Tài liệu Chính sách của đảng và nhà nước về tôn giáo trường hợp với phật giáo từ năm 1981 đến năm 2008

®¹i häc quèc gia hµ néi Trêng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ************ Ph¹m thÞ v-îng ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o - Tr-êng hîp víi PhËt gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008 LuËn v¨n Th¹c sÜ chuyªn ngµnh: LÞch Sö §¶ng M· sè: 60 22 56 Ng-êi h-íng dÉn: GS. TS §ç Quang H-ng Hµ néi, 2010 1 Môc lôc Trang Më ®Çu 3 …………………………………………………………….. Ch-¬ng 1: Tæng quan chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008 9 1.1 Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o 9 ………………………………...... ……....... 1.1.1 Kh¸i niÖm m¸cxÝt vÒ t«n gi¸o 9 t«n gi¸o 12 gi¸o 15 gi¸o 18 1.2.1 T- t-ëng Hå ChÝ Minh vÒ t«n gi¸o nãi chung 18 …………………………... 1.1.2 VÒ nguån gèc cña ……………………………… 1.1.3 Th¸i ®é cña ®¶ng m¸cxÝt t-ëng Hå ChÝ Minh víi t«n …………………... 1.2 T- vÒ t«n …………………………. ………….. gi¸o 26 1.3 Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh t«n gi¸o ë n-íc ta hiÖn nay 30 1.2.2 Hå ChÝ Minh vµ PhËt ………………………………. …………… 1.4 ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ta vÒ t«n gi¸o 35 …………... 1.4.1 Giai ®o¹n tr-íc ………………………………. 2 n¨m 1990 35 1.4.2 Giai ®o¹n sau n¨m 1990 40 ………………………………… Ch-¬ng 2: ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ nhµ n-íc víi PhËt gi¸o tõ khi gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam ra ®êi n¨m 1981 ®Õn n¨m 49 2008 …….. 2.1 §Æc ®iÓm cña PhËt gi¸o ViÖt Nam 49 …………………………. 2.2 ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi PhËt gi¸o tr-íc n¨m 1981 53 …………………………………………………………………. 2.2.1 ë miÒn B¾c X· héi chñ nghÜa 53 …………………………… 2.2.2 Víi PhËt gi¸o ë miÒn Nam 58 ………………..…………….. 2.3 ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi PhËt gi¸o tõ 2008 62 héi 62 2.3.2 VÒ ®-êng h-íng vµ hµnh ®¹o cña PhËt gi¸o 70 n¨m 1981 ®Õn n¨m ………………………………………………… 2.3.1 VÒ vÊn ®Ò Gi¸o ……………………………………… ……………. Ch-¬ng 3: Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam víi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc 77 ……………………………………………………….. 3.1 X©y dùng thèng nhÊt tæ chøc Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam tõ Trung -¬ng ®Õn ®Þa ph-¬ng ……………………………………….. 3.2 Thóc ®Èy ®-êng h-íng ®óng ®¾n cña Gi¸o héi vµ t«n 3 77 thÓ phËt tö, tu sÜ 82 ………………………………………………………. 3.2.1 PhËt gi¸o ViÖt Nam lu«n ®ång hµnh cïng d©n téc ViÖt Nam 82 ……………………………………………………………….. 3.2.2 Thùc hiÖn ®-êng h-íng “§¹o ph¸p - D©n téc - X· héi chñ nghÜa” trong thùc tiÔn 87 ………………………………………… 3.3 §Êu tranh chèng mäi ©m m-u lîi dông t«n gi¸o, chia rÏ khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc 91 ……………………………………………….. 99 KÕt luËn …………………………………………………………… 104 Tµi liÖu tham kh¶o ………………………………………………… 4 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi T«n gi¸o lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, lµ nhu cÇu tinh thÇn cña mét bé phËn nh©n lo¹i, g¾n liÒn víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ng-êi. Tuy vËy, t«n gi¸o còng lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc phøc t¹p vµ nh¹y c¶m. Nã ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa cña mçi quèc gia. Song kh«ng v× thÕ mµ chóng ta “lê ®i”, l¶ng tr¸nh hoÆc kh«ng gi¶i quyÕt triÖt ®Ó vÊn ®Ò t«n gi¸o. Ng-îc l¹i, nÕu lµm tèt c«ng t¸c t«n gi¸o sÏ lµ mét ®éng lùc to lín thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn, ph¸t huy ®-îc nh÷ng nh©n tè tÝch cùc, tranh thñ ®-îc bé phËn cã tÝn ng-ìng gãp phÇn søc lùc, trÝ tuÖ vµo sù nghiÖp chung cña c¸ch m¹ng. ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a t«n gi¸o. §Ó thùc hiÖn “®¹i ®oµn kÕt d©n téc”, cñng cè h¬n n÷a mèi quan hÖ gi÷a d©n téc vµ t«n gi¸o, §¶ng, Nhµ n-íc ta cÇn ph¶i x©y dùng vµ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch t«n gi¸o. Ph¸p luËt ho¹t ®éng t«n gi¸o lµ c«ng cô quan träng b¶o vÖ quyÒn tù do tÝn ng-ìng, t«n gi¸o vµ tù do kh«ng tÝn ng-ìng, t«n gi¸o cña nh©n d©n; ®ång thêi lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó ®Êu tranh chèng l¹i mäi ©m m-u, ho¹t ®éng cña thÕ lùc thï ®Þch lîi dông t«n gi¸o x©m ph¹m ®Õn ®éc lËp chñ quyÒn cña ®Êt n-íc. NhËn thøc ®-îc ®iÒu nµy, §¶ng vµ Nhµ n-íc ViÖt Nam rÊt chó träng ®Õn viÖc hoµn thiÖn chÝnh s¸ch vÒ ho¹t ®éng t«n gi¸o. Ph¸p luËt vÒ t«n gi¸o trong nh÷ng n¨m qua kh«ng ngõng ®-îc bæ sung, ®iÒu chØnh vµ hoµn thiÖn cho phï hîp víi t×nh h×nh n-íc ta trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng míi. Kh¼ng ®Þnh sù tr-ëng thµnh cña §¶ng, Nhµ n-íc trong lý luËn vµ trong thùc tiÔn vÒ c«ng t¸c t«n gi¸o. §iÒu ®ã ®em ®Õn cho ®êi sèng c¸c t«n gi¸o mét h¬i thë míi, mét luång sinh khÝ míi. 5 PhËt gi¸o lµ mét t«n gi¸o cã mÆt ë ViÖt Nam gÇn 20 thÕ kû, hoµ m×nh cïng d©n téc vµ trë thµnh t«n gi¸o cña d©n téc. Suèt chiÒu dµi lÞch sö dùng n-íc vµ gi÷ n-íc ®Õn nay, PhËt gi¸o bao giê còng lµ mét thµnh viªn trong khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc, ®· cã nhiÒu ®ãng gãp cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n-íc. PhËt gi¸o ë ViÖt Nam kh«ng chØ thuéc lÜnh vùc cña thÓ giíi t©m linh, mµ cßn ¨n s©u trong tiÒm thøc ng-êi ViÖt, trë thµnh mét ®Æc tr-ng v¨n ho¸, mét nÐt ®Ñp truyÒn thèng trong sinh ho¹t v¨n ho¸ tÝn ng-ìng cña d©n téc ta. H¬n n÷a, tÝn ®å PhËt gi¸o chiÕm sè l-îng ®«ng ®¶o nhÊt ë ViÖt Nam vµ trë thµnh mét t«n gi¸o kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng v¨n ho¸ t©m linh cña ng-êi ViÖt. §Æc biÖt víi sù kiÖn thèng nhÊt PhËt gi¸o ViÖt Nam trong c¶ n-íc, ra ®êi Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam (n¨m 1981) cã ý nghÜa quan träng trong lÞch sö PhËt gi¸o n-íc nhµ, thùc hiÖn sø mÖnh tiÕp nèi truyÒn thèng vÎ vang cña §øc PhËt trªn n-íc ta, nhÊt lµ tæ chøc l·nh ®¹o tinh thÇn t¨ng ni, phËt tö trong c¶ n-íc ph¸t huy kh¶ n¨ng, trÝ tuÖ cña m×nh ®ãng gãp tÝch cùc vµo sù nghiÖp ®æi míi x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc trong thêi kú míi. Tuy nhiªn, còng kh«ng v× thª mµ chóng ta nghÜ r»ng mèi quan hÖ cña §¶ng vµ Nhµ n-íc víi PhËt gi¸o lµ lu«n thuËn lîi, ®¬n gi¶n, xu«i chiÒu, kh«ng cã nh÷ng xung ®ét, kh«ng cã m©u thuÉn. PhËt gi¸o còng nh- c¸c t«n gi¸o (C«ng gi¸o, Tin Lµnh, Cao §µi, Hoµ H¶o…) tån t¹i ë ViÖt Nam ®Òu mang b¶n chÊt, vÒ ph-¬ng diÖn x· héi häc, chÝnh trÞ häc, lµ “mäi tæ chøc t«n gi¸o, gi¸o héi ®Òu cã thÓ lµ c¸c ®oµn thÓ ¸p lùc”[34, tr. 454]. Cho nªn tæ chøc Gi¸o héi PhËt gi¸o nãi riªng dï kh«ng ph¶i lµ mét tæ chøc chÝnh trÞ nh-ng nã còng kh«ng ®øng ngoµi ®êi sèng chÝnh trÞ vµ c«ng quyÒn. Ng-îc l¹i, ¸p lùc cña nã lµ rÊt m¹nh khi sö dông vµo môc ®Ých chÝnh trÞ. H¬n thÕ n÷a, ë n-íc ta, “còng nh­ hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o kh¸c, PhËt gi¸o còng kh«ng thÓ an b×nh “®øng ngoµi” sù can thiÖp, lîi dông cña c¸c thÓ lùc ®Õ quèc, thùc d©n vµ bän tay sai” [34, tr. 454.]. 6 Do vËy, yªu cÇu ®Æt ra cho §¶ng vµ Nhµ n-íc ta lµ cÇn ph¶i hoµn thiÖn chñ tr-¬ng, ®-êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, cô thÓ lµ ®èi víi PhËt gi¸o, nh»m ph¸t huy h¬n n÷a nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp s½n cã trong mèi quan hÖ gi÷a PhËt gi¸o vµ §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam, thóc ®Èy sù g¾n bã h¬n n÷a gi÷a t«n gi¸o PhËt gi¸o nãi riªng trong khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc. Víi tÊt c¶ nh÷ng lý do trªn, t«i ®· lùa chän ®Ò tµi “ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o - Tr-êng hîp víi PhËt gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008” lµm luËn v¨n Th¹c sÜ, chuyªn ngµnh LÞch sö §¶ng cña m×nh. 2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò T×nh h×nh t«n gi¸o ViÖt Nam tiÕp tôc diÔn biÕn hÕt søc phøc t¹p vµ tiÒm Èn nhiÒu yÕu tè g©y mÊt æn ®Þnh chÝnh trÞ x· héi. X©y dùng chÝnh s¸ch t«n gi¸o vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch t«n gi¸o lµ yªu cÇu cña sù nghiÖp ®æi míi ë n-íc ta. Khi NghÞ quyÕt 24 ra ®êi, viÖc ®i vµo nghiªn cøu t«n gi¸o, ®Ò ra chñ tr-¬ng, chÝnh s¸ch t«n gi¸o ngµy cµng ®-îc §¶ng vµ Nhµ n-íc ta quan t©m. V× vËy, ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc nghiªn cøu m¶ng ®Ò tµi nµy. Tiªu biÓu nh- : - “T×nh h×nh vµ xu thÕ t«n gi¸o ë ViÖt Nam hiÖn nay - nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra cho c«ng t¸c qu¶n lý vµ l·nh ®¹o” n¨m 2002 do GS. TS Lª H÷u NghÜa lµm chñ nhiÖm ®Ò tµi. C«ng tr×nh ®· nªu nªn thùc tr¹ng vµ xu h-íng biÕn ®éng cña t«n gi¸o thÕ giíi còng nh- ë ViÖt Nam hiÖn nay. §ång thêi ph©n tÝch c«ng t¸c l·nh ®¹o vµ qu¶n lý ®èi víi vÊn ®Ò t«n gi¸o ë ta. Tõ ®ã, c«ng tr×nh ®Ò xuÊt mét sè kiÕn nghÞ vµ ph-¬ng h-íng cho c«ng t¸c qu¶n lý vµ l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o. 7 - “§æi míi chÝnh s¸ch t«n gi¸o vµ qu¶n lý nhµ n­íc vÒ t«n gi¸o hiÖn nay - nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm vµ kiÕn nghÞ cô thÓ” n¨m 2002 do TS NguyÔn §øc L÷ lµm chñ nhiÖm. §Ò tµi ®· kh¸i qu¸t ®-îc quan ®iÓm, chñ tr-¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi t«n gi¸o trong qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng. §Ò tµi ®· ph©n tÝch qu¸ tr×nh l·nh ®¹o vµ qu¶n lý cña §¶ng trong thêi gian qua. C«ng tr×nh ®-a ra mét sè kiÕn nghÞ nh»m hoµn thiÖn chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng. - GS §Æng Nghiªm V¹n: “Lý luËn vÒ t«n gi¸o vµ t×nh h×nh t«n gi¸o ë ViÖt Nam”, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2005. §©y lµ kÕt qu¶ kÕ thõa ®Ò tµi khoa häc cÊp nhµ n­íc “Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn t«n gi¸o ë ViÖt Nam”. Cuèn s¸ch trang bÞ cho chóng ta nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n nhÊt vÒ t«n gi¸o. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm vµ t×nh h×nh t«n gi¸o ë ViÖt Nam còng nh- nh÷ng ®Æc tr-ng, vai trß cô thÓ cña nh÷ng t«n gi¸o lín. Ngoµi ra, cuèn s¸ch còng ®· ph©n tÝch vµ lµm râ mét sè vÊn ®Ò vËn dông t- t-ëng Hå ChÝ Minh vµo viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch t«n gi¸o ë ViÖt Nam. - GS §ç Quang H­ng: “VÊn ®Ò t«n gi¸o trong c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Lý luËn vµ thùc tiÔn”, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh, n¨m 2007 (t¸i b¶n lÇn 2, lÇn ®Çu in n¨m 2005). §©y lµ mét c«ng tr×nh tæng hîp, ®· kh¸i qu¸t ®-îc c¸c néi dung c¬ b¶n liªn quan ®Õn lÜnh vùc t«n gi¸o. Tr-íc hÕt, t¸c gi¶ kh¸i qu¸t bèi c¶nh quèc tÕ cña vÊn ®Ò t«n gi¸o ë ViÖt Nam, ph©n tÝch d-íi gãc ®é triÕt häc quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t- t-ëng Hå ChÝ Minh vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o còng nh- b-íc ®Çu nhËn thøc cña §¶ng Céng S¶n vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o. §iÓm ®¸ng l-u ý, t¸c gi¶ cßn hÖ thèng ho¸ quan ®iÓm, ®-êng lèi cña §¶ng víi vÊn ®Ò t«n gi¸o; ®-a ra nh÷ng kinh nghiÖm øng xö cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ta ®èi víi mçi t«n gi¸o cô thÓ; tõ ®ã t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò hoµn thiÖn luËt ph¸p t«n gi¸o. Cã thÓ nãi, ®©y lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu c«ng phu, chøa ®ùng nhiÒu t©m huyÕt cña t¸c gi¶, cã gi¸ trÞ lý luËn vµ thùc tiÔn rÊt cao. 8 Cô thÓ vÒ PhËt gi¸o, còng cã rÊt nhiÒu cuèn s¸ch, bµi viÕt, còng nh- c¸c t¹p chÝ nghiªn cøu vÒ PhËt gi¸o. Tuy nhiªn, néi dung tËp trung chñ yÕu vµo tr×nh bµy qu¸ tr×nh du nhËp vµ ph¸t triÓn cña ®¹o PhËt ë ViÖt Nam, ¶nh h-ëng cña PhËt gi¸o ®Õn ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn, giíi thiÖu néi dung cña gi¸o lý nhµ phËt, v.v. N¨m 1988, cuèn s¸ch “T×m hiÓu chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi ®¹o Thiªn Chóa Gi¸o” cña NguyÔn V¨n §«ng, do nhµ xuÊt b¶n Thµnh phè Hå ChÝ Minh Ên hµnh. Song ch-a cã mét c«ng tr×nh chuyªn kh¶o nµo nghiªn cøu vÒ chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi PhËt gi¸o - mét t«n gi¸o chÝnh vµ cã ¶nh h-ëng lín ®Õn v¨n ho¸ ViÖt Nam. ChÝnh s¸ch cña §¶ng víi PhËt gi¸o nãi riªng, ®Òu ®-îc ®Ò cËp trong c¸c c«ng tr×nh kÓ trªn nh-ng chØ lµ mét phÇn néi dung nhá, mµ c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu cïng víi c¸c t«n gi¸o kh¸c. V× vËy, t«i m¹nh d¹n ®i s©u vµo ®i s©u vµo t×m hiÓu, nghiªn cøu chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc víi riªng t«n gi¸o PhËt gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008. 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu LuËn v¨n muèn lµm s¸ng tá mét sè vÊn ®Ò sau: - T×m hiÓu chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ta, ®Ó thÊy ®-îc sù tiÕn bé trong viÖc dÇn hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ ho¹t ®éng t«n gi¸o hiÖn nay. - T×m hiÓu cô thÓ chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ta ®èi víi PhËt gi¸o, ®Æc biÖt lµ tõ n¨m 1981. - Qu¸ tr×nh l·nh ®¹o thùc hiÖn chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®èi víi PhËt gi¸o trong thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam. 3.2. NhiÖm vô Trªn c¬ së n¾m v÷ng quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ tt-ëng Hå ChÝ Minh vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, lµm râ ®-êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc víi PhËt gi¸o. 9 Cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ qu¸ tr×nh ®ång hµnh cña PhËt gi¸o víi d©n téc ta tõ khi Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam ra ®êi n¨m 1981 ®Õn nay. Vai trß, ý nghÜa cña Gi¸o héi víi ph¸t triÓn cña PhËt gi¸o ë n-íc ta. Rót ra nh÷ng nhËn xÐt, còng nh- bµi häc kinh nghiÖm. 4. §èi t-îng, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi 4.1. §èi t-îng nghiªn cøu Nh÷ng chñ tr-¬ng, ®-êng lèi vµ chÝnh s¸ch t«n gi¸o, cô thÓ lµ chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng ®èi víi PhËt gi¸o, Qu¸ tr×nh thùc hiÖn sù chØ ®¹o cña §¶ng vÒ chÝnh s¸ch t«n gi¸o ®èi víi PhËt gi¸o KÕt qu¶ vµ ý nghÜa cña viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch tù do t«n gi¸o, tÝn ng-ìng. 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu C«ng t¸c t«n gi¸o gåm nhiÒu mÆt, liªn quan ®Õn nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. §Ò tµi giíi h¹n trong ph¹m vi nghiªn cøu t«n gi¸o PhËt gi¸o, vÒ thêi gian tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008. §iÒu kiÖn lÞch sö ¶nh h-ëng, cã t¸c ®éng ®Õn chñ tr-¬ng, ®-êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vÒ c«ng t¸c t«n gi¸o nãi chung, vÒ chÝnh s¸ch víi PhËt gi¸o nãi riªng. ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ta vÒ víi PhËt gi¸o. KÕt qu¶ cña viÖc tæ chøc thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®èi víi PhËt gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008. 5. C¬ së lý luËn vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 5.1. C¬ së lý luËn LuËn v¨n dùa trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ tt-ëng Hå ChÝ Minh, c¸c chñ tr-¬ng, ®-êng lèi vµ chÝnh s¸ch cña §¶ng vÒ t«n gi¸o nh- mét c¬ së lý luËn quan träng. Ngoµi ra, trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c chØ thÞ, nghÞ quyÕt cña §¶ng, c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt, 10 c¸c v¨n b¶n h-ìng dÉn ¸p dông ph¸p luËt vÒ ho¹t ®éng t«n gi¸o, ho¹t ®éng cña PhËt gi¸o. 5.2. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu Trong khi triÓn khai luËn v¨n cã sö dông mét sè ph-¬ng ph¸p sau: - Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö, ph-¬ng ph¸p l«gÝc: nh»m m« t¶, lµm râ vÊn ®Ò mang tÝnh quy luËt, tÊt yÕu cÇn hoµn thiÖn chÝnh s¸ch vÒ ho¹t ®éng t«n gi¸o, cÇn thiÕt nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a nhµ n-íc vµ vÊn ®Ò t«n gi¸o, cô thÓ trong luËn v¨n lµ chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña nhµ n-íc víi PhËt gi¸o. - Ngoµi ra, ng-êi viÕt cßn sö dông ph-¬ng ph¸p thèng kª, ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp ®Ó ®¸nh gi¸, nhËn xÐt, rót ra -u ®iÓm, h¹n chÕ trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch. 6. §ãng gãp cña luËn v¨n Cã c¸i nh×n kh¸i qu¸t, hÖ thèng quan ®iÓm m¸cxÝt vµ t- t-ëng Hå ChÝ Minh vÒ t«n gi¸o nãi chung, vÒ t«n gi¸o PhËt gi¸o nãi riªng. T×m hiÓu vÒ chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ®· ®-îc ®Ò cËp nhiÒu trong c¸c cuèn s¸ch, c«ng tr×nh nghiªn cøu, bµi viÕt, v.v. Song ®©y lµ mét ®Ò tµi chuyªn s©u nghiªn cøu vÒ chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng víi t«n gi¸o PhËt gi¸o. Nã cã nh÷ng ý nghÜa nhÊt ®Þnh. LuËn v¨n cã thÓ ®-îc sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o, ®ãng gãp mét phÇn nhá bÐ cho c«ng t¸c nghiªn cøu x©y dùng chÝnh s¸ch t«n gi¸o PhËt gi¸o. Ngoµi ra, luËn v¨n còng cã thÓ ®-îc sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o cho nghiªn cøu khoa häc, c«ng t¸c gi¶ng d¹y. 7. Bè côc cña luËn v¨n LuËn v¨n ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc vµ tµi liÖu tham kh¶o, néi dung chÝnh ®-îc chia lµm 3 ch-¬ng: 11 Ch-¬ng 1: Tæng quan chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008. Ch-¬ng 2: ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc víi PhËt gi¸o tõ khi Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam ra ®êi n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008. Ch-¬ng 3: Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam víi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc. Ch-¬ng 1 Tæng quan chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ t«n gi¸o tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2008 1.1. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o 1.1.1. Kh¸i niÖm m¸cxÝt vÒ t«n gi¸o Ngµy tõ buæi b×nh minh cña x· héi loµi ng-êi, t«n gi¸o ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Nã vËn ®éng, ph¸t triÓn cïng víi c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ tham gia vµo mäi mÆt cña ®êi sèng. §Ó hiÓu râ b¶n chÊt, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ lu«n mong muèn t×m ra mét kh¸i niÖm chung nhÊt vÒ t«n gi¸o. Song cho ®Õn nay, kh¸i niÖm t«n gi¸o vÉn ®ang lµ vÉn ®Ò tranh luËn trong giíi x· héi häc t«n gi¸o. C¸c nhµ duy vËt tr-íc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®Òu coi t«n gi¸o lµ sù lõa bÞp, gi¶ dèi, lµ kÕt qu¶ cña sù ngu dèt. Cô thÓ nh-, Ph¬b¸ch th× cho r»ng: t«n gi¸o lµ sù ph¶n ¸nh sù tån t¹i cña chÝnh b¶n th©n con ng-êi, con ng-êi suy nghÜ, suy t©m thÕ nµo th× th-îng ®Õ cña hä lµ ®óng nh- vËy; ý thøc vÒ chóa lµ ý thøc con ng-êi rót ra vÒ chÝnh b¶n th©n nã. Trong t¸c phÈm Gãp phÇn phª ph¸n chñ nghÜa ph¸p quyÒn cña Hªghen, C. M¸c kh¼ng ®Þnh: “T«n gi¸o lµ sù tù ý thøc vµ sù tù c¶m gi¸c cña con ng-êi, ch-a t×m ®-îc b¶n th©n m×nh hoÆc ®· l¹i ®Ó mÊt 12 b¶n th©n m×nh mét lÇn n÷a nh-ng con ng-êi kh«ng ph¶i lµ sinh vËt tr×u t-îng, Èn n¸u ®©u ®ã ngoµi thÕ giíi. Con ng-êi lµ thÕ giíi con ng-êi, lµ nhµ n-íc, lµ x· héi. Nhµ n-íc Êy, x· héi Êy s¶n sinh ra t«n gi¸o, tøc thÕ giíi quan lén ng-îc, v× b¶n th©n chóng lµ thÕ giíi lén ng­îc” [58, tr. 569 - 570]. Hay “T«n gi¸o lµ tiÕng thë dµi cña chóng sinh bÞ ¸p bøc, lµ tr¸i tim cña thÕ giíi kh«ng cã tr¸i tim, còng nh- nã lµ tinh thÇn cña nh÷ng trËt tù kh«ng cã tinh thÇn. T«n gi¸o lµ thuèc phiÖn cña nh©n d©n” [58, tr. 570]. Ph. ¡ngghen cho r»ng: “T«n gi¸o sinh ra tõ thêi ®¹i hÕt søc nguyªn thñy… Do ®ã, nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o ban ®Çu Êy th-êng lµ chung cho mét tËp ®oµn d©n c-, cïng dßng m¸u, sau l¹i ph©n chia ra, ph¸t triÓn mét c¸ch riªng biÖt ë mçi d©n téc” [59, tr. 443]. Ph. ¡ngghen còng ®­a ra quan ®iÓm cña m×nh: “TÊt c¶ mäi t«n gi¸o ch¼ng qua chØ lµ sù ph¶n ¸nh h- ¶o - vµo trong ®Çu ãc con ng-êi - cña nh÷ng lùc l-îng ë bªn ngoµi chi phèi cuéc sèng hµng ngµy cña hä; chØ lµ sù ph¶n ¸nh trong ®ã nh÷ng lùc l-îng ë trÇn thÕ ®· mang h×nh thøc nh÷ng lùc l­îng siªu trÇn thÕ” [60, tr. 437]. Nã ®­îc coi lµ ®Þnh nghÜa cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o. Tõ nh÷ng quan ®iÓm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen cho thÊy, t«n gi¸o lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, ph¶n ¸nh nh÷ng t©m t- nguyÖn väng, nh÷ng -íc m¬ cña ng-êi d©n lao ®éng vÒ mét cuéc sèng h¹nh phóc, kh«ng cã bÊt b×nh ®¼ng, kh«ng cã ®iÒu ¸c. Qua t«n gi¸o, mäi ng-êi ®Òu cã mét cuéc sèng Êm no, trµn ®Çy t×nh yªu th-¬ng gi÷a con ng-êi víi con ng-êi, ®-îc gi¶i tho¸t khái ¸p bøc, bÊt c«ng. Song nh÷ng -íc m¬ ®ã l¹i kh«ng ph¶i do ng-êi lao ®éng ®Êu tranh mµ cã ®-îc, mµ do mét ®Êng siªu nhiªn ban cho nªn nã chØ lµ mét thÕ giíi h¹nh phóc t­ëng t­îng; ®óng nh­ C. M¸c nãi: “T«n gi¸o lµ h¹nh phóc h­ ¶o cña nh©n d©n”, lµ nh÷ng “b«ng hoa gi¶” nh­ng l¹i ®­îc quÇn chóng tiÕp nhËn mét c¸ch hå hëi, nhiÖt t©m vµ ®Çy tháa m·n. §©y chÝnh lµ chøc n¨ng ®Òn bï h- ¶o cña t«n gi¸o. 13 Nh- vËy cã thÓ thÊy, c¸c nhµ chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· tËp trung ®i s©u lµm s¸ng tá b¶n chÊt cña t«n gi¸o, coi t«n gi¸o lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, thuéc kiÕn tróc th­îng tÇng; cho r»ng t«n gi¸o “ru ngñ” quÇn chóng, lµm nhôt ý chÝ ®Êu tranh vµ biÕn nh÷ng ng-êi lao ®éng thµnh kÎ thô ®éng cam chÞu ¸p bøc, nã giam cÇm con ng-êi trong c¸c quan niÖm duy t©m, thÇn häc - h-íng hä vÒ c¸c lùc l-îng siªu nhiªn mµ hä hoµn toµn quy phôc, nã h¹n chÕ tÝnh tÝch cùc cña x· héi. Tuy nhiªn, theo M¸c - Lªnin, niÒn tin t«n gi¸o cßn lµ “sù ph¶n kh¸ng chèng sù nghÌo nµn hiÖn thùc Êy”; t«n gi¸o lµ biÓu lé th¸i ®é kh«ng chÊp nhËn, kh«ng b»ng lßng víi cuéc sèng thùc t¹i - dï sù ph¶n kh¸ng yÕu ®uèi, tiªu cùc, kh«ng ph¶i tõ nh÷ng ®Êu tranh ®Ó giµnh l¹i. Kh«ng dõng l¹i ë quan ®iÓm ®ã, cïng víi thêi gian, kh¸i niÖm t«n gi¸o ®-îc c¸c nhµ khoa häc, nh÷ng ng-êi ho¹t ®éng chÝnh trÞ, kÓ c¶ nh÷ng häc gi¶ vÉn chÞu ¶nh h-ëng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, tiÕp cËn ë nhiÒu khÝa c¹nh, gãc ®é kh¸c nhau, rÊt khã ®Ó thèng nhÊt vµ ®-a ra mét kh¸i niÖm chung vÒ t«n gi¸o. Tuy nhiªn, theo GS.TS §ç Quang H-ng cã thÓ tiÕp nhËn c¸c luËn ®iÓm cña M¸c, ¡ngghen thµnh ba lo¹i: “Lo¹i thø nhÊt, lÊy thÓ nghiÖm c¸ nh©n cña chñ thÓ tÝn ng-ìng lµm tiÒn ®Ò tiªn quyÕt cho b¶n chÊt vµ ®Þnh nghÜa t«n gi¸o (…) Lo¹i thø hai, lÊy chøc n¨ng x· héi cña t«n gi¸o lµm h¹t nh©n ®Þnh nghÜa vµ kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt cña t«n gi¸o (…) Lo¹i thø ba, tõ gãc ®é “b¶n thÓ luËn” cña t«n gi¸o mµ ®Þnh nghÜa (…). Theo ®ã, cho dï cã h¬n 150 ®Þnh nghÜa vÒ t«n gi¸o, nh-ng nh×n chung ng-êi ta vÉn cho r»ng t«n gi¸o lµ t-¬ng quan gi÷a con ng-êi víi sù linh thiªng (Sacred), víi quyÒn n¨ng (Power), ®Êng siªu viÖt (Transcendent), c¸i tuyÖt ®èi (Absolute), thùc t¹i tèi cao (Supreme reality)…” [34, tr.130]. T«n gi¸o cßn ®-îc M. Bertrand tiÕp cËn nh- mét lùc l-îng x· héi: “Mét t«n gi¸o kh«ng chØ lµ tËp hîp nh÷ng biÓu t­îng, nh÷ng niÒm tin, mµ cßn lµ nh÷ng thùc hµnh cã tÝnh nghi thøc vµ v¨n hãa. Nã còng 14 cßn lµ mét thÓ chÕ x· héi, mét tæ chøc cã tÝnh chÊt cña mét céng ®ång” [34, tr. 130]. Mét häc gi¶ ng-êi Trung Quèc, tªn L÷ §¹i C¸t, ®-a ra ®Þnh nghÜa: “T«n gi¸o lµ sù ph¶n ¸nh h­ ¶o lùc l­îng chi phèi cuéc sèng hµng ngµy cña con ng-êi thµnh mét ý thøc x· héi vÒ lùc l-îng siªu trÇn thÕ, lµ mét chØnh thÓ v¨n hãa x· héi tæng hîp nh÷ng lo¹i ý thøc vµ hµnh vi nµy vµ lµm cho nã quy ph¹m hãa” [34, tr. 131]. §· cã rÊt nhiÒu s¸ch b¸o gi¶i thÝch c¸c luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o, nhiÒu häc gi¶ ®· nhËn thøc ®-îc ®óng thùc chÊt, cèt lâi cña luËn ®iÓm M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o nh-ng cã nh÷ng quan ®iÓm thËm chÝ gi¶i thÝch sai lÖch, ¸p ®Æt, mang nÆng t­ t­ëng “t¶” khuynh, coi t«n gi¸o nh- lµ mét hiÖn t-îng hoµn toµn tiªu cùc, cã khi cßn n©ng t«n gi¸o mang tÝnh ph¶n ®éng. Thùc tÕ ®· cho thÊy, nh÷ng luËn ®iÓm gi¶i thÝch trªn ®· bÞ b¸c bá. Quan ®iÓm nhÊt qu¸n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®èi víi t«n gi¸o, kh¾c phôc nh÷ng mÆt tiªu cùc, h¹n chÕ trong t«n gi¸o lµ yªu cÇu kh¸ch quan cña sù nghiÖp gi¶i phãng con ng-êi, ®Êu tranh chèng c¸c thÕ lùc xuyªn t¹c, lîi dông t«n gi¸o, ®Êu tranh thñ tiªu chÕ ®é ¸p bøc, bãc lét, x©y dùng x· héi míi. Nh-ng ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ g¹t bá hoµn toµn t«n gi¸o, kh«ng kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ nh©n b¶n tèt ®Ñp trong nã. Theo c¸c «ng, muèn thay ®æi ý thøc x· héi ph¶i thay ®æi tån t¹i x· héi; muèn xãa bá ¶o t-ëng ë con ng-êi ph¶i xãa bá nguån gèc lµm n¶y sinh nhu cÇu cÇn cã ¶o t-ëng; muèn ®Èy lïi vÒ -íc m¬ thiªn ®-êng bªn kia, ph¶i kiÕn t¹o ®-îc thiªn ®-êng ë thÕ giíi hiÖn h÷u. Quan ®iÓm cña §¶ng vµ Nhµ n-íc vÒ tÝn ng-ìng, t«n gi¸o ®-îc thÓ hiÖn rÊt râ trong Ph¸p lÖnh tÝn ng-ìng, t«n gi¸o (th¸ng 6 n¨m 2004) cña n-íc Céng hßa X· héi chñ nghÜa ViÖt Nam t¹i §iÒu 3 nhsau: 1. Ho¹t ®éng tÝn ng-ìng lµ ho¹t ®éng thÓ hiÖn sù t«n thê tæ tiªn; t-ëng niÖm vµ t«n vinh nh÷ng ng-êi cã c«ng víi n-íc, víi céng ®ång; thê cóng thÇn, th¸nh, biÓu t-îng cã tÝnh truyÒn thèng vµ c¸c ho¹t ®éng 15 tÝn ng-ìng d©n gian kh¸c tiªu biÓu cho nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp vÒ lÞch sö, v¨n hãa, ®¹o ®øc x· héi. 2. C¬ së tÝn ng-ìng lµ n¬i thùc hiÖn ho¹t ®éng tÝn ng-ìng cña céng ®ång, bao gåm ®×nh, ®Òn, miÕu, am, tõ ®-êng, nhµ thê hä vµ nh÷ng c¬ së t-¬ng tù kh¸c. 3. Tæ chøc t«n gi¸o lµ tËp hîp nh÷ng ng-êi cïng tin theo mét hÖ thèng gi¸o lý, gi¸o luËt, lÔ nghi vµ tæ chøc theo mét c¬ cÊu nhÊt ®Þnh ®-îc Nhµ n-íc c«ng nhËn. 4. Tæ chøc t«n gi¸o c¬ së lµ ®¬n vÞ c¬ së cña tæ chøc t«n gi¸o ban ®Çu bao gåm ban hé tù hoÆc ban qu¶n trÞ chïa cña ®¹o PhËt, gi¸o xø cña ®¹o C«ng gi¸o, chi héi cña ®¹o Tin Lµnh, hä ®¹o cña ®¹o Cao §µi, ban trÞ sù x·, ph-êng, thÞ trÊn cña PhËt gi¸o Hßa H¶o vµ ®¬n vÞ c¬ së cña tæ chøc t«n gi¸o kh¸c. 5. Ho¹t ®éng t«n gi¸o lµ viÖc truyÒn b¸, thùc hµnh gi¸o lý, gi¸o luËt, lÔ nghi, qu¶n lý tæ chøc cña t«n gi¸o. 6. Héi ®oµn t«n gi¸o lµ h×nh thøc tËp hîp tÝn ®å do tæ chøc t«n gi¸o lËp ra nh»m phôc vô ho¹t ®éng t«n gi¸o. 7. C¬ së t«n gi¸o lµ n¬i thê tù, tu hµnh, n¬i ®µo t¹o ng-êi chuyªn ho¹t ®éng t«n gi¸o, trô së cña tæ chøc t«n gi¸o vµ nh÷ng c¬ së kh¸c cña t«n gi¸o ®-îc Nhµ n-íc c«ng nhËn. 8. TÝn ®å lµ ng-êi tin theo mét t«n gi¸o vµ ®-îc tæ chøc t«n gi¸o thõa nhËn. 9. Nhµ tu hµnh lµ tÝn ®å tù nguyÖn thùc hiÖn th-êng xuyªn nÕp sèng riªng theo gi¸o lý, gi¸o luËt cña t«n gi¸o mµ m×nh tin theo. 10. Chøc s¾c lµ tÝn ®å cã chøc vô, phÈm s¾c trong t«n gi¸o. 1.1.2. VÒ nguån gèc cña t«n gi¸o C¸c nhµ lý luËn theo tr-êng ph¸i duy t©m th-êng cho r»ng t«n gi¸o lµ c¸i tù cã, thÇn th¸nh lµ c¸i h÷u hiÖu ngoµi thÕ giíi vËt chÊt hoÆc cho r»ng t«n gi¸o “lµ thuéc tÝnh vèn cã trong ý thøc con ng­êi mµ 16 kh«ng lÖ thuéc vµo hiÖn thùc kh¸ch quan; hay nãi c¸ch kh¸c t«n gi¸o lµ s¶n phÈm mang tÝnh néi sinh cña ý thøc con ng­êi” [104, tr. 6 - 7]. Theo thuyÕt duy vËt m¸cxÝt, th× nh÷ng g× n»m trong ý thøc con ng-êi, kÓ c¶ t«n gi¸o, ®Òu lµ sù ph¶n ¸nh cña thÕ giíi vËt chÊt. T«n gi¸o lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt vµo ý thøc con ng-êi mét c¸ch ®Æc biÖt song còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt ph¸t triÓn mang tÝnh lÞch sö, mét hiÖn t-îng thuéc kiÕn tróc th-îng tÇng. C¨n nguyªn sù tån t¹i cña t«n gi¸o “lµ sù bÊt hîp lý trong mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi tù nhiªn, gi÷a con ng-êi víi con ng-êi, khiÕn cho c¸c lùc l-îng tù nhiªn vµ x· héi trë thµnh mét lùc l­îng cã tÝnh “siªu tù nhiªn”, kú thÞ vµ mï qu¸ng ®èi víi con ng­êi” [34, tr. 133]. LÊy chñ nghÜa M¸c - Lªnin lµm nÒn t¶ng ®Ó lý gi¶i nguån gèc ra ®êi, qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña t«n gi¸o. VÒ nguån gèc kinh tÕ - x· héi cña t«n gi¸o, trong x· héi nguyªn thñy, do tr×nh ®é s¶n xuÊt thÊp kÐm, con ng-êi c¶m thÊy yÕu ®uèi vµ bÊt lùc tr-íc thiªn nhiªn réng lín vµ huyÒn bÝ. V× vËy, hä g¸n cho tù nhiªn søc m¹nh vµ quyÒn lùc to lín, thÇn th¸nh hãa søc m¹nh ®ã. §ång thêi víi sù phô thuéc vµo thiªn nhiªn, con ng-êi cßn gÆp ph¶i sù t¸c ®éng cña x· héi nh­ chiÕn tranh gi÷a c¸c bé l¹c,… cµng lµm gia t¨ng t©m lý sî h·i c¸i chÕt. §ã lµ h×nh thøc tån t¹i ®Çu tiªn cña t«n gi¸o. Theo C. M¸c, hiÖn t-îng t«n gi¸o nguyªn thñy lµ s¶n phÈm cña nhËn thøc con ng­êi khi con ng­êi cßn “tèi t¨m” vÒ b¶n th©n m×nh vµ vÒ thÕ giíi tù nhiªn. Khi x· héi xuÊt hiÖn nh÷ng giai cÊp ®èi kh¸ng, bªn c¹nh c¶m gi¸c yÕu ®uèi tr-íc søc m¹nh thiªn nhiªn, con ng-êi l¹i c¶m thÊy bÊt lùc tr-íc nh÷ng søc m¹nh tù ph¸t cña x· héi. Kh«ng gi¶i thÝch ®-îc nguån gèc sù ph©n hãa giai cÊp vµ x· héi, cña nh÷ng yÕu tè ngÉu nhiªn, may rñi, con ng­êi l¹i ¶o t­ëng vµo “thÕ giíi bªn kia”. Sù bÇn cïng vÒ kinh tÕ, ¸p lùc vÒ chÝnh trÞ, nçi thÊt väng, bÊt lùc tr-íc nh÷ng bÊt c«ng x· héi lµ nguån gèc s©u xa cña t«n gi¸o. 17 VÒ nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o, kh¶ n¨ng nhËn thøc cã giíi h¹n cña con ng-êi vÒ nguyªn nh©n ph¸t sinh c¸c hiÖn t-îng tù nhiªn vµ bÊt b×nh ®¼ng x· héi ®· dÉn tíi sù thõa nhËn tån t¹i cña linh hån sau khi chÕt. Còng b»ng c¸ch hoµn toµn gièng nh- thÕ, sù nh©n c¸ch hãa c¸c lùc l-îng tù nhiªn lµm n¶y sinh vÞ thÇn linh ®Çu tiªn. ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, nhËn thøc cña con ng-êi vÒ tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n m×nh lµ cã giíi h¹n. Khoa häc cã nhiÖm vô kh¸m ph¸ nh÷ng ®iÒu ch-a biÕt. Song kho¶ng c¸ch gi÷a nh÷ng ®iÒu ch-a biÕt vµ biÕt lu«n lu«n tån t¹i. §iÒu g× khoa häc ch-a gi¶i thÝch ®-îc th× ®iÒu ®ã dÔ bÞ t«n gi¸o thay thÕ. Nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o cßn g¾n liÒn víi ®Æc ®iÓm nhËn thøc cña con ng-êi. Con ng-êi ngµy cµng nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n, s©u s¾c h¬n thÕ giíi kh¸ch quan, kh¸i qu¸t hãa thµnh c¸c kh¸i niÖm, quy luËt. Nh-ng cµng kh¸i qu¸t hãa, tr×u t-îng hãa, th× sù vËt hiÖn t-îng ®-îc con ng-êi nhËn thøc cµng cã kh¶ n¨ng xa rêi hiÖn thùc. Sù nhËn thøc bÞ tuyÖt ®èi hãa, c-êng ®iÖu hãa cña chñ thÓ nhËn thøc sÏ dÉn tíi thiÕu kh¸ch quan, mÊt dÇn cë së hiÖn thùc ®Ó trë thµnh siªu nh©n thÇn th¸nh. Khi bµn vÒ nguån gèc cña t«n gi¸o, C. M¸c viÕt: “Con ng­êi s¸ng t¹o ra t«n gi¸o, chø t«n gi¸o kh«ng s¸ng t¹o ra con ng­êi” [58, tr.569 - 570]. Nguån gèc nhËn thøc vÒ t©m lý, chÝnh “sù sî h·i sinh ra thÇn th¸nh”, con ng­êi lu«n sî h·i tr­íc søc m¹nh huyÒn bÝ cña tù nhiªn vµ nh÷ng biÕn cè cña x· héi ®· ®Èy hä vµo xuèng vùc th¼m. Khi ®· r¬i vµo tr¹ng th¸i tuyÖt väng, thËm chÝ tiªu cùc con ng-êi t×m gi¶i tho¸t ë t«n gi¸o, tin t-ëng cã mét lùc l-îng nµo ®ã quyÕt ®Þnh vËn mÖnh cña m×nh. Ngoµi sù sî h·i tr-íc søc m¹nh tù ph¸t cña tù nhiªn vµ x· héi, nh÷ng t×nh c¶m nh- lßng biÕt ¬n, sù kÝnh träng, yªu th-¬ng trong quan hÖ con ng-êi víi tù nhiªn, con ng-êi víi con ng-êi ®-îc thÓ hiÖn qua tÝn ng-ìng t«n gi¸o. TÝn ng-ìng t«n gi¸o ®· ®¸p øng nhu cÇu cña mét 18 bé phËn nh©n d©n, gãp phÇn bï ®¾p nh÷ng hôt hÉng trong cuéc sèng, nçi trèng v¾ng trong t©m hån, an ñi vç vÒ, xoa dÞu lóc sa c¬ lì vËn. V× thÕ mµ t«n gi¸o dï chØ lµ h¹nh phóc h- ¶o, song ng-êi ta vÉn cÇn ®Õn nã trong cuéc sèng. Nh- vËy, nguån gèc cña t«n gi¸o, theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin, kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh vèn cã trong ý thøc con ng-êi, kh«ng ph¶i lµ c¸i tù cã, tån t¹i bªn ngoµi thÕ giíi vËt chÊt. Ng-îc l¹i, t«n gi¸o n»m trong thÕ giíi vËt chÊt, n»m ngoµi ý thøc con ng-êi. T«n gi¸o lµ hiÖn t-îng x· héi xuÊt hiÖn bëi nguån gèc kinh tÕ - x· héi, nhËn thøc vµ t©m lý. V× vËy, t«n gi¸o sÏ mÊt ®i khi nh÷ng tån t¹i lµm c¬ së n¶y sinh ra nã kh«ng cßn n÷a, ®Æc biÖt lµ c¬ së kinh tÕ - x· héi. Theo M¸c, t«n gi¸o sÏ mÊt ®i khi x· héi kh«ng cßn giai cÊp vµ ¸p bøc giai cÊp, kh«ng cßn bÊt b×nh ®¼ng, kh«ng cßn tån t¹i sù bãc lét gi÷a ng-êi víi ng-êi; khi mµ con ng­êi kh«ng cÇn ph¶i “trèn ch¹y” hiÖn thùc ®Ó t×m nguån an ñi ë thÕ giíi t©m linh, mµ hµi lßng víi thÕ giíi hiÖn h÷u. Nãi c¸ch kh¸c, t«n gi¸o chØ mÊt ®i khi c¬ së kinh tÕ - x· héi cña nã kh«ng cßn. Thñ tiªu chÕ ®é bãc lét vµ x©y dùng x· héi míi, x· héi chñ nghÜa, ®ã còng lµ nhiÖm vô cña c¸ch m¹ng. Tuy nhiªn, thùc tiÔn cho thÊy, c¬ së kinh tÕ - x· héi kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kiÖn duy nhÊt lµm tiªu vong t«n gi¸o. Mét sè häc gi¶ cho r»ng, ®Êy lµ sù h¹n chÕ lÞch sö ë M¸c, tiªu biÓu nh- M. Bertrand: “Nh÷ng ng-êi m¸cxÝt tin r»ng nhËn thøc ngµy cµng ph¸t triÓn vÒ c¸c quan hÖ x· héi, vÒ nh©n c¸ch vµ mét cuéc thay ®æi c¸ch m¹ng vÒ x· héi, cã t¸c ®éng trong ®êi sèng thùc tiÔn cña con ng-êi vµ l©u dµi sÏ thay ®æi c¸c tr¹ng th¸i tinh thÇn nh-ng b»ng c¸ch nµo vµ trong nh÷ng giíi h¹n nµo th× kh«ng thÓ nãi ch¾c ch¾n mét c¸ch kh¸ch quan” [34, tr. 134 - 135]. 1.1.3. Th¸i ®é cña ®¶ng m¸cxÝt víi t«n gi¸o 19 Bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a ®¶ng m¸cxÝt víi t«n gi¸o, còng nh- th¸i ®é vµ chÝnh s¸ch cña chÝnh §¶ng ®èi víi t«n gi¸o lµ mét néi dung ®-îc C. M¸c, Ph. ¡ngghen vµ V. Lªnin rÊt quan t©m. M¸c vµ ¡ngghen kh¼ng ®Þnh cÇn t¸ch t«n gi¸o ra khái chÝnh quyÒn ®Ó tr¸nh sù thao tóng vÒ quyÒn lùc cña c¸c tæ chøc t«n gi¸o “T¸ch gi¸o héi ra khái nhµ n­íc vµ t­íc ®o¹t tµi s¶n cña tÊt c¶ nh÷ng gi¸o héi nµo lµ nh÷ng tËp ®oµn h÷u s¶n” [61, tr. 350], phª ph¸n nghiªm kh¾c chñ tr-¬ng cÊm ®o¸n t«n gi¸o, thùc hiÖn quyÒn tù do t«n gi¸o cho c«ng d©n. Lªnin còng ®­a ra quan ®iÓm cña m×nh: “T«n gi¸o ph¶i ®-îc tuyªn bè lµ mét viÖc t- nh©n, ®ã lµ c©u nãi mµ ng-êi ta th-êng dïng ®Ó chØ th¸i ®é cña nh÷ng ng-êi chñ nghÜa x· héi ®èi víi t«n gi¸o”. “Nhµ n­íc kh«ng dÝnh d¸ng ®Õn t«n gi¸o, c¸c ®oµn thÓ t«n gi¸o kh«ng ®-îc dÝnh ®Õn chÝnh quyÒn nhµ n-íc. BÊt kú ai còng ®-îc hoµn toµn tù do theo t«n gi¸o m×nh thÝch hoÆc kh«ng thõa nhËn mét t«n gi¸o nµo”. “Mäi sù ph©n biÖt quyÒn lîi gi÷a nh÷ng c«ng d©n cã tÝn ng­ìng t«n gi¸o kh¸c nhau ®Òu hoµn toµn kh«ng thÓ dung thø ®­îc” [49, tr. 169] Trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò t«n gi¸o, Lªnin phª ph¸n nghiªm kh¾c ý ®Þnh cña nh÷ng nhµ chñ nghÜa x· héi cùc ®oan muèn xãa bá t«n gi¸o b»ng s¾c lÖnh, b»ng sù cÊm ®o¸n. Lªnin tõng phª ph¸n hai khuynh h-íng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò t«n gi¸o: khuynh h-íng dïng tuyªn truyÒn thuÇn tóy ®Êu tranh víi t«n gi¸o vµ khuynh h-íng t¶ khuynh v« chÝnh phñ muèn ®-a cuéc ®Êu tranh chèng t«n gi¸o lªn trªn cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ, ®Êu tranh giai cÊp. Lªnin cho r»ng: “§Êu tranh chèng l¹i c¸c thµnh kiÕn t«n gi¸o th× ph¶i cùc kú thËn träng; trong cuéc chiÕn ®Êu nµy, ai lµm tæn th-¬ng ®Õn t×nh c¶m t«n gi¸o, ng-êi ®ã sÏ g©y thiÖt h¹i lín. CÇn ph¶i ®Êu tranh b»ng tuyªn truyÒn, b»ng gi¸o dôc. NÕu hµnh ®éng th« b¹o, chóng ta sÏ lµm cho quÇn chóng tøc giËn; hµnh ®éng nh- vËy sÏ cµng g©y thªm chia rÏ trong quÇn chóng vÒ vÊn 20