïng, tèc ®é sinh tr−ëng cao sÏ ¶nh h−ëng ®Õn chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt mçi gia sóc cho ®Õn khi ®¹t khèi l−îng giÕt mæ. Ng−êi qu¶n lý ch¨n nu«i ®µn gia sóc cÇn tËp trung vµo chän läc ®µn lµm gièng vµ quyÕt ®Þnh c¸ch ch¨m sãc qu¶n lý ®Ó t¨ng lîi nhuËn cña ®µn trong mét thêi gian dµi. TiÕn bé nhanh chãng nhÊt trong c¶i biÕn di truyÒn ®µn bß thÞt cã thÓ ®¹t ®−îc th«ng qua chän läc bß ®ùc gièng mét c¸ch chÝnh x¸c vµ cã hiÖu qu¶. Trung b×nh mét ®ùc gièng cã thÓ ¶nh h−ëng di truyÒn ®Õn 50-150 bª trong suèt ®êi lµm viÖc cña nã trong khi mçi con c¸i chØ chuyÓn c¸c ®Æc tÝnh di truyÒn cho kho¶ng 5-10 con c¸i trong ®êi cña nã. Tuy nhiªn do sè l−îng cña con c¸i vµ mèi quan hÖ quan träng cña nã víi c¸c c¶n trë cña m«i tr−êng trang tr¹i, thÝ dô kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña ®ång cá, chóng tiªu tèn nhiÒu nguån lîi tù nhiªn. §iÒu nµy lµ hîp lý v× nhiÒu nguån lîi thu ®−îc tõ ®µn gièng lµ do nh÷ng thay ®æi trong ch¨m sãc qu¶n lý, thÝ dô nu«i d−ìng c¸c con gièng ®· c¶i tiÕn. Nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i bß thÞt sö dông nhiÒu thêi gian chän läc bß c¸i t¬ thay thÕ vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng con c¸i ®· thµnh thôc vÒ tÝnh ®Ó gi÷ l¹i trong ®µn. Chän läc ®−îc tiÕn hµnh hoÆc b»ng quan s¸t (chñ quan) hoÆc sö dông c¶ c¸c tÝnh tr¹ng cã thÓ nh×n thÊy ®−îc vµ ®o l−êng (kh¸ch quan) thÝ dô ®o khung chËu vµ kÕt qu¶ kiÓm tra chÈn ®o¸n cã thai. Khi chóng ta xem xÐt mét ®µn gia sóc ë gãc ®é triÓn väng vÒ qu¶n lý hay nh− mét kh¸ch th¨m mét xÝ nghiÖp bß thÞt chóng ta cÇn chó ý: • • ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm cã thÓ nh×n thÊy ®−îc cña ®µn bß gièng (thÝ dô gièng, mÇu s¾c vµ ®µn bß nh×n nh− thÕ nµo). sù phï hîp cña bß thÞt cho c¸c thÞ tr−êng môc tiªu (thÝ dô biÕn ®éng vÒ tuæi, khèi l−îng, giai ®o¹n kÕt thóc, gièng vµ c¸c yªu cÇu kh¸c cña thÞ tr−êng). §µn gièng lµ nh·n m¸c cho c¸c quyÕt ®Þnh vÒ qu¶n lý ®· ®−îc ®−a ra khi kÕt hîp víi c¸c trë ng¹i vÒ nu«i d−ìng, khi quyÕt ®Þnh tËp trung chó träng ®Õn thÞ tr−êng, sù di truyÒn cña gia sóc, gièng sö dông vµ c¸c c¬ héi cã thÓ sö dông ®Ó chän läc. HiÖu suÊt sinh s¶n Cã thÓ nh©n tè quan träng nhÊt ¶nh h−ëng ®Õn lîi nhuËn cña c¸c trang tr¹i bß thÞt lµ sinh s¶n, ®Æc biÖt víi khuynh h−íng gi¶m tuæi giÕt thÞt. Ngoµi thiÖt h¹i vÒ tµi chÝnh nhÊt thêi do kÕt qu¶ cña n¨ng suÊt sinh s¶n thÊp, tiÕn bé di truyÒn trong ®µn còng gi¶m do sinh s¶n kÐm. §Î kÐm sÏ s¶n xuÊt Ýt bß c¸i t¬ ®Ó thay thÕ. HËu qu¶ lµ ph¶i gi÷ l¹i nh÷ng bß c¸i t¬ cã phÈm chÊt thÊp kÐm h¬n, kh«ng lo¹i th¶i ®−îc nh÷ng bß c¸i cã n¨ng suÊt kÐm hoÆc ph¶i nhê ®Õn biÖn ph¸p mua 14 thay thÕ bæ sung. Kh«ng kÓ ®Õn gi¸ trÞ hoÆc tiÒm n¨ng cña bß c¸i, bß c¸i sÏ kh«ng ®¹t tiªu chuÈn nÕu kh«ng ®Î bª ®Òu ®Æn. §Òu ®Æn phô thuéc vµo trang tr¹i ë ®ã ®µn gia sóc ®−îc nu«i. ë vïng cã ®iÒu kiÖn tèt, ®Òu ®Æn cã thÓ cã nghÜa lµ cø 12 th¸ng s¶n xuÊt 1 bª. Tuy nhiªn ë c¸c m«i tr−êng kh¾c nghiÖt h¬n nh− ë B¾c Australia, ®iÒu nµy cã thÓ cã nghÜa lµ 18 th¸ng s¶n xuÊt mét bª hoÆc lµ bß c¸i s¶n xuÊt 2 bª trong 3 n¨m. §iÓm quan träng lµ n¨ng suÊt cña ®µn cÇn ph¶i ®−îc so s¸nh víi c¸c ®µn kh¸c trong cïng mét vïng hoÆc cïng n−íc. S¶n xuÊt 12 th¸ng 1 bª ®ßi hái c¸c kü n¨ng trong x©y dùng kÕ ho¹ch, chän läc, nu«i d−ìng vµ qu¶n lý sinh s¶n. Dinh d−ìng kh«ng ®ñ, bÖnh tËt vµ ch¨m sãc kÐm ®µn gièng cã thÓ dÉn ®Õn gi¶m tû lÖ ®Î mét c¸ch nghiªm träng. §Ó ®¸nh gi¸ viÖc qu¶n lý sinh s¶n cña mét ®µn bß thÞt b¹n cÇn ph¶i x¸c ®Þnh hiÖu suÊt sinh s¶n. Tû lÖ ®Î th−êng ®−îc sö dông ®Ó biÓu thÞ hiÖu suÊt nh©n gièng vµ ®−îc tÝnh to¸n b»ng c¸ch chia sè l−îng bª sèng cho sè l−îng bß c¸i cho phèi gièng vµ nh©n víi 100. Bª sinh ra Tû lÖ (%) ®Î = x 100 Bß cho phèi gièng vµo n¨m tr−íc Tû lÖ ®Î (%) trung b×nh cña ®µn bß thÞt ë Queensland dao ®éng gi÷a 55 vµ 85% cho thÊy r»ng hiÖu suÊt sinh s¶n lµ vÊn ®Ò kinh tÕ quan träng ®èi víi nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i bß thÞt. Tû lÖ ®Î kh«ng cho ta thÊy ®−îc toµn bé bøc tranh kinh tÕ vÒ ®µn gièng. C¸c chØ tiªu nh− tû lÖ (%) bª cai s÷a hoÆc khèi l−îng bª cai s÷a trªn bß cho phèi gièng cung cÊp c¸c th«ng tin tèt h¬n vÒ sinh s¶n, cho ¨n, chän läc vµ ch¨m sãc qu¶n lý. Bª cai s÷a Tû lÖ (%) cai s÷a = x 100 Bß cho phèi gièng vµo n¨m tr−íc Khèi l−îng bª cai s÷a cho 1 bß phèi gièng = Tæng sè khèi l−îng bª lóc cai s÷a Sè bß cho phèi gièng vµo n¨m tr−íc x 100 Khi ®µn bß cã khèi l−îng cai s÷a c¸ thÓ cao, tû lÖ phÇn tr¨m bª cai s÷a cã ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn khèi l−îng cña bª cai s÷a trªn 1 bß cho phèi gièng nh− ë b¶ng 1: B¶ng 1: ¶nh h−ëng cña tû lÖ ®Î (%) ®Õn khèi l−îng b×nh qu©n cña bª trªn bß c¸i cho phèi gièng Khèi l−îng cai s÷a 260 220 180 150 b×nh qu©n (kg) Tû lÖ ®Î % Khèi l−îng cai s÷a b×nh qu©n / Bß cho phèi gièng n¨m tr−íc 100 260 220 180 150 90 234 198 162 135 80 208 176 144 120 70 182 154 126 105 60 152 132 108 90 ThÝ dô nÕu khèi l−îng cai s÷a b×nh qu©n cña ®µn lµ 220 kg vµ tû lÖ ®Î lµ 80%, khèi l−îng b×nh qu©n cña bª ®−îc cai s÷a /bß cho phèi gièng sÏ lµ 176 kg. C¸c thµnh tùu cã thÓ ®¹t ®−îc ë bÊt kú trang tr¹i bß nµo phô thuéc vµo mét sè nh©n tè. Trong c¸c m«i tr−êng rÊt thuËn lîi tû lÖ cai s÷a cã thÓ lµ 90% víi khèi l−îng cai s÷a b×nh qu©n 260 kg t−¬ng ®−¬ng víi 234 kg khèi l−îng cai s÷a cho mét bß trong ®µn gièng. Tuy nhiªn trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt h¬n tû lÖ cai s÷a b×nh qu©n cã thÓ chØ ®¹t 70% khèi l−îng bª b×nh qu©n lµ 180 kg t−¬ng ®−¬ng víi 120 kg bª cai s÷a/1 bß. 15 §iÓm quan träng lµ nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i kh«ng nªn quan t©m qu¸ ®Õn nh÷ng g× sÏ ®¹t ®−îc trong c¸c m«i tr−êng kh¸c mµ ph¶i quan t©m h¬n ®Õn nh÷ng g× mµ nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i kh¸c sÏ ®¹t ®−îc trong m«i tr−êng t−¬ng tù. §Ó t¨ng hiÖu suÊt sinh s¶n ng−êi ch¨n nu«i cÇn ph¶i: • TÝnh to¸n tû lÖ sinh s¶n cho ®µn bß cña hä. • §¸nh gi¸ hoÆc xem c¶i tiÕn nµo cã thÓ ®¹t ®−îc thùc sù trong m«i tr−êng cña hä theo ®iÒu kiÖn cña hä. • §¸nh gi¸ chiÕn l−îc chän läc vµ giao phèi lµm t¨ng n¨ng suÊt sinh s¶n. • X¸c ®Þnh møc t¨ng cã lîi nhÊt vÒ kinh tÕ. • Thùc hiÖn c¸c chiÕn l−îc • KiÓm tra gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ vµ ®iÒu chØnh tèt chiÕn l−îc. §¸nh gi¸ cÈn thËn n¨ng suÊt con gièng vµ chi phÝ s¶n xuÊt lµ cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh møc ®Çu t− cã thÓ t¨ng tû lÖ cai s÷a mét c¸ch kinh tÕ nhÊt. H×nh 7: Bß mÑ cïng bª con khoÎ m¹nh T¨ng sè l−îng vµ chÊt l−îng bª th«ng qua chän läc con c¸i Di truyÒn, qu¶n lý ch¨m sãc vµ chiÕn l−îc chän läc cña b¹n cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sè l−îng vµ chÊt l−îng bª. C¶i tiÕn vÒ di truyÒn rÊt chËm v× hÖ sè di truyÒn c¸c tÝnh tr¹ng sinh s¶n rÊt thÊp vµ tû lÖ c¸c bß c¸i t¬ cÇn ph¶i thay thÕ l¹i rÊt cao. V× vËy nh÷ng con c¸i ®−îc chän läc th−êng chØ tèt h¬n vÒ mÆt di truyÒn so víi b×nh qu©n cña ®µn mét chót Ýt. Chän läc con c¸i tèt nhÊt chØ lµm t¨ng sè l−îng bª sinh ra trong ®êi cña mét con bß tèi ®a lµ 1% cho mét thÕ hÖ, cã nghÜa lµ ®èi víi 100 bß c¸i sÏ cã thªm 6 bª/bß c¸i trong ®êi cña chóng. Trong khi c¶i tiÕn di truyÒn th«ng qua chän läc con c¸i x¶y ra rÊt chËm, ®ã lµ viÖc ph¶i lµm th−êng xuyªn. NÕu bß ®ùc còng ®−îc chän läc theo tÝnh tr¹ng sinh s¶n, viÖc c¶i tiÕn di truyÒn sÏ cao h¬n. Mét ngo¹i lÖ víi qui t¾c nµy lµ lai gièng. C¸c con c¸i lai F1 th−êng sinh s¶n tèt h¬n nhiÒu so víi bß c¸i thuÇn do −u thÕ lai. Qu¶n lý dinh d−ìng vµ ch¨n nu«i (thÝ dô cai s÷a cã kÕ ho¹ch vµ v¾t s÷a ®ång bé vµo lóc nhiÒu thøc ¨n cã thÓ lµm t¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ kh¶ n¨ng sinh s¶n. T¨ng 510 % sè l−îng bª sinh ra cã thÓ thùc hiÖn ®−îc trong c¸c m«i tr−êng mµ dinh d−ìng lµ nh©n tè h¹n chÕ kh¶ n¨ng sinh s¶n. Nh÷ng sù lùa chän nµy cÇn ®−îc c©n nh¾c vÒ mÆt kinh tÕ, nh−ng cã thÓ lµ c¸c ph−¬ng ph¸p cã lîi vÒ chi phÝ ®Ó t¨ng sè l−îng bª. 16 B¶ng 2: Tãm t¾t sù t¨ng dù kiÕn tû lÖ ®Î/ n¨m tõ chän läc, ch¨m sãc qu¶n lý vµ c¶i tiÕn di truyÒn ChiÕn l−îc C¶i tiÕn di truyÒn/n¨m (chän läc con c¸i) C¶i tiÕn di truyÒn (con ®ùc)/ n¨m (chän con ®ùc) Ch¨m sãc qu¶n lý (dinh d−ìng thêi gian phèi gièng, cai s÷a) T¨ng dù kiÕn tû lÖ ®Î < 1 bª/100 con c¸i > 1 bª trªn 100 con c¸i 1-10 bª/100 bß c¸i T¨ng tèc ®é sinh tr−ëng th«ng qua chän läc con c¸i Chän läc con c¸i rÊt khã ®Ó t¨ng sinh tr−ëng hoÆc khèi l−îng lóc b¸n thÞt. Chän läc ®¬n gi¶n. Nh÷ng con to nhÊt lµ kh«ng chÝnh x¸c v× chóng ta cã khuynh h−íng sÏ chän läc nh÷ng con giµ nhÊt. §Ó cã thÓ lµm t¨ng ®é chÝnh x¸c, chóng ta ph¶i hiÖu chØnh tuæi. Trong c¸c ®iÒu kiÖn lý t−ëng hÖ sè di truyÒn vµo 2 n¨m tuæi kho¶ng 1530%. HÖ sè di truyÒn lµ phÇn biÕn ®éng x¸c ®Þnh ®−îc gi÷a c¸c c¸ thÓ gia sóc do sù kh¸c biÖt vÒ di truyÒn gi÷a chóng. ë n¬i chóng ta kh«ng thÓ hiÖu chØnh tuæi gia sóc, hÖ sè di truyÒn nhá h¬n. NÕu chóng ta cho r»ng hÖ sè di truyÒn trong c¸c tr−êng hîp nµy chØ 10%, chóng ta cã thÓ −íc tÝnh ®−îc ®¸p øng chän läc vÒ sinh tr−ëng qua mét sè thÕ hÖ. B¶ng 3: KÕt qu¶ cã thÓ thu ®−îc tõ chän läc gia sóc c¸i. Nhãm chän läc Nhãm ®èi chøng ChØ tiªu ThÕ hÖ 1 ThÕ hÖ 2 ThÕ hÖ 1 ThÕ hÖ 2 Sè l−îng gia sóc c¸i: Khèi l−îng b×nh qu©n (kg) Chªnh lÖch khèi l−îng(kg) Kh¸c nhau vÒ di truyÒn (kg) (h2 = 10%) Sè bª b×nh qu©n/bß c¸i Tæng sè bª (a) 90% cai s÷a Sè l−îng bß c¸i t¬ gi÷ l¹i cho thÕ hÖ sau Tæng sè b¸n (trõ ®i c¸i gi÷ l¹i) B¸n v−ît (kg) Tæng sè b¸n x 1/2 kh¸c biÖt vÒ di truyÒn Tæng sè thu ®−îc thùc hiÖn trong 2 thÕ hÖ (kg) # 100 300 20 2 5 450 100 350 350 100 301* 21 3* 5 450 100 350 525 100 280 0 0 5 450 100 350 0 100 280 0 0 5 450 100 350 0 875 0 * 301 kg bao gåm 300 kg khèi l−îng th« + 1kg thu do tiÕn bé di truyÒn. 3 kg chªnh lÖch vÒ di truyÒn b¾t nguån t− 10% cña 201 kg + 1kg t¨ng cho di truyÒn nhê chän läc. # Kh«ng kÓ khèi l−îng t¨ng khi b¸n bß c¸i. Chó ý r»ng 2 thÕ hÖ lµ 12-14 n¨m. §iÒu nµy cho thÊy sÏ kh«ng c¶i tiÕn ®−îc nhiÒu nh−ng lµ c«ng viÖc th−êng xuyªn vµ chØ ®ßi hái thu thËp khèi l−îng tr−íc khi chän läc. N¬i mµ c©n gia sóc lµ mét viÖc lµm th−êng xuyªn th× chi phÝ thªm sÏ kh«ng ®¸ng kÓ. H·y so s¸nh kÕt qu¶ cã thÓ thu ®−îc qua chän läc con ®ùc. Trong thÝ dô d−íi ®©y con ®ùc ®−îc chän läc cã gi¸ trÞ gièng −íc tÝnh vÒ khèi l−îng lóc 2 n¨m tuæi lµ +20 cao h¬n ®µn hiÖn cã, cã nghÜa lµ chóng cã gen ®Ó khèi l−îng lóc 2 n¨m tuæi cao h¬n trung b×nh 20 kg so víi trung b×nh toµn ®µn. V× vËy thÕ hÖ sau sÏ nÆng h¬n ®µn hiÖn cã 10kg. 17 B¶ng 4: KÕt qu¶ cã thÓ thu ®−îc tõ chän läc con ®ùc Sè l−îng con c¸i Khèi l−îng b×nh qu©n (kg) Chªnh lÖch khèi l−îng (kg) Kh¸c biÖt vÒ di truyÒn ë con c¸i Kh¸c biÖt vÒ di truyÒn ë con ®ùc Sè l−îng bª b×nh qu©n/con c¸i Tæng sè bª (a) 90% cai s÷a Sè l−îng bß c¸i t¬ gi÷ l¹i cho thÕ hÖ sau Tæng sè b¸n (trõ ®i sè con c¸i gi÷ l¹i) B¸n v−ît (kg) (tæng sè b¸n x 1/2 kh¸c biÖt vÒ di truyÒn Tæng sè thu trong 2 thÕ hÖ (kg) Nhãm chän läc ThÕ hÖ 1 ThÕ hÖ 2 100 100 300 290 0 10* 0 10* 20 20 5 5 450 450 100 100 350 350 3500 5250 Nhãm ®èi chøng ThÕ hÖ 1 ThÕ hÖ 2 100 100 280 280 0 0 0 0 0 0 5 5 450 450 100 100 350 250 0 8750 0 0 Khèi l−îng t¨ng thªm ë con c¸i lµ do c¸c tÝnh tr¹ng di truyÒn tõ con bè. * Kh«ng tÝnh khèi l−îng b¸n v−ît cña bß c¸i * Kh¸c biÖt vÒ di truyÒn ë con c¸i lµ 10kg, tõ con ®ùc + 20 vµ tõ con mÑ ®−îc cho lµ b»ng 0. KÕt luËn tõ c¸c thÝ dô nµy lµ chän läc con c¸i cho tèc ®é sinh tr−ëng lµ rÊt quan träng nh−ng tiÕn bé vÒ di truyÒn rÊt nhá so víi tiÕn bé ®¹t ®−îc do chän läc con ®ùc tèt h¬n vÒ mÆt di truyÒn. C¶i thiÖn c¸c tÝnh tr¹ng vÒ thÞt xÎ §¸nh gi¸ b»ng m¾t th−êng chÊt l−îng thÞt xÎ ë gia sóc sèng t−¬ng ®èi khã vµ v× vËy tÝnh chÝnh x¸c ®Ó chän läc c¸c tÝnh tr¹ng nµy rÊt thÊp. Tuæi còng ¶nh h−ëng ®Õn sù ®¸nh gi¸ v× gia sóc tuæi kh¸c nhau biÓu thÞ c¸c møc ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau. ThÝ dô ®é bÐo cã thÓ kh¸c nhau rÊt râ gi÷a 12 vµ 15 th¸ng tuæi ë bß gièng cña Anh v× c¸c biÕn ®æi vÒ tÝnh cã khuynh h−íng t¨ng rÊt nhanh khi tuæi t¨ng. §Ó chuyÓn sang c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gia sóc sèng mét c¸ch kh¸ch quan trong c¸c ®µn gia sóc th−¬ng m¹i vµo lóc nµy ®ßi hái c¸c kü thuËt ®¾t tiÒn ®¾t h¬n c¸c lîi Ých thu ®−îc tõ chän läc. Nh− víi sinh tr−ëng, c¶i thiÖn vÒ thÞt xÎ cã thÓ cho kÕt qu¶ cao h¬n th«ng qua chän läc chÝnh x¸c con ®ùc. Tãm t¾t Chän läc con c¸i nh»m môc ®Ých lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ®µn. §iÒu nµy cã nghÜa lµ thùc hiÖn c¸c chiÕn l−îc chän läc vµ ch¨m sãc qu¶n lý ®Ó lµm t¨ng khèi l−îng vµ gi¸ trÞ cña gia sóc cho thÞt ®ång thêi lµm gi¶m chi phÝ. PhÇn lín sù tiÕn bé sÏ ®−îc b¾t nguån tõ t¨ng sè l−îng bª. Ng−êi ta cho r»ng kÕt qu¶ thu ®−îc tõ chän läc con c¸i rÊt Ýt vµ nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i nªn chØ quan t©m ®Õn viÖc chän läc con ®ùc. ViÖc nµy kh«ng ®óng. §iÓm quan träng lµ kÕt qu¶ thu ®−îc cã thÓ nhiÒu h¬n tõ chän läc con ®ùc. Tuy nhiªn phèi hîp chän läc con ®ùc vµ con c¸i cã thÓ thu ®−îc tiÕn bé cao nhÊt vÒ di truyÒn. C¸c ch−¬ng tiÕp theo sÏ cè g¾ng t¨ng hiÓu biÕt cho ng−êi ch¨n nu«i vÒ chiÕn l−îc ch¨m sãc qu¶n lý con c¸i ®Ó ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu nµy, c¸c c«ng cô ch¨m sãc qu¶n lý cã thÓ sö dông cho qu¸ tr×nh nµy còng sÏ ®−îc th¶o luËn. 18 Ch−¬ng 3 Chän nh÷ng bß c¸i tèt §¹i c−¬ng C¸c tÝnh tr¹ng quan träng vÒ kinh tÕ, dïng ®Ó chän läc bao gåm: • Sù thÝch nghi víi m«i tr−êng. • Kh¶ n¨ng thô thai. • Tèc ®é sinh tr−ëng. • ThÓ khÝ. • C¸c tinh tr¹ng thÞt xÎ. • CÊu tróc c¬ thÓ hîp lý. TÇm quan träng t−¬ng ®èi hoÆc sù xÕp h¹ng c¸c tÝnh tr¹ng nµy sÏ phô thuéc vµo vÞ trÝ cña trang tr¹i vµ c¬ cÊu cña ®µn gia sóc hiÖn t¹i. Gièng bß hîp lý sÏ lµ gièng s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ ë mét ®Þa ®iÓm nµo ®ã, trong ®iÒu kiÖn ch¨m sãc qu¶n lý nhÊt ®Þnh vµ tho¶ m·n víi c¸c nhu cÇu cña thÞ tr−êng. Trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt, thÝch nghi m«i tr−êng lµ tÝnh tr¹ng quan träng nhÊt v× tÝnh tr¹ng nµy ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn tû lÖ nu«i sèng cña gia sóc. Trong c¸c vïng stress vÒ dinh d−ìng nghiªm träng l¹i kÕt hîp víi c¸c stress vÒ m«i tr−êng, tû lÖ m¸u cao c¸c gièng thÝch nghi tèt víi vïng nhiÖt ®íi cÇn ®−îc sö dông (nh−: Zebu, Sanga) viÖc nµy sÏ lµm gi¶m chi phÝ ®iÒu hµnh vµ t¨ng n¨ng suÊt. C¸c stress m«i tr−êng còng gåm c¶ néi, ngo¹i ký sinh trïng vµ thêi tiÕt nãng. Møc ®é m¸u bß gièng Zebu hoÆc Sanga sö dông ®Ó t¹o sù thÝch nghi vÒ m«i tr−êng nhiÖt ®íi ph¶i ®−îc c©n b»ng víi tiÒm n¨ng s¶n xuÊt cao h¬n cña c¸c gièng Anh vµ gièng Ch©u ¢u. Sù kÕt hîp tèt nhÊt sÏ ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së t×nh h×nh mèi trang tr¹i. Chän läc trong c¸c gièng lµ rÊt quan träng bëi v× ®èi víi nhiÒu tÝnh tr¹ng th−êng sù kh¸c nhau trong mét gièng nhiÒu h¬n gi÷a c¸c gièng. C¸c nguyªn t¾c chän läc c¬ b¶n C¸c tiÕn bé vÒ di truyÒn th−êng l©u dµi vµ tÝch luü. §iÒu nµy cã nghÜa lµ kÕt qu¶ thu ®−îc vÒ di truyÒn trong ®µn sÏ gi÷ nguyªn trõ phi c¸c bß ®ùc hoÆc bß c¸i cã phÈm chÊt thÊp h¬n ®−îc ®−a tõ bªn ngoµi vµo trong ®µn. TiÕn bé vÒ di truyÒn cã thÓ thu ®−îc ë con ®ùc nhiÒu h¬n ë con c¸i. §iÒu nµy rÊt ®¬n gi¶n v× chóng ta gi÷ l¹i bß ®ùc Ýt h¬n bß c¸i nhiÒu, tû lÖ bß ®ùc dïng cho chän läc thÊp v× vËy ¸p lùc chän läc ë bß ®ùc lín h¬n nhiÒu. ¸p lùc chän läc cao ë c¶ bß ®ùc vµ bß c¸i sÏ t¨ng tèi ®a tiÕn bé di truyÒn. Chän läc cã hiÖu qu¶ kh«ng nh÷ng ®ßi hái sù nhËn d¹ng c¸ thÓ mµ ®ßi hëi ph¶i cã c¶ c¬ së h¹ tÇng nh− hµng rµo, ®iÓm cung cÊp n−íc ®Ó t¸ch riªng gia sóc vµ kiÓm so¸t phèi gièng. Cã mét sè nh©n tè quan träng cÇn c©n nh¾c khi chän läc gia sóc ®Ó nh©n gièng. NÕu mét sè tÝnh tr¹ng ®Æc biÖt ®−îc ®−a vµo trong ch−¬ng tr×nh nh©n gièng, chóng ph¶i ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn sau: • HÖ sè di truyÒn kh«ng qu¸ nhá. • Cã tÇm quan träng vÒ kinh tÕ. • Cã thÓ ®o ®äc ®−îc (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) • §−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c biÕn ®éng trong quÇn x·. HÖ sè di truyÒn HÖ sè di truyÒn (h2) ®−îc ®Þnh nghÜa lµ møc ®é c¸c thuéc tÝnh di truyÒn cña bè mÑ ®−îc chuyÓn cho thÕ hÖ sau. C¸c biÕn ®æi kh«ng di truyÒn lµ kÕt qu¶ cña c¸c nh©n tè nh− dinh d−ìng, ch¨m sãc, qu¶n lý, bÖnh tËt vµ tÊt c¶ c¸c nh©n tè m«i tr−êng kh¸c. HÖ sè di truyÒn cña mét tÝnh tr¹ng cµng lín phÇn gi¸ trÞ di truyÒn cña bè mÑ truyÒn sang cho con c¸i cµng lín. PhÇn lín c¸c tÝnh tr¹ng sinh tr−ëng ë bß thÞt cã hÖ sè di truyÒn 19 gi÷a 30 vµ 50% ®iÒu nµy cã nghÜa sai kh¸c ®o ®−îc vÒ tèc ®é sinh tr−ëng gi÷a c¸c c¸ thÓ trong cïng mét nhãm 30-50% lµ di truyÒn vµ 50-70% lµ do yÕu tè kh«ng di truyÒn hay ngo¹i c¶nh. C¸c tÝnh tr¹ng vÒ thÞt xÎ nãi chung cã hÖ sè di truyÒn 30-50%. HÖ sè di truyÒn chu vi tinh hoµn lµ 25-50% trong khi hÖ sè di truyÒn vÒ kh¶ n¨ng phèi gièng lµ 15-30% (cho Bos taurus). C¸c tÝnh tr¹ng sinh s¶n ë con c¸i cã hÖ sè di truyÒn thÊp h¬n rÊt nhiÒu (5-20%). §iÒu nµy cã nghÜa lµ sai kh¸c ®o ®¹c ®−îc vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n gi÷a c¸c con c¸i chñ yÕu lµ do c¸c nguyªn nh©n kh«ng di truyÒn v× thÕ tiÕn bé di truyÒn vÒ c¸c tÝnh tr¹ng nµy chËm h¬n tiÕn bé di truyÒn ®¹t ®−îc ë c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c. HÖ sè di truyÒn −íc tÝnh ®¹t ®−îc cho mét sè tÝnh tr¹ng quan träng ë bß thÞt ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 5. B¶ng 5. HÖ sè di truyÒn −íc tÝnh cho mét sè tÝnh tr¹ng ë bß thÞt trong m«i tr−êng «n ®íi vµ nhiÖt ®íi. TÝnh tr¹ng HÖ sè di truyÒn % Bß ¤n ®íi (Angus) Bß NhiÖt ®íi (Brahman Sinh s¶n Tû lÖ phèi chöa Tuæi ®Î lÇn ®Çu Thêi gian chöa Kh¶ n¨ng nu«i con DÔ ®Î (bß c¸i t¬) ChÊt l−îng tinh Chu vi tinh hoµn (18 th¸ng) Kh¶ n¨ng phèi gièng (18 th¸ng) H×nh th¸i vµ sinh tr−ëng Dµi th©n Vßng ngùc Cao v©y Khèi l−îng s¬ sinh S¶n l−îng s÷a Khèi l−îng lóc s÷a Khèi l−îng 200 ngµy T¨ng träng, tõ s¬ sinh ®Õn cai s÷a. T¨ng träng 1 n¨m (ch¨n th¶) Khèi l−îng 400 ngµy Khèi l−îng 18 th¸ng (ch¨n th¶) Khèi l−îng 600 ngµy Khèi l−îng bß c¸i tr−ëng thµnh T¨ng träng ë mïa kh« T¨ng träng ë mïa m−a ThÞt xÎ (Mü) Khèi l−îng thÞt xÎ/ ngµy tuæi Mì vïng s−ên 12-13 Mì m«ng vÞ trÝ P8 Mì trong c¬ b¾p (%) DiÖn tÝch m¾t c¬ Tû lÖ % thÞt xÎ §é mÒm S¶n l−îng thÞt b¸n lÎ HiÖu suÊt % khèi l−îng thÞt xÎ C¸c tÝnh tr¹ng kh¸c MÉn c¶m víi ung th− m¾t S¾c tè mi m¾t T×nh t×nh Kh¸ng ve Kh¸ng giun Kh¸ng ruåi tr©u 0-5 0-10 15-25 20-40 15-60 25-40 20-50 15-60 5-20 0-10 ch−a cã ch−a cã ch−a cã 6-44 28-36 ch−a cã 25-45 25-55 30-50 35-45(39) 20-25(10) 20-30 (18) 25-30 30-45 (25) 40-50 (31) 50-70(41) ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã 35-45(46) (4) 3-50 (28) 16-40 20 (37) 30 (43) 25-40(39) 17-30 18 25-45(36) (27) 29(28) 15(22) 20-25(23) 15 4-25 29(36) 49 (36) (27) 18(28) 30(22) (23) 37 16-30 36(36) 52 20-40 45-60 25-50 ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã ch−a cã 25-50 20-42 25-36 20-30 Nguån tµi liÖu tham kh¶o: (a) Hammon.K (ed) vµ céng sù 1981 Selecting Beef Cattle for Maximum Production in the 80s, AGBU, UNE. (b). Davis C - P 1993 Genetic Parameters for Tropical Beef Cattle 20