Tài liệu Chơi chữ trong truyện dân gian xứ nghệ

0 Lêi c¶m ¬n Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì cña c¸c thÇy c« gi¸o trong tæ Ng«n ng÷ - Trêng §¹i häc Vinh, c¸c b¹n häc viªn Cao häc 13 Lý luËn ng«n ng÷. §Æc biÖt lµ sù híng dÉn tËn t×nh cña TS. NguyÔn V¨n Tø. T«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh s©u s¾c tíi thÇy gi¸o NguyÔn V¨n Tø, c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o vµ c¸c b¹n ®· gióp t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy. Vinh, ngµy…..th¸ng….. n¨m 2007 T¸c gi¶ NguyÔn ThÞ Thu H¬ng 1 më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Ngêi NghÖ “nãi nh r×u chÐm ®¸, nh r¹ chÐm ®Êt”. Êy vËy mµ thø tiÕng NghÖ “trä trÑ” Êy l¹i lµ m¶nh ®Êt cña mét nÒn v¨n häc d©n gian giµu cã vµ ®Çy b¶n s¾c. Cïng víi ca dao, thµnh ng÷, tôc ng÷, hß vÌ, nh÷ng c©u h¸t dÆm, h¸t vÝ…, truyÖn d©n gian xø NghÖ thùc sù lµ mét bé phËn gãp phÇn rÊt lín trong viÖc kh¼ng ®Þnh søc sèng cña v¨n häc d©n gian xø NghÖ. Qu¶ vËy, ngêi NghÖ cã mét kho tµng truyÖn d©n gian kh¸ phong phó, ®éc ®¸o víi søc hÊp dÉn l¹ lïng. Søc hÊp dÉn ®ã mét phÇn n»m ngay ë chÊt ®Þa ph¬ng trong tõng c©u chuyÖn. RÊt nhiÒu nh÷ng giai tho¹i, nh÷ng truyÖn tr¹ng, truyÖn cêi mµ ë ®ã chóng ta thÊy lÊp l¸nh s¾c mµu v¨n ho¸ cña ®Êt Hång Lam. 1.2. Ch¬i ch÷ lµ mét truyÒn thèng ng÷ v¨n quý b¸u cña ngêi ViÖt, lµ thãi quen sö dông ng«n ng÷ cã tÝnh nghÖ thuËt cã tõ xa xa, ®îc dïng réng r·i kh«ng chØ trong v¨n ch¬ng b¸c häc mµ c¶ trong v¨n ch¬ng truyÒn miÖng vµ c¶ trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy. ë ®ã, ngêi ta dïng ph¬ng thøc ng÷ ©m, ng÷ nghÜa, ng÷ ph¸p ®Ó t¹o ra nh÷ng lîng nghÜa míi bÊt ngê thó vÞ. Chóng t«i nhËn thÊy truyÖn d©n gian xø NghÖ (c¶ truyÖn d©n gian truyÒn thèng vµ truyÖn d©n gian hiÖn ®¹i) sö dông lèi ch¬i ch÷ rÊt nhiÒu, l¹i lµ lèi ch¬i ch÷ 2 dùa trªn nh÷ng ®Æc trng ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p cña ph¬ng ng÷ NghÖ TÜnh vµ ®Ó l¹i nh÷ng Ên tîng s©u s¾c. Cho nªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ lµ mét h×nh thøc sö dông ng«n ng÷ ®Æc s¾c vµ lµ mét trong nh÷ng yÕu tè gãp phÇn lµm nªn b¶n s¾c cña v¨n häc d©n gian xø NghÖ vµ cña truyÖn d©n gian xø NghÖ nãi riªng. 1.3. TiÕng ViÖt v« cïng trong s¸ng. ViÖc gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô hµng ®Çu cña ngµnh ng«n ng÷ häc ViÖt Nam. Nghiªn cøu hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ lµ c¸ch ®Ó gãp thªm nh÷ng c¨n cø kh¸ch quan soi râ nh÷ng ®Æc trng ®¬n lËp, ph©n tiÕt tÝnh cña tiÕng ViÖt vµ c¸c biÕn thÓ cña nã, ®ång thêi ®Ó thÊy ®îc c¸i hay, c¸i ®Ñp, sù phong phó, ®a d¹ng cña tiÕng ViÖt trong ho¹t ®éng hµnh chøc cña nã. 1.4. Nghiªn cøu hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ lµ c¬ héi ®Ó nh×n râ h¬n nÐt v¨n ho¸ ®Æc trng cña vïng ®Êt con ngêi xø NghÖ biÓu hiÖn qua ng«n ng÷, còng lµ c¸ch n©ng niu g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp, nh÷ng “®Æc s¶n” cña quª h¬ng NghÖ TÜnh. 1.5. Víi c¸i nh×n hÖ thèng, ®Æt ph¬ng ng÷ NghÖ TÜnh trong mèi quan hÖ víi ng«n ng÷ toµn d©n, ®Æt kiÓu ch¬i ch÷ cña “d©n NghÖ” bªn c¹nh c¸ch ch¬i ch÷ nãi chung cña tiÕng ViÖt, ®Ò tµi cña chóng t«i nh»m lµm râ: - Nh÷ng ®Æc trng cña biÖn ph¸p ch¬i ch÷ 3 - Nh÷ng ®Æc trng cña ph¬ng ng÷ NghÖ TÜnh - Nh÷ng ®Æc trng cña viÖc ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ. - Nh÷ng gi¸ cña viÖc ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ 2. LÞch sö vÊn ®Ò Nãi ®Õn ch¬i ch÷ cø ngì r»ng ngêi ch¬i ch÷ ph¶i ch÷ nghÜa ®Çy m×nh, ph¶i am th«ng kinh sö. ThËt vËy, kh«ng ch÷ nghÜa lµm sao ch¬i ch÷! Êy thÕ mµ mét b¸c trai cµy, mét chó bÐ ch¨n tr©u mét ch÷ bÎ ®«i kh«ng biÕt vËy mµ ch¬i ch÷ rÊt hay. ThÕ míi biÕt, ch¬i ch÷ míi thËt uyªn b¸c mµ còng thËt gi¶n dÞ quª mïa. Quan träng lµ ngêi ch¬i ch÷ ph¶i cã ãc liªn tëng nhanh, nh¹y vµ s¾c s¶o ®Ó tõ ®ã g¸n cho ng«n ng÷ nhiÖm vô lµ t¹o ra lîng nghÜa míi bÊt ngê thó vÞ. Ngêi ViÖt Nam rÊt thÝch ch¬i ch÷. §ã lµ trß ch¬i hÊp dÉn, ®Ëm s¾c mµu trÝ tuÖ, thÓ hiÖn sù th«ng minh hãm hØnh cña ngêi ViÖt trong giao tiÕp hµng ngµy còng nh trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Nã t¹o ra mét niÒm vui tinh thÇn, t¹o sù tù tin vµ niÒm tù hµo nho nhá ë mçi ngêi. Ch¬i ch÷ ®îc ®Î ra tõ chÝnh nh÷ng ®Æc trng ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p cña ng«n ng÷. Cho nªn ®èi víi c¸c ph¬ng ng÷ kh¸c nhau, víi nh÷ng ®Æc trng vÒ ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p, ch¬i ch÷ cã ®êi sèng riªng cña nã. Cã nh÷ng hiÖn tîng ch¬i ch÷ phæ biÕn ë ph¬ng ng÷ nµy nhng l¹i kh«ng thÓ thÊy ë 4 ph¬ng ng÷ kh¸c. NghÖ TÜnh cã nh÷ng ®Æc trng kiÓu nh thÕ trong ch¬i ch÷. Ngêi ta vÉn thõa nhËn r»ng tiÕng NghÖ rÊt hay. C¸i hay ë sù méc m¹c, ch©n chÊt trong thanh ©m, ng÷ ®iÖu còng nh tõ ng÷, nãi chÝnh x¸c h¬n nã hay bëi sù b¶o lu bÒn v÷ng nh÷ng yÕu tè cæ cña tiÕng ViÖt. Vµ cã lÏ v× thÕ tiÕng NghÖ ®· kh«ng chót mÆc c¶m ®Ó tù nhiªn ®i vµo v¨n ch¬ng nh mét sù kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña m×nh. RÊt dÔ nhËn thÊy ®iÒu ®ã trong kho tµng v¨n häc d©n gian xø NghÖ. Tõ nh÷ng bµi vÌ, nh÷ng c©u ca dao, nh÷ng mÈu chuyÖn d©n gian, nh÷ng c©u hß ®iÖu vÝ… ®©u ®©u còng gÆp nh÷ng choa nh÷ng mÇn, nh÷ng m« tª r¨ng røa… rÊt cæ, rÊt NghÖ. Bëi thÕ tõ l©u tiÕng NghÖ ®· trë thµnh ®èi tîng nghiªn cøu cña rÊt nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc lín nhá, ®îc nh×n nhËn ë nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. GS Hoµng ThÞ Ch©u trong Ph¬ng ng÷ häc tiÕng ViÖt ®· chØ ra rÊt râ nh÷ng ®Æc trng vÒ ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p cña ph¬ng ng÷ Trung nãi chung vµ ph¬ng ng÷ NghÖ nãi riªng. T¸c gi¶ chØ dõng l¹i ë viÖc ®èi chiÕu c¸c ph¬ng ng÷ víi nhau vµ gi÷a c¸c ph¬ng ng÷ víi ng«n ng÷ toµn d©n, cha ®i s©u nghiªn cøu gi¸ trÞ còng nh hiÖu qu¶ cu¶ nã trong giao tiÕp còng nh trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt. GS NguyÔn Xu©n §øc trong Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc d©n gian còng ®· nhÊn m¹nh tiÕng NghÖ nh mét nÐt v¨n ho¸ trong v¨n häc d©n gian xø NghÖ. ë ®©y t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch “gi¸ trÞ ®¾t” cña tiÕng NghÖ so víi ng«n ng÷ 5 v¨n ho¸ d©n téc, coi tiÕng NghÖ nh mét thø “cña håi m«n” khi héi nhËp víi ng«n ng÷ toµn d©n. Mét trong nh÷ng minh chøng cho nhËn ®Þnh ®ã, t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cña tõ “ná” trong bµi ca dao NghÖ TÜnh so víi tõ “kh«ng”, “ch¼ng” trong ng«n ng÷ toµn d©n (Dï xa nhau ®i ch¨ng n÷a ba v¹n s¸u ngµn ngµy ná xa). T¸c gi¶ kÕt luËn, víi thanh tr¾c vµ ©m s¾c ng¾n, tõ “ná” ®· trë nªn m¹nh mÏ, døt kho¸t h¬n trong gi¸ trÞ phñ ®Þnh (®Ó mµ kh¼ng ®Þnh). Vµ râ rµng trong mét sè trêng hîp, tiÕng NghÖ ®· trë nªn ®¾c dông trong viÖc béc lé hiÖu qu¶ nghÖ thuËt. TiÕng NghÖ nhê ®ã tham gia vµo ng«n ng÷ v¨n ho¸ d©n téc, lµm cho ng«n ng÷ d©n téc trë nªn phong phó, ®a d¹ng h¬n. Chuyªn s©u h¬n, bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ v¨n ho¸, gi¸o s NguyÔn Nh· B¶n trong c«ng tr×nh C¬ së ng«n ng÷ häc vµ nhiÒu c«ng tr×nh kh¸c ®· rÊt quan t©m ®Õn vïng v¨n ho¸ tõ Khe Níc L¹nh ®Õn §Ìo Ngang - NghÖ TÜnh, mét vïng v¨n ho¸ ®îc ph¶n ¸nh rÊt ®éc ®¸o, phong phó trong v¨n häc d©n gian xø NghÖ. T¸c gi¶ ®· thèng kª, ph©n tÝch hµng lo¹t nh÷ng trêng tõ vùng cña ph¬ng ng÷ xø NghÖ trong sù ®èi øng ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ nghÜa víi ng«n ng÷ toµn d©n. NghÖ TÜnh cã tõ “lã” ®èi øng ng÷ ©m víi tõ “lóa” trong ng«n ng÷ v¨n ho¸, l¹i cßn lã b¸t, lã ch¨m, lã chÐt, lã ®øng ®ßng, lã lßn, lã lèc, lã nÕp rïng… ghi l¹i dÊu Ên v¨n ho¸ cña c d©n n«ng nghiÖp lóa níc n¬i ®©y. Ng«n ng÷ toµn d©n cã kh¸i niÖm “bД, “nhá”, ®i vµo tiÕng NghÖ, 6 kh¸i niÖm ®ã cã sù ph©n c«ng vÒ nghÜa rÊt râ cho hµng lo¹t tõ: ®Ých, mÐn, thãc, g©m…l¹i cßn tiu - tiu tiu, thØu thØu thØu, chót - chót chót, con - con con…Vèn tõ ®Þa ph¬ng, ng÷ ©m ®Þa ph¬ng cßn ®i vµo nh÷ng c©u thµnh ng÷, tôc ng÷ ph¶n ¸nh c¸ch øng xö kh¸c nhau trong quan hÖ x· héi, l¸ng giÒng, dßng téc, gia ®×nh vµ t×nh yªu ®«i løa: líp típ nh c¸ ríp th¸ng ba, ngñ nh tru søt trÑo, ®ã r¸ch ng¸ng tré, bông trßn nh v¹i nhót, lóc l¾c nh be treo ®Çu cµy, m¾t nh cèi ®©m dam, cêi nh nghÐ, ¶ em gÊy nh trÊy cau non, ¶ em du nh bï n¸c l¹nh… Cã kh¶o s¸t tõng tõ, tõng nhãm tõ, ng÷ ®Ó ®èi chiÕu nh thÕ míi thÊy bøc tranh hiÖn ra qu¶ ®a d¹ng vµ nhiÒu vÎ. §ã còng lµ biÓu hiÖn cña mét kh«ng gian v¨n ho¸ ®éc ®¸o vµ ®Çy b¶n s¾c. ChÝnh nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ lµ nh÷ng gîi ý quý gi¸ cho ®Ò tµi cña chóng t«i. HiÓu biÕt thªm vÒ tiÕng NghÖ vµ nÐt v¨n ho¸ Èn tµng trong ®ã ®Ó chóng t«i m¹nh d¹n ®i s©u khai th¸c thªm nh÷ng c¸i hay c¸i ®Ñp cña tiÕng NghÖ, v¨n ho¸ NghÖ trong viÖc sö dông tiÕng NghÖ ®Ó ch¬i ch÷. Cã thÓ nãi r»ng ch¬i ch÷ lµ mét biÖn ph¸p tu tõ ng÷ nghÜa ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu quan t©m nhiÒu nhÊt, kh«ng chØ v× nã lµ mét thó ch¬i hÊp dÉn, mµ h¬n thÕ nã cã ph¹m vi ho¹t ®éng réng r·i, nã liªn quan ®Õn rÊt nhiÒu biÖn ph¸p tu tõ kh¸c, nã thÓ hiÖn cÊu tróc néi t¹i cña tiªng Viªt, ®Æc 7 biÖt nã cßn ¸nh x¹ nh÷ng nÐt v¨n ho¸ Èn tµng qua ng«n ng÷. C¸c nhµ ng«n ng÷ häc §inh Träng L¹c, NguyÔn Th¸i Hoµ trong cuèn Phong c¸ch häc tiÕng ViÖt ®· ®iÓm qua mét sè lèi ch¬i ch÷ nh lèi nh¹i, lèi t¸ch tõ, ghÐp tõ, phÐp ®èi, ch¬i ch÷ ®ång ©m, nãi l¸i… trong tiÕng ViÖt. T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh phÐp ch¬i ch÷ lµ phæ biÕn vµ kh«ng cÇn ph¶i häc míi biÕt dïng. H¬n n÷a ch¬i ch÷ chÝnh lµ mét c¸ch luyÖn tËp kÜ n¨ng sö dông ng«n ng÷ rÊt hiÖu qu¶. T¸c gi¶ còng ®· quan t©m ®Õn truyÒn thèng ch¬i ch÷ cña d©n téc sèng l¹i trong th¬ Bót Tre vµ c¶ trêng ph¸i Bót Tre trÎ (B¸o Tuæi trÎ cêi). NghÖ thuËt g©y cêi cña bót tre rót l¹i chØ lµ sù ch¬i ch÷ rÊt thó vÞ, rÊt míi, ë chç cè ý lµm sai, xuyªn t¹c quy t¾c có ph¸p (ph¶n có ph¸p) vµ quy t¾c tõ vùng (ph¶n tõ vùng) [15; 221]. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ cha chøng minh nhËn ®Þnh ®ã trªn c¬ së nh÷ng dÉn liÖu cô thÓ tõ th¬ Bót Tre vµ nh÷ng mÈu chuyÖn vui cña b¸o Tuæi trÎ cêi. Song, ®©y chÝnh lµ sù gîi ý cña t¸c gi¶ ®Ó chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t nh÷ng hiÖn tîng ch¬i ch÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ kÕt hîp c¶ truyÖn d©n gian truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®Ó chøng minh søc sèng cña ch¬i ch÷ xa - nay. Trong mét c«ng tr×nh kh¸c vÒ phong c¸ch häc vµ ®Æc ®iÓm tu tõ tiÕng ViÖt, t¸c gi¶ Cï §×nh Tó ®· cã sù lý gi¶i râ rµng vÒ b¶n chÊt vµ kiÓu d¹ng cña ch¬i ch÷. Theo «ng, b¶n chÊt cña ch¬i ch÷ lµ ë chç nã t¹o ra mét lîng nghÜa míi, vÒ b¶n chÊt kh«ng cã quan hÖ phï hîp víi lîng nghÜa c¬ së trong 8 lóc nh÷ng c¸ch tu tõ kh¸c, ý nghÜa do chóng t¹o ra hoÆc b»ng sù liªn tëng nh÷ng nÐt t¬ng ®ång, liªn tëng vÒ mçi quan hÖ cã thùc gi÷a hai ®èi tîng cã thùc hoÆc b»ng quan hÖ phèi hîp g¾n bã vÒ nghÜa. Vµ khi nghÜa bæ sung ®îc ph¸t huy th× nghÜa c¬ së kh«ng cßn n÷a. §èi víi c¬ cÊu nghÜa cña ch¬i ch÷ l¹i kh¸c, ë chç hai lîng nghÜa ®ã vÉn song song tån t¹i t¹o nªn sù thó vÞ mang tÝnh chÊt ng÷ nghÜa. MÆt kh¸c, ch¬i ch÷ thÓ hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c cÊp ®é, ®¬n vÞ cña tiÕng ViÖt trong khi c¸c c¸ch tu tõ kh¸c chØ thÓ hiÖn trªn mét hoÆc vµi cÊp ®é ®¬n vÞ nhÊt ®Þnh. Tøc lµ ph¹m vi thÓ hiÖn cña ch¬i ch÷ réng h¬n rÊt nhiÒu. Tõ quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña ch¬i ch÷, t¸c gi¶ ®· cã sù ph©n lo¹i t¬ng ®èi vÒ c¸c kiÓu d¹ng cña ch¬i ch÷. Theo t¸c gi¶, cã hai kiÓu ch¬i ch÷ c¬ b¶n: kiÓu ch¬i ch÷ dùa vµo ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®îc biÓu hiÖn trªn v¨n b¶n vµ kiÓu ch¬i ch÷ dùa vµo tiÒn gi¶ ®Þnh lµ d÷ liÖu v¨n häc, v¨n ho¸. Mçi kiÓu dïng c¸c ph¬ng tiÖn, c¸ch thøc riªng, vµ do ®ã t¸c dông thÈm mü còng kh¸c h¼n nhau [34; 17]. ë kiÓu thø nhÊt, cã c¸c lo¹i cô thÓ, trong ®ã cã hiÖn tîng ch¬i ch÷ dùa vµo ph¬ng ng÷. §©y lµ hiÖn tîng ch¬i ch÷ sö dông c¸c ph¬ng tiÖn ng÷ ©m, tõ vùng cña mét ph¬ng ng÷ ®Ó mang l¹i nh÷ng kÕt qu¶ thó vÞ mang tÝnh chÊt ng÷ nghÜa. DÉn dô tiªu biÓu mµ t¸c gi¶ nªu ra lµ bµi th¬ “Trªu c« hµng níc” cña NguyÔn Quúnh, mét bµi th¬ b»ng tiÕng Nghi Léc, NghÖ TÜnh [34; 33,34]. Tuy nhiªn, t¸c gi¶ cha thùc sù nghiªn cøu s©u vÒ hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ theo c¸i nh×n 9 hÖ thèng ®Ó cã thÓ kh¸i qu¸t nh÷ng ®Æc trng cña hiÖn tîng nµy ë bÊt cø mét ph¬ng ng÷ cô thÓ nµo. Lª Trung Hoa, Hå Lª trong Thó ch¬i ch÷ còng ®· cã sù nghiªn cøu c«ng phu vÒ thó ch¬i hÊp dÉn nµy. §Æc biÖt t¸c gi¶ rÊt quan t©m ®Õn viÖc lý gi¶i nguyªn nh©n cña hiÖn tîng ch¬i ch÷: ®ã lµ cÊu tróc tiÕng ViÖt víi ®Æc ®iÓm ph©n tiÕt tÝnh, cïng víi sè lîng ©m tiÕt lín, nh÷ng tõ l¸y ®«i s½n cã trong tiÕng ViÖt hay sù cã mÆt cña yÕu tè H¸n ViÖt… lµ c¬ së t¹o ®iÒu kiÖn cho nghÖ thuËt ch¬i ch÷. Bëi theo t¸c gi¶, kü thuËt ch¬i ch÷ lu«n xoay quanh vµ tæ chøc sù phèi h¬p gi÷a hai trôc: trôc ©m vµ trôc nghÜa. Trªn trôc ©m, trung t©m ®iÓm lµ cÊu tróc ©m tiÕt. Nh÷ng hiÖn tîng l¸i, ®¶o trËt tù, ®ång ©m, m« pháng, ®iÖp ®èi… ®Òu lÊy cÊu tróc ©m tiÕt lµm nÒn t¶ng. Trªn trôc nghÜa, trung t©m ®iÓm lµ sù ph¸n ®o¸n vÒ c¸c kh¶ n¨ng mang nghÜa cña ©m tiÕt. Trªn c¬ së ®ã, c«ng viÖc cña ngêi ch¬i ch÷ chÝnh lµ lùa chän s¾p xÕp c¸c ©m tiÕt trong nh÷ng t×nh huèng kh¸c nhau sao cho nã trë thµnh nh÷ng c©u v¨n, c©u th¬, c©u ®èi, c©u ®è,… céng víi n¨ng lùc liªn hÖ nhanh trªn mét b×nh diÖn réng c¸c ©m tiÕt cïng chung nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· ®Þnh híng vµ b¸m s¸t chñ ®Ò cÇn diÔn ®¹t [14; 27]. Còng víi híng ®ã, trong bµi viÕt Gãp phÇn t×m hiÓu ng«n ng÷ häc d©n gian vÒ tiÕng ViÖt, nhµ ng«n ng÷ häc NguyÔn Kim Th¶n ®· kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng tiÕp cËn ng«n ng÷ häc d©n gian cña ngêi ViÖt chóng ta tõ c¸c ph¬ng diÖn, trong ®ã quan träng lµ tiÕp cËn qua viÖc nhËn thøc vÒ cÊu 10 tróc néi bé cña tiÕng ViÖt. Theo t¸c gi¶, nh©n d©n ta dï kh«ng lËp luËn, kh«ng chøng minh nh c¸c nhµ khoa häc nhng hä ®· cã nhËn thøc ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh sù tån t¹i cña nh÷ng ©m vÞ cã nh÷ng kh¸c biÖt rÊt nhá, gi÷a nh÷ng ®¬n vÞ gÇn gièng nhau vÒ mÆt ph¸t ©m cña nh÷ng ch÷ c¸i kh¸c nhau. V× thÕ mµ cã nh÷ng c©u ®èi thó vÞ kiÓu nh: “Con c«ng ®i qua chïa kªnh, nã nghe tiÕng cång nã kÒnh cæ ra. Con cãc leo c©y vâng c¸ch, nã r¬i ®¸nh cäc nã c¹ch ®Õn giµ”. §ã còng lµ c¬ së lËp nªn nh÷ng tõ l¸y nh: cò kÜ, cß kÌ, côc kÞch... [29; 3 - 8]. ViÖc nhËn thøc vÒ cÊu tróc néi bé cña tiÕng ViÖt cßn thÓ hiÖn ë chç ng÷ c¶m cña nh©n d©n ta ®· thùc hiÖn viÖc t¸ch rêi mÆt nµy víi mÆt kia cïng tån t¹i kh¨ng khÝt trong mét ®èi tîng, lµ sù trõu tîng ho¸ mÆt nµy ra khái mÆt kia. §ã chÝnh lµ c¸ch nãi l¸i thêng thÊy hµng ngµy. ë trß ch¬i nµy, ta cã thÓ trõu tîng ho¸ thanh ®iÖu ra khái c¸c ©m, thanh ®iÖu ra khái vÇn vµ ngîc l¹i. §iÒu nµy chøng tá kh¶ n¨ng lµm viÖc víi nh÷ng l¸t c¾t hîp lý trong ©m tiÕt tiÕng ViÖt. Vµ trong ba thµnh phÇn Êy (©m ®Çu, vÇn, thanh ®iÖu) cña ©m tiÕt, vÇn vÉn lµ thµnh phÇn tÝnh nh¹c, quan träng nhÊt, ®Æc trng cho ©m s¾c cña ©m tiÕt. Cho nªn dï nãi thÇm, nãi nhá hay nãi ngäng ngêi ta vÉn nghe vµ ph¸t ©m ®îc phÇn vÇn ë møc ®é kh¸c nhau. VÒ c¸c hiÖn tîng tõ vùng còng vËy, t¸c gi¶ còng kh¼ng ®Þnh r»ng ng÷ c¶m cña nh©n d©n ta cµng phong phó: ®ã lµ mèi quan hÖ vÒ nghÜa 11 cña tõ trong chuçi lêi nãi, vÒ nh÷ng trêng liªn tëng ®Ó t¹o nªn nh÷ng trêng tõ vùng trong tiÕng ViÖt, vÒ hiÖn tîng ®ång ©m, ®ång nghÜa… Nh÷ng ng÷ c¶m cña nh©n d©n ta vÒ cÊu tróc néi bé cña tiÕng ViÖt, nh÷ng vÊn ®Ò ®îc nghiªn cøu kü lìng vÒ nguyªn nh©n vµ b¶n chÊt cña hiÖn tîng ch¬i ch÷ ®· cung cÊp cho chóng t«i c¬ së lÝ luËn ®Ó ph©n tÝch ®¸nh gi¸ nh÷ng hiÖn tîng ch¬i ch÷ trong tiÕng ViÖt nãi chung còng nh nh÷ng hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ nãi riªng. 3. §èi tîng nghiªn cøu DÜ nhiªn, nghiªn cøu hiÖn tîng ch¬i ch÷ tøc lµ nghiªn cøu vÒ mét truyÒn thèng ng÷ v¨n cña d©n téc ë tÊt c¶ mäi thÓ lo¹i v¨n b¶n, trªn mäi ph¬ng diÖn biÓu hiÖn vµ víi mäi kiÓu ch¬i ch÷ kh¸c nhau. Nhng víi møc ®é mét luËn v¨n th¹c sü, chóng t«i chØ ®i s©u t×m hiÓu nghÖ thuËt ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ (tÊt nhiªn lµ cã sù më réng kh¶o s¸t c¶ truyÖn d©n gian truyÒn thèng vµ truyÖn d©n gian hiÖn ®¹i). §Ó tiÕn hµnh kh¶o s¸t nghiªn cøu vÊn ®Ò ®Æt ra, chóng t«i dùa vµo nh÷ng nguån tµi liÖu chñ yÕu sau: - Kho tµng truyÖn d©n gian xø NghÖ (4 tËp), Ninh ViÕt Giao, NXB NghÖ An, 1995. - B¸o NghÖ An - chuyªn môc tiÓu phÈm vui vµ nh÷ng nguån su tÇm kh¸c trong d©n gian 4. NhiÖm vô cña ®Ò tµi 12 Víi ®èi tîng nh thÕ, nhiÖm vô cña ®Ò tµi ®îc x¸c ®Þnh lµ: - Kh¶o s¸t, thèng kª c¸c trêng hîp ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ. - T×m hiÓu, ph©n tÝch c¬ së lý luËn (ng«n ng÷, v¨n häc, v¨n ho¸..), nhÊt lµ ®Æc trng cña ph¬ng ng÷ NghÖ TÜnh so víi ng«n ng÷ toµn d©n. - Tõ nh÷ng hiÖn tîng thu thËp ®îc, chóng t«i tiÕn hµnh ph©n lo¹i theo c¸c kiÓu d¹ng ch¬i ch÷ vµ ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña c¸c kiÓu d¹ng ch¬i ch÷ ®ã. §ång thêi x¸c ®Þnh c¸c gi¸ trÞ cña hiÖn tîng ch¬i ch÷ trong ph¬ng ng÷ xø NghÖ. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra, chóng t«i sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p chñ yÕu sau: - Thèng kª, ph©n lo¹i ®Ó n¾m ®îc thùc tr¹ng cña vÊn ®Ò. - Ph©n tÝch ng«n ng÷ ®Ó x¸c ®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm cña hiÖn tîng nghiªn cøu. - So s¸nh, ®èi chiÕu ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc trng chung vµ b¶n s¾c riªng cña vÊn ®Ò nghiªn cøu víi c¸c vÊn ®Ò kh¸c. 6. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, luËn v¨n cña chóng t«i gåm cã ba ch¬ng nh sau: Ch¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn 13 Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm cña hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ Ch¬ng 3: Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n ho¸ - ng«n ng÷ qua hiÖn tîng ch¬i ch÷ b»ng ph¬ng ng÷ trong truyÖn d©n gian xø NghÖ Ch¬ng 1 Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn 1. Xø NghÖ vµ ph¬ng ng÷ NghÖ tÜnh 1.1. Vµi nÐt vÒ xø NghÖ Xø NghÖ, ®ã lµ c¸i tªn quen thuéc mµ ®ång bµo c¶ níc dµnh tÆng cho vïng ®Êt s«ng Lam nói Hång. Tr¶i qua bao th¨ng trÇm cña lÞch sö, vïng ®Êt “cæ níc non nhµ” Êy vÉn lµ niÒm tù hµo cña tæ quèc ViÖt Nam. NghÖ TÜnh lµ d¶i ®Êt ch¹y dµi tõ Khe Níc L¹nh ®Õn §Ìo Ngang víi gÇn 300 km bê biÓn, víi vïng ®ång b»ng trung du réng lín vµ c¶ miÒn rõng nói mªnh m«ng. ë ®ã cã nh÷ng c¸nh ®ång b¸t ng¸t xanh, nh÷ng ®åi cam ®åi chÌ trËp trïng, san s¸t… qu¶ lµ ®Ñp “nh 14 tranh ho¹ ®å” vËy. Theo Phan Huy Chó, “®©y lµ n¬i nói cao s«ng s©u, phong tôc phong hËu, gäi ®Êt cã danh tiÕng h¬n c¶ n¨m ch©u” [7; 65]. ThÕ nhng, nh÷ng ai ®· tíi NghÖ TÜnh vµo nh÷ng ngµy hÌ, h¼n ®· hiÓu c¸i n¾ng ch¸y ruét ch¸y gan cña ®Êt Hoµi Hoan. MÆt trêi võa lªn ®· nãng, hoµng h«n råi h·y cßn nãng l¾m. Giã Lµo thæi nh t¸p löa vµo mÆt, giã cån cét, giã sµn s¹t, c¸t bôi bay mï mÞt nh cã ai bèc mµ tung lªn… cø thÕ n¾ng vµ giã rßng r· mÊy th¸ng trêi, ngêi vµ gia sóc uÓ o¶i, c©y cèi x¸c x¬, kh« qu¾t… Cßn khi ®· ma th× ma hÕt ngµy nä ngµy kia, ma nh xèi níc, ma thèi ®¸t thèi c¸t, níc ch¶y b¨ng ®ång, b¨ng hãi, b¨ng b·i b¨ng s«ng… Lò lôt cø triÒn miªn thay nhau hµnh h¹. Råi nh÷ng ngµy ®«ng th¸ng gi¸, heo rÐt c¾t thÞt c¾t da, rÐt thÊu x¬ng thÊu ruét, giã mïa ®«ng b¾c quÇn quËt trªn nh÷ng nãc nhµ nghe ï ï rên rîn. Khã kh¨n kh¾c nghiÖt qu¸! Êy vËy mµ con ngêi xø NghÖ ®· bao ®êi sèng chung víi giã Lµo ma lò, m·i råi thµnh quen. N¨m nµo cha thÊy giã Lµo vÒ, cha thÊy giã mïa ®«ng b¾c lµ y nh hä nh¾c nhám. Cã lÏ hä ®îi chê... ®Ó mµ chiÕn ®Êu. ChÝnh nh÷ng nçi c¬ cùc nhäc nh»n Êy ®· t«i luyÖn nªn hä, nh÷ng con ngêi xø NghÖ mµ ai còng b¶o r»ng sao mµ th« th« nÆng nÆng, sao mµ bíng mµ gµn, mµ kiªn cêng gan gãc, mµ chÞu th¬ng chÞu khã, t×nh nghÜa qu¸ chõng! Nhµ th¬ NguyÔn Bïi Vîi ®· nãi rÊt hay r»ng “giã Lµo thæi r¹c bê tre, chØ nghe giäng nãi ®· nghe nhäc nh»n”. Nghe thÕ thÊy vui vui, thÊy tù hµo mµ nh muèn trµo níc m¾t. 15 ChÝnh nh÷ng con ngêi Êy, qua bao khã kh¨n thö th¸ch ®· chung lng ®Êu cËt, b¸t c¬m sÎ nöa, manh ¸o mÆc chung cïng nhau viÕt nªn nh÷ng trang sö ®¸ng tù hµo, vun ®¾p vµ g×n gi÷ nh÷ng s¾c mµu ®Ñp ®Ï cho quª h¬ng. Ch¶ thÕ mµ dï ë rÊt xa thñ ®« nhng xø NghÖ l¹i ®îc bµ con ë c¸c ®Þa ph¬ng kh¸c gäi lµ “®Êt v¨n vËt”. Tõ ®êi TrÇn ®Õn hÕt ®êi Lª, NghÖ TÜnh cã tíi h¬n 150 ngêi ®ç ®¹i khoa. §Õn ®êi NguyÔn, theo §¨ng khoa lôc, trong sè h¬n 600 ngêi ®ç ch¸nh b¶ng vµ phã b¶ng, NghÖ TÜnh chiÕm trªn 140 ngêi. Con sè ®ã qu¶ kh«ng Ýt chót nµo! Song ®iÒu mµ danh sÜ nhiÒu ®êi ca ngîi chÝnh lµ ®øc chÞu ®ùng gian khæ, th«ng minh hiÕu häc cña con ngêi n¬i ®©y. ChÝnh hä lµ nh÷ng nhµ th«ng th¸i, hay ch÷, hiÓu ®êi, nh÷ng con ngêi giµu nghÜa khÝ, yªu níc vµ träng ®¹o lý lµm ngêi. NghÖ TÜnh còng lµ vïng ®Êt cuèi cïng cña l·nh thæ §¹i ViÖt ngµy xa. Vïng “viÔn trÊn” nµy cã mét truyÒn thèng chèng l¹i giai cÊp thèng trÞ rÊt tÝch cùc. H¬n n÷a nã l¹i ë kh¸ xa trung t©m phong kiÕn tËp quyÒn nªn bän thèng trÞ rÊt khã víi tíi ®Ó bãp nghÑt cuéc sèng cña nh©n d©n. Cho nªn ®· tõ l©u, bän thèng trÞ vÉn gäi xø NghÖ lµ ch©u “ky mi”, d©n xø NghÖ cã tÝnh “kiªu binh” thùc chÊt ®ã lµ mét ®Þa ph¬ng tù trÞ. Cø ®i c¸c th«n x· ë NghÖ TÜnh, ta sÏ thÊy n¬i ®©y cßn tån t¹i bao dÊu vÕt xa xa cña mét lµng quª cæ. ChuyÖn c«ng ®iÒn c«ng thæ, chuyÖn thê cóng vËt linh, chuyÖn “con so vÒ m¹, con r¹ vÒ chång”, c¶ c¸ch lµm nhµ cöa, ®×nh chïa, miÕu m¹o… ngay c¶ tiÕng nãi, giäng 16 nãi còng thËt cæ v« cïng… Thªm vµo ®ã, nÕu nÒn v¨n ho¸ b¶n ®Þa, v¨n ho¸ d©n téc vèn cã tõ tríc ®· giao lu víi hai luång v¨n ho¸ cña Ên §é tõ nam lªn vµ cña Trung Quèc tõ b¾c xuèng th× vïng NghÖ TÜnh l¹i lµ n¬i gi¸p lu. Cho nªn, trong sù giao lu v¨n ho¸, sù truyÒn b¸ c¸i míi tõ thñ ®«, tõ ngo¹i bang vµo ®©y thùc ch¼ng dÔ dµng g×. Nh÷ng ®iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao vïng NghÖ TÜnh cßn b¶o lu ®îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ b¶n ®Þa cæ xa c¶ vÒ tinh thÇn lÉn vËt chÊt nh thÕ. Tuy nhiªn, kh«ng v× thÕ mµ NghÖ TÜnh trë nªn b¶o thñ, cè cùu vµ l¹c hËu. Cïng v¬Ý nh÷ng g× s½n cã, xø NghÖ ®· nç lùc hÕt m×nh trong viÖc giao lu tiÕp thu v¨n ho¸ cña nh÷ng vïng, nh÷ng miÒn kh¸c ®Ó lµm nªn mét nÒn v¨n ho¸ giµu cã vµ ®Çy b¶n s¾c. Cã thÓ chøng minh ®iÒu ®ã qua viÖc kh¸m ph¸ kho tµng v¨n häc d©n gian xø NghÖ, mét trong nh÷ng kho tµng v¨n häc d©n gian phong phó vµ cã lÏ phong phó vµo bËc nhÊt so víi nhiÒu ®Þa ph¬ng kh¸c trong toµn quèc. Sù nghiÖp chung cña ngêi NghÖ ®îc ph¶n ¸nh trong c¸c thÓ lo¹i d©n gian, tõ truyÖn d©n gian, ca dao, tôc ng÷, thµnh ng÷, hß vÌ ®Õn nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca, nh÷ng c©u vÝ dÆm say ®¾m lßng ngêi... ë ®ã cã nh÷ng sù tÝch, nh÷ng ®Þa danh, nh÷ng th¾ng c¶nh thiªn nhiªn, c¸c nh©n vËt thÇn tho¹i… ë ®ã cã nh÷ng quan niÖm cña nh©n d©n ta vÒ lÏ sèng, vÒ c¸i chÕt, vÒ lý tëng, vÒ t©m hån, vÒ tæ tiªn, vÒ nh÷ng ®iÒu thÇn bÝ trong niÒm tin vµo thÕ giíi bªn kia, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng trong niÒm tin vµo søc 17 m¹nh cña con ngêi, søc m¹nh cña lao ®éng s¸ng t¹o… Còng ë ®ã cã nh÷ng quan hÖ x· héi, nh÷ng c¸ch øng xö th¼ng th¾n, trung thùc mµ ®»m th¾m thiÕt tha cña con ngêi xø NghÖ. §ã thùc sù lµ gia tµi quý gi¸ ®· bao ®êi lµ nguån nu«i dìng tinh thÇn, lµ c¬ së v¨n ho¸, trÝ tuÖ vµ lµ tµi n¨ng, søc m¹nh vËt chÊt, lµ ®éng lùc tinh thÇn cña con ngêi xø NghÖ. Ngµy nay, NghÖ TÜnh ®· lµ NghÖ An vµ Hµ TÜnh. Nhng sù chia t¸ch trªn b¶n ®å hµnh chÝnh kh«ng lµm mÊt ®i sù thèng nhÊt cña mét nÒn v¨n ho¸ cã c¸i gèc bÒn v÷ng tõ xa xa. X· héi cã nh÷ng ®æi thay, nh÷ng tªn ®Êt tªn lµng, nh÷ng phong tôc tËp qu¸n, nh÷ng nÕp sinh ho¹t cña con ngêi ®· theo nhÞp sèng mµ kh¸c ®i. §©y ®ã cã nh÷ng phè x¸ ®«ng vui, rùc rì ¸nh ®Ìn, nh÷ng con ®êng vÒ lµng r¶i bª t«ng s¹ch sÏ… Lµng xãm xø NghÖ cã thÓ ®· kh«ng cßn nh÷ng luü tre, kh«ng cßn nh÷ng giÕng níc s©n ®×nh, kh«ng cßn nh÷ng tiÕng Ý íi gäi nhau uèng b¸t chÌ xanh, kh«ng cßn nh÷ng ®ªm h¸t say sa cho ®Õn s¸ng… Cã nh÷ng nçi nhäc nh»n, gian khã ®· ®i qua, còng cã nh÷ng ®iÒu ®Ñp ®Ï kh«ng cßn n÷a. Cã nh÷ng niÒm vui, còng cã nh÷ng nçi buån, nh÷ng niÒm nuèi tiÕc. Nhng dï thÕ nµo xø NghÖ vÉn v÷ng vµng mét niÒm tin ë chÝnh nh÷ng ngêi con ®Êt NghÖ. Hä ngµy xa vµ hä b©y giê vÉn lµ nh÷ng con ngêi th«ng minh, hiÕu häc, nh÷ng con ngêi lu«n tù tin, ®Çy b¶n lÜnh vµ giµu lßng nh©n ¸i. ChÝnh hä sÏ cïng nhau b¶o vÖ, g×n gi÷ nh÷ng truyÒn thèng ®Ñp ®Ï cña quª h¬ng víi lßng 18 tù hµo v« bê bÕn. Còng chÝnh hä sÏ viÕt tiÕp nh÷ng trang sö vÎ vang trªn quª h¬ng X« ViÕt, t« thªm nh÷ng s¾c mµu v¨n ho¸ ®Æc trng cña s«ng Lam nói Hång. 1.2. Ph¬ng ng÷ NghÖ TÜnh Ph¬ng ng÷ lµ mét thuËt ng÷ ng«n ng÷ häc ®Ó chØ sù biÓu hiÖn cña ng«n ng÷ toµn d©n ë mét ®Þa ph¬ng cô thÓ víi nh÷ng nÐt kh¸c biÖt so víi ng«n ng÷ toµn d©n hay víi mét ph¬ng ng÷ kh¸c vÒ ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p, trong ®ã, sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ ©m lµ quan träng nhÊt. TiÕng ViÖt vÒ c¬ b¶n chia thµnh ba vïng ph¬ng ng÷: ph¬ng ng÷ B¾c, ph¬ng ng÷ Trung vµ ph¬ng ng÷ Nam. Ph¬ng ng÷ Trung lµ vïng ph¬ng ng÷ bao gåm c¸c tØnh B¾c Trung Bé, tõ Thanh Ho¸ ®Õn §Ìo H¶i V©n, lµ ph¬ng ng÷ cßn b¶o lu nhiÒu yÕu tè cæ cña tiÕng ViÖt, trong ®ã, NghÖ TÜnh lµ mét ph¬ng ng÷ tiªu biÓu. 1.2.1. Ng÷ ©m Sù kh¸c biÖt vµ rÊt cæ cña ng÷ ©m tiÕng NghÖ ®îc nhËn diÖn qua hÖ thèng thanh ®iÖu, phô ©m ®Çu vµ vÇn. Thanh ®iÖu lµ mét ®¬n vÞ siªu ®o¹n, cã chøc n¨ng ©m vÞ häc, dïng ®Ó ph©n biÖt ý nghÜa hÖt nh c¸c ©m vÞ ®o¹n tÝnh. Cã ®îc chøc n¨ng khu biÖt ®ã bëi thanh ®iÖu lµ mét hÖ thèng vµ mang nh÷ng nÐt ®èi lËp vÒ ©m vùc (cao thÊp) vµ ®êng nÐt (b»ng ph¼ng - kh«ng b»ng ph¼ng). Do ®ã, thanh ®iÖu lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng ®Ó ph©n biÖt ph¬ng ng÷, thæ ng÷. Thùc tÕ ban ®Çu ngêi 19 ta thêng dùa vµo thanh ®iÖu cña ngêi nãi chø kh«ng dùa vµo ®Æc trng nµo kh¸c ®Ó nhËn diÖn ®ã lµ ph¬ng ng÷ miÒn nµo, thæ ng÷ huyÖn nµo, x· nµo. Cho nªn tõ “giäng” míi xuÊt hiÖn ®Ó gäi ph¬ng ng÷: giäng B¾c, giäng HuÕ, giäng Qu¶ng, giäng NghÖ, giäng Nghi Léc… mçi ph¬ng ng÷, thæ ng÷ cã mét hÖ thèng thanh ®iÖu riªng. So víi ph¬ng ng÷ B¾c vµ ph¬ng ng÷ Nam, NghÖ TÜnh n»m trong vïng ph¬ng ng÷ Trung cã hÖ thèng thanh ®iÖu phøc t¹p nhÊt. NÕu ë ph¬ng ng÷ B¾c cã ®Çy ®ñ 6 thanh th× ë ph¬ng ng÷ Trung (tiªu biÓu lµ NghÖ TÜnh) chØ cã 5 thanh, cã n¬i chØ cã 3 - 4 thanh vµ gi¸ trÞ ©m vÞ häc cña c¸c thanh ë ph¬ng ng÷ NghÖ so víi c¸c ph¬ng ng÷ kh¸c còng kh«ng gièng nhau. VÒ c¬ b¶n, ngêi NghÖ TÜnh ph¸t ©m thanh ng· nhËp víi thanh nÆng, kiÓu nh chñ nghÜa x· héi thµnh chñ nghÞa x¹ héi, ph¬ng ng÷ thµnh ph¬ng ngù... Ngoµi ra cã rÊt nhiÒu hiÖn tîng sai kh¸c vÒ thanh ®iÖu ë c¸c huyÖn, c¸c x· khiÕn cho hÖ thèng thanh ®iÖu NghÖ TÜnh ®a d¹ng v« cïng. Xin ®îc dÉn mét vµi vÝ dô: Nh÷ng ©m tiÕt vèn mang thanh hái nhng ngêi Nghi Ph¬ng - Nghi Léc, ngêi Long S¬n - Anh S¬n l¹i ph¸t ©m nhËp víi thanh s¾c, ch¼ng h¹n: nh¶y - nh¸y, hái - hãi, gi¶i - gi¸i… vµ ngîc l¹i: nhí - nhë, Êm - Èm, kho¸i - kho¶, chuèi chuæi… Mét sè x· kh¸c ë Nghi Léc, nh÷ng ©m tiÕt mang thanh s¾c l¹i nhËp víi thanh nÆng, thanh huyÒn, kiÓu nh: