Tài liệu Chính sách an sinh xã hội và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở việt nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI  NGUYỄN VĂN CHIỀU CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC 0 Hà Nội – 2013 1 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI  NGUYỄN VĂN CHIỀU CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử Mã số: 62. 22. 80.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Đức Hà Nội - 2013 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu, số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án Nguyễn Văn Chiều 3 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 5 1.1. Những công trình nghiên cứu về "chính sách an sinh xã hội" 5 1.2. Công trình nghiên cứu về "vai trò của nhà nước" 16 Chương 2. CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI VÀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ 25 2.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về chính sách an sinh xã hội 25 2.2. Tính tất yếu, vai trò và yêu cầu đặt ra đối với nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội 38 2.3. Thực hiện chính sách an sinh xã hội ở một số nước trên thế giới và kinh nghiệm đối với Việt Nam 49 Chương 3. VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 66 3.1.Quá trình hình thành và nội dung chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay 66 3.2. Một số thành tựu thể hiện vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay 77 3.3. Một số hạn chế của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay 93 Chương 4. BỐI CẢNH, PHƯƠNG HƯỚNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH AN SINH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 107 4.1. Bối cảnh và phương hướng nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay 107 4.2. Những giải pháp chủ yếu nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam hiện nay 116 KẾT LUẬN 143 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ 146 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 147 PHỤ LỤC 4 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ASXH: An sinh xã hội BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế KTTT: Kinh tế thị trường KT - XH: Kinh tế - xã hội NXB: Nhà xuất bản TGXH: Trợ giúp xã hội ƯĐXH: Ưu đãi xã hội XHCN: Xã hội chủ nghĩa 5 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quyền được hưởng ASXH là một trong những quyền cơ bản và là một đòi hỏi chính đáng xuất phát từ nhu cầu phòng tránh rủi ro của con người. Tuyên ngôn Nhân quyền của Liên hợp quốc ngày 10/12/1948 đã ghi nhận: Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã hội có quyền hưởng ASXH. Quyền đó đặt cơ sở trên sự thoả mãn các quyền về kinh tế, xã hội và văn hoá cần thiết cho sự tự do phát triển cá nhân. Để cụ thể hoá quyền được hưởng ASXH, tổ chức Lao động quốc tế đã khẳng định "ASXH là sự bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên của mình thông qua một loạt các biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về KT - XH do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời, bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con” [24, tr.9-10]. Nhằm hiện thực hoá nhu cầu phòng tránh rủi ro, từ xa xưa con người đã có các biện pháp như tiết kiệm (tích cốc phòng cơ, tích y phòng hàn) hoặc nhờ sự cưu mang, đùm bọc của cộng đồng (lá lành đùm lá rách), v.v. Tuy nhiên, trong nền KTTT, những biện pháp có tính truyền thống như trên đã không còn đủ sự an toàn để giúp cho mỗi người có thể tự khắc phục hoặc vượt qua khó khăn khi gặp phải rủi ro trong cuộc sống. Bổ sung vào đó là hệ thống "chính sách ASXH" được nhà nước đảm bảo thực thi. Nhà nước thông qua chính sách ASXH để duy trì sự ổn định và phát triển của xã hội. Trong mọi thời kỳ, đảm bảo ASXH luôn là đòi hỏi mang tính tất yếu khách quan để nhà nước thực hiện cả chức năng giai cấp và chức năng xã hội của mình. Qua hơn 25 năm đổi mới Đất nước theo đường lối phát triển KTTT định hướng XHCN, Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn về KT - XH: Kinh tế tăng trưởng nhanh, cơ cấu chuyển dịch theo hướng ngày càng hợp lý, thu nhập bình quân đầu người ngày tăng, đời sống của người dân từng bước được nâng lên. Cùng với những thành tựu đạt được về kinh tế, Nhà nước cũng đóng vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện chính sách ASXH cho người dân. Nhiều chính sách ASXH đã được các cơ quan nhà nước nghiên cứu, ban hành và triển khai, qua đó đã góp phần “thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng 1 chính sách phát triển” [43, tr.101]. Nhưng cũng do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau mà việc thực hiện chính sách ASXH của Nhà nước đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức: Tình trạng nghèo đói, bất bình đẳng trong thu nhập ngày càng rõ rệt; quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế dẫn đến hàng triệu người nông dân không còn đất sản xuất, buộc họ phải di chuyển từ nông thôn ra thành thị để tìm việc làm, chấp nhận cuộc sống bấp bênh và nhiều rủi ro; dân số ngày càng già hoá; cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra trên phạm vi toàn cầu đã dẫn đến tình trạng thất nghiệp, đe doạ đến cuộc sống của nhiều người lao động, nhất là lao động thu nhập thấp, lao động phổ thông, v.v. Hậu quả chiến tranh, tình trạng thất nghiệp, bệnh tật, ốm đau và sự tác động của thiên tai, luôn là nguy cơ đẩy hàng triệu người dân Việt Nam rơi vào cảnh nghèo đói. Nếu Nhà nước không có chính sách ASXH hiệu quả thì đây sẽ là rào cản và mầm mống của những bất ổn về chính trị, kinh tế và xã hội, ngăn trở quá trình xây dựng một xã hội "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh" [44, tr.24]. Với đặc trưng chung của một quốc gia đang phát triển, chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam vẫn cần tiếp tục nhận thức và hoàn thiện. Vì vậy, việc lựa chọn đề tài “Chính sách an sinh xã hội và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội ở Việt Nam” làm luận án tiến sĩ Triết học, chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy vật lịch sử sẽ có cả ý nghĩa về mặt lý luận và thực tiễn sâu sắc. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH, kinh nghiệm quốc tế và thực trạng Nhà nước thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam, luận án làm rõ bối cảnh, phương hướng và những giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án có các nhiệm vụ chính như sau: 2 Thứ nhất, trình bày những vấn đề lý luận cơ bản và kinh nghiệm quốc tế trong việc thực hiện chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH. Thứ hai, phân tích nội dung cơ bản của chính sách ASXH và vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. Thứ ba, đề xuất phương hướng và những giải pháp nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. 3. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 3.1. Cơ sở lý luận Luận án dựa trên hệ thống quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin và đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển con người, thực hiện chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH. Ngoài ra, luận án còn kế thừa và phát triển những quan điểm lý luận của các nhà khoa học trong nước và thế giới về những nội dung có liên quan. 3.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu của triết học MácLênin và các phương pháp nghiên cứu cơ bản trong khoa học xã hội như: khái quát hoá, trừu tượng hoá, kết hợp lịch sử - lôgic, phân tích - tổng hợp, quy nạp - diễn dịch, hệ thống - cấu trúc, phân tích tài liệu, v.v. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một số phương pháp thu thập thông tin của xã hội học. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là "chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH". 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu là những vấn đề lý luận chung về chính sách ASXH, vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH và thực tiễn của nó ở Việt Nam hiện nay. Những số liệu được sử dụng trong luận án được giới hạn chủ yếu từ khi thực hiện đường lối Đổi mới Đất nước (1986) đến nay. 3 5. Cái mới của luận án Với tư cách là một công trình nghiên cứu từ góc độ triết học về chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH, luận án có những điểm mới sau: - Khái quát và hình thành hệ thống lý luận về chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH. - Cung cấp thông tin, phân tích và đánh giá khái quát về chính sách ASXH ở Việt Nam và vai trò của Nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. - Từ góc độ triết học, luận án đã đề xuất một số phương hướng và những giải pháp chủ yếu nâng cao vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề lý luận về chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH nói chung và ở Việt Nam nói riêng. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho hoạt động nghiên cứu, giảng dạy. Những phương hướng và giải pháp được luận án đề xuất có thể gợi mở cho các cơ quan quản lý có những điều chỉnh phù hợp để thực hiện chính sách ASXH hiệu quả hơn, qua đó góp phần nâng cao vai trò của Nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận án gồm 4 chương, 10 tiết. 4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Chính sách ASXH và vai trò của nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH là những nội dung đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và được luận giải từ nhiều góc độ tiếp cận khác nhau. Vì thế, sự khái quát, đánh giá và phân tích các công trình nghiên cứu có liên quan sẽ giúp cho luận án tránh được sự trùng lặp về góc độ tiếp cận cũng như nội dung. 1.1. Những công trình nghiên cứu về "chính sách an sinh xã hội" Trong các công trình nghiên cứu về chính sách ASXH, chúng ta có thể khái quát thành một số nhóm vấn đề sau: 1.1.1. Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội trong chính sách xã hội Điểm chung của cách tiếp cận này là nhìn nhận chính sách ASXH như một phần trong hệ thống chính sách xã hội của nhà nước. Chúng ta có thể kể đến một số công trình có cách tiếp cận này như: Tác giả Bùi Đình Thanh trong công trình “Những quan điểm lý luận, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu chính sách xã hội” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993) đã phân tích một cách sâu sắc khái niệm "chính sách xã hội" và trình bày những vấn đề lý luận chung về chính sách xã hội như: Quan điểm, phương pháp luận nghiên cứu chính sách xã hội; tính nhân văn và tính cách mạng trong hoạch định về chính sách xã hội và cơ chế quản lý xã hội; quan hệ giữa chính sách xã hội và dân số, kinh tế cùng các tầng lớp xã hội như phụ nữ, thanh niên v.v... Trong công trình “Một số vấn đề về chính sách xã hội ở nước ta hiện nay” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993) tác giả Hoàng Chí Bảo đã đề cập đến các vấn đề: Lý luận chung về chính sách xã hội; cấu trúc chính sách xã hội, quan hệ của chính sách xã hội với các chính sách khác; quan hệ của chính sách xã hội với các tầng lớp, giai cấp xã hội; đổi mới chính sách xã hội trong tình hình hiện nay, v.v. Tác giả Đỗ Minh Cương và Mạc Văn Tiến trong công trình “Góp phần đổi mới và hoàn thiện chính sách bảo đảm xã hội ở nước ta hiện nay” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996) đã làm rõ một số nội dung của chính sách ASXH qua việc 5 phân tích: Cơ sở lý luận của bảo đảm xã hội; nhũng quy định của công ước quốc tế về bảo đảm xã hội và kinh nghiệm của một số quốc gia trong việc thực hiện chính sách bảo đảm xã hội; lịch sử hình thành chính sách bảo đảm xã hội ở Việt Nam; vấn đề đổi mới chính sách bảo đảm xã hội nói chung và chính sách ASXH nói riêng trên các lĩnh vực như BHXH, cứu trợ xã hội, ƯĐXH. Mặc dù vẫn chưa phân định rõ ràng giữa bảo đảm xã hội với ASXH song có thể nói, công trình đó đã đưa ra nhiều luận cứ quan trọng cho việc đổi mới và hoàn thiện chính sách ASXH nói riêng và chính sách xã hội nói chung ở Việt Nam trong giai đoạn vừa qua. Tác giả Lê Đăng Doanh và Nguyễn Minh Tú trong công trình “Khung chính sách xã hội trong quá trình chuyển đổi sang KTTT (Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn Việt Nam)” (Nxb Thống kê, Hà Nội, 1999) đã khẳng định: Những thành quả xã hội đã đạt được trong thời kỳ kế hoạch hoá tập trung là cơ sở tốt giúp Việt Nam chuyển tiếp sang nền KTTT. Tuy nhiên, để giữ gìn và phát huy được thành tựu đó, tạo sự phát triển bền vững của xã hội, các tác giả cho rằng Nhà nước cần phải hình thành khung chính sách xã hội phù hợp, đặc biệt là hệ thống chính sách bảo hiểm – một trụ cột của hệ thống chính sách ASXH hiện đại. Trong công trình “Quản lý sự phát triển xã hội trên nguyên tắc tiến bộ và công bằng” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001), tác giả Phạm Xuân Nam cho rằng, nói đến thực hiện chính sách xã hội và quản lý sự phát triển xã hội là nói đến vai trò, chức năng của nhà nước thông qua hệ thống pháp luật, chính sách, kế hoạch, chương trình, dự án và các công cụ khác để định hướng và điều chỉnh xã hội theo những mục tiêu mà chủ thể quản lý xã hội mong muốn hướng tới. Trong từng giai đoạn khác nhau, tuỳ từng đối tượng xã hội cụ thể mà nhà nước đề ra và thực hiện chính sách xã hội tương ứng, phù hợp. Vì thế, việc đổi mới, điều chỉnh chính sách xã hội, trong đó có các trụ cột như chính sách BHXH, ƯĐXH là việc làm cần thiết, phù hợp với quy luật khách quan. Tuy nhiên, việc điều chỉnh chính sách phải trên cơ sở đảm bảo sự công bằng và tiến bộ xã hội, phải tạo ra sự bền vững và an toàn cho xã hội trong một giai đoạn phát triển. Từ góc độ triết học, công trình “Tiến bộ xã hội: Một số vấn đề lý luận cấp bách” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2000) do tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn chủ biên đã chỉ ra một số vấn đề có liên quan đến chính sách xã hội nói chung như: Quy 6 luật vận động, phát triển và tiến bộ mang tính khách quan của xã hội; những quan niệm tiến bộ xã hội trước Mác và quan điểm của C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin, Hồ Chí Minh về tiến bộ xã hội; một số quan điểm hiện đại về tiến bộ xã hội; những vấn đề đạo đức và văn hoá của tiến bộ xã hội, v.v. Những lý luận cơ bản về tiến bộ xã hội đã được công trình làm sáng tỏ sẽ góp phần định hướng cho đề tài trong việc xây dựng giải pháp nâng cao vai trò của nhà nước trong đảm bảo ASXH, qua đó góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội ở Việt Nam hiện nay. Từ góc nhìn hiện đại hoá xã hội, tác giả Lương Việt Hải trong cuốn "Hiện đại hoá xã hội: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn" (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001) đã có cách nhìn mới về ASXH. Theo đó, thực chất hiện đại hoá xã hội là "sự phát triển xã hội, sự giàu mạnh và thịnh vượng của quốc gia, là con người được thoả mãn đầy đủ các nhu cầu cả vật chất lẫn tinh thần" [59, tr.35]. Xét từ góc độ nào đó, đảm bảo ASXH vừa là tiêu chuẩn, vừa có chung mục tiêu với hiện đại hoá xã hội. Trong quá trình ấy, nhà nước đóng một vai trò hết sức quan trọng. Cũng từ góc độ triết học, cuốn sách "Công bằng xã hội, trách nhiệm và đoàn kết xã hội" (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2008), của tập thể tác giả do Phạm Văn Đức, Đặng Hữu Toàn, Trần Văn Đoàn và Ulrich Dornberg (chủ biên) là công trình gồm tập hợp một số bài viết về những vấn đề lý luận và thực tiễn thực hiện công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam. Trong bài "Công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam" tác giả Trần Đức Cường khẳng định: "Trong việc hoạch định các chính sách phát triển KT - XH, quốc gia nào, bằng cách này hay cách khác cũng phải xem xét và tính toán đến các vấn đề về công bằng xã hội, trách nhiệm xã hội và đoàn kết xã hội. Nếu một quốc gia chỉ chú trọng đến tăng trưởng kinh tế ..nhưng không quan tâm đến sự công bằng giữa các tầng lớp, các giai cấp, các nhóm dân cư, thì sự phát triển của quốc gia đó không bền vững" [49, tr.21]. Mặc dù không trực tiếp đề cập đến những nội dung căn bản của chính sách ASXH, song từ cách tiếp cận đã cho thấy, đảm bảo ASXH vừa là giải pháp, vừa là mục tiêu góp phần thúc đẩy công bằng, trách nhiệm và đoàn kết xã hội ở nước ta hiện nay. Nhìn nhận vấn đề đảm bảo ASXH là một vấn đề dân sinh quan trọng và chủ yếu, trong cuốn sách "Vấn đề dân sinh và xã hội hài hoà" (Nxb Khoa học xã hội, 7 Hà Nội, 2010), do tác giả Phạm Văn Đức chủ biên đã nêu bật quan niệm dân sinh trong tư tưởng của Tôn Trung Sơn và Hồ Chí Minh. Đồng thời, tác giả đã khái quát thực tiễn vấn đề dân sinh trong quá trình xây dựng xã hội hài hoà của Trung Quốc và chiến lược phát triển bền vững của Việt Nam. Trong bài "Vấn đề dân sinh trong chủ trương xây dựng xã hội hài hoà của Trung Quốc và chiến lược phát triển bền vững của Việt Nam" tác giả Phạm Văn Đức nhấn mạnh "vấn đề dân sinh và phát triển bền vững, hài hoà có mối quan hệ biện chứng, việc giải quyết tốt vấn đề dân sinh là cơ sở cho sự phát triển hài hoà, bền vững và ngược lại, phát triển hài hoà, bền vững là tiền đề quan trọng cho việc giải quyết vấn đề dân sinh" [51, tr.11]. Có thể nói, điểm chung của các công trình này là tập trung phân tích chính sách xã hội và coi chính sách ASXH là một phần của hệ thống đó. 1.1.2. Nghiên cứu về pháp luật an sinh xã hội Cách tiếp cận này cho rằng, để thực hiện chính sách ASXH, nhà nước cần phải thể chế hoá và hình thành hệ thống pháp luật về ASXH. Nghĩa là cần hình thành các quy định mang tính bắt buộc, có hiệu lực pháp lý nhằm xác định quyền và nghĩa vụ của các chủ thể khác nhau trong xã hội để thực hiện mục tiêu, nội dung của chính sách ASXH. Điển hình cho cách tiếp cận này là giáo trình “Luật ASXH” của Đại học Luật Hà Nội (Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2005). Công trình này đã trình bày một cách toàn diện các vấn đề cơ bản như: Luật ASXH trong hệ thống pháp luật Việt Nam; Quan hệ pháp luật ASXH và tranh chấp ASXH. Ngoài ra, từ góc nhìn luật học, cuốn sách còn đề cập khá chi tiết đến các quy định của pháp luật Việt Nam về các BHXH, ƯĐXH, cứu trợ xã hội. Bên cạnh việc phân tích các khái niệm, nguyên tắc, vai trò của ASXH và pháp luật ASXH của một số nước như Đức, Hoa Kỳ, Nga, cuốn sách "Pháp luật ASXH: Kinh nghiệm của một số nước đối với Việt Nam" (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011), các tác giả Trần Hoàng Hải và Lê Thị Thuý Hương đã khái quát tương đối đầy đủ hệ thống pháp luật ASXH của Việt Nam. Qua những phân tích, đánh giá về hệ thống pháp luật ASXH của Việt Nam hiện nay, các tác giả cho rằng để hoàn thiện pháp luật ASXH của Việt Nam trong tình hình mới cần phải xúc tiến xây dựng Bộ luật ASXH và cải cách các Luật BHXH và Luật BHYT. 8 Trong luận án tiến sĩ luật học “Cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về ASXH ở Việt Nam”, tác giả Nguyễn Hiền Phương cho rằng, cấu trúc pháp luật về ASXH gồm 4 bộ phận cơ bản: Pháp luật về BHXH; pháp luật về BHYT; pháp luật về TGXH; pháp luật về ƯĐXH. Các chế độ này được Nhà nước vừa quy định cụ thể, độc lập và vừa bổ trợ cho nhau nhằm điều chỉnh các hoạt động đảm bảo ASXH trên phạm vi cả nước. Trong giai đoạn tới, để thích ứng với nền KTTT và hội nhập quốc tế thì việc hoàn thiện pháp luật về ASXH của nước ta là một nhiệm vụ cấp bách. Tại Hội thảo “Chính sách, pháp luật về ASXH ở Việt Nam hiện nay” do Viện Nhà nước và Pháp luật thuộc Viện Khoa học Xã hội Việt Nam phối hợp với Viện KAS (Cộng hoà Liên bang Đức) tổ chức (ngày 19 -20/4/2010), các nhà khoa học đều khẳng định, trong nền KTTT nhà nước có vai trò quan trọng trong đảm bảo ASXH. Vì thế, để nâng cao vai trò của mình, Nhà nước phải xây dựng và hoàn thiện pháp luật về ASXH, nâng cao hiệu lực quản lý, đảm bảo tính minh bạch, công bằng trong quá trình thực hiện chính sách. Ngoài các công trình nghiên cứu có tính khái quát như trên thì còn có một số bài viết có tính chất trao đổi đã được đăng trên các tạp chí trong nước như: bài “Những nguyên tắc cơ bản của pháp luật ASXH” của Lưu Bình Nhưỡng (tạp chí Luật học, số 5/2004); bài “Hoàn thiện pháp luật về ASXH ở Việt Nam” của Nguyễn Xuân Nga (tạp chí BHXH, số 8/2007); bài "Luật ASXH trong hệ thống pháp luật Việt Nam" của tác giả Phạm Công Trứ (Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 1/2004); bài "Một số vấn đề cơ bản về quyền hưởng ASXH" của tác giả Phạm Trọng Nghĩa (tạp chí BHXH, số 8/2005), v.v. Có thể khẳng định rằng, tiếp cận chính sách ASXH dưới góc độ thể chế hoá pháp luật ASXH là một trong những cách tiếp cận phổ biến hiện nay. Tuy nhiên, các công trình này do nhấn mạnh đến khía cạnh pháp lý (chế tài bắt buộc, quyền và nghĩa vụ) về ASXH nên chưa đề cập trực tiếp đến các phương diện khác của chính sách ASXH. Nhiều vấn đề khác như khái niệm, vai trò, nội dung của chính sách ASXH chưa được làm rõ và cần phải tìm hiểu thêm. 9 1.1.3. Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội với tư cách là một nội dung độc lập Trước hết, có thể xem cuốn sách "Xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay" (Nxb Chính trị quốc gia, 2009) do tác giả Mai Ngọc Cường làm chủ biên trong khuôn khổ đề tài "Cơ sở khoa học của việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống chính sách ASXH ở nước ta giai đoạn 2006 – 2015" là công trình nghiên cứu có hệ thống về chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. Công trình này đã khái quát, phân tích và đánh giá thực trạng chính sách ASXH ở Việt Nam trong những năm gần đây và đề xuất nhiều giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống chính sách ASXH, tiến tới xây dựng mô hình ASXH phù hợp với điều kiện KTTT định hướng XHCN, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Cuốn "ASXH ở Việt Nam hướng tới 2020" (Nxb Chính trị quốc gia, 2012) do tác giả Vũ Văn Phúc chủ biên là tập hợp các bài viết trình bày về:1) Những vấn đề lý luận chung và kinh nghiệm thế giới về ASXH; 2) Những vấn đề về thực tiễn ASXH ở nước ta. Trong bài "ASXH ở nước ta: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn" tác giả Vũ Văn Phúc nhấn mạnh "bảo đảm ASXH trở thành vấn đề trung tâm trong chiến lược phát triển đất nước, bởi việc chăm lo, không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân là mục tiêu cao nhất của sự nghiệp xây dựng XHCN ở Việt Nam" [91, tr.13-14]. Để thực hiện mục tiêu đó, một số tác giả cho rằng Nhà nước cần phải thực hiện nhiều giải pháp khác nhau như: Tiếp tục quán triệt sâu sắc và vận dụng tốt hơn quan điểm kết hợp hài hoà giữa thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội với bảo đảm ASXH ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển [91, tr.142]; xây dựng và hoàn thiện pháp luật về ASXH một cách đồng bộ, đồng thời quyết liệt đưa các văn bản vào cuộc sống [91, tr.28]; phát triển mạnh và đa dạng hoá hệ thống BHXH, BHYT, tiến tới BHYT toàn dân [91, tr.92]; tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, phát huy vai trò của hệ thống chính trị [91, tr.230], v.v. Có thể nói, mỗi bài viết dù có cách tiếp cận khác nhau nhưng đều có chung mục đích là đưa ra giải pháp nhằm không ngừng nâng cao đời sống vật chất cũng như tinh thần của nhân dân, bảo đảm cho sự phát triển bền vững của đất nước trong giai đoạn hiện nay. Từ góc độ của một giáo trình giảng dạy cho bậc đại học, cuốn "Giáo trình ASXH" của tác giả Nguyễn Văn Định và giáo trình "Nhập môn ASXH" của tác giả 10 Nguyễn Hải Hữu đã trình bày các nội dung lý luận cơ bản như: Khái niệm, đối tượng, phương pháp nghiên cứu môn học ASXH; nội dung của chính sách ASXH ở Việt Nam: BHXH, BHYT, TGXH, v.v. Liên quan đến nội dung đảm bảo ASXH cho người già có công trình "Người cao tuổi và ASXH" của tác giả Tương Lai (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1994). Công trình này đã có những nghiên cứu chung nhất về người cao tuổi và hệ thống đảm bảo ASXH cho người cao tuổi qua các mặt: Thực trạng và giải pháp; xã hội nhân khẩu của nhóm người cao tuổi; sức khoẻ và chăm sóc; kinh tế và đời sống; tâm trạng và nguyện vọng; giải pháp đảm bảo ASXH cho người già và một số nhóm người cao tuổi chọn lọc. Nghiên cứu về chính sách ASXH cho nông dân và vai trò của Nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH cho nông dân, luận án tiến sĩ kinh tế "ASXH cho nông dân trong điều kiện KTTT ở Việt Nam" của Mai Ngọc Anh đã chỉ ra tính tất yếu nhà nước phải xây dựng và thực hiện chính sách đảm bảo ASXH cho nông dân trong điều kiện KTTT. Đồng thời, công trình cũng đã đưa ra nhiều giải pháp và khuyến nghị nhằm đảm bảo ASXH cho nông dân. Trong đó, luận án đã đặc biệt nhấn mạnh đến giải pháp “là cần phải tiếp tục hoàn thiện khung khổ pháp luật và nâng cao hơn trách nhiệm của Nhà nước”. Trong cuốn sách "Lý thuyết và mô hình ASXH (phân tích thực tiễn ở Đồng Nai) (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009), xuất phát từ thực tiễn ở một địa phương cụ thể (Đồng Nai) và kinh nghiệm quốc tế trong đảm bảo ASXH, các tác giả đã chỉ ra những bất cập, xu hướng vận động của chính sách ASXH ở Việt Nam hiện nay. Cùng chung quan điểm này, tác giả Nguyễn Văn Nhường trong cuốn "Bàn về chính sách ASXH với người nông dân sau khi thu hồi đất để phát triển các khu công nghiệp: Nghiên cứu tại Bắc Ninh" (Nxb Đại học Kinh tế quốc dân, Hà Nội, 2011) cũng đã đưa ra những khuyến nghị nhằm hoàn thiện chính sách đảm bảo ASXH đối với nông dân trong diện thu hồi đất để phát triển các khu công nghiệp. Đây không chỉ là những khung khổ lý thuyết mà còn là một biểu hiện sinh động của chính sách đảm bảo ASXH tại một địa phương cụ thể. Ngoài các công trình nêu trên, còn có các công trình nghiên cứu khác được công bố trên các tạp chí chuyên ngành như: bài "Một số vấn đề lý luận về ASXH" 11 của tác giả Lê Thị Hoài Thu (Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, số 1/2004); bài “Bản chất và tính tất yếu khách quan của ASXH” của Mạc Tiến Anh (tạp chí BHXH, số 2/2005); bài “Hoàn thiện hệ thống ASXH trong điều kiện phát triển thị trường ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Hữu Dũng (tạp chí Kinh tế và Phát triển, số 91/2005); bài “Một số khái niệm về cấu trúc của hệ thống ASXH hiện đại” của Phạm Minh Đức (tạp chí Lao động và Xã hội, số 284/2006); bài “ASXH và vai trò của nó đối với nền kinh tế nước ta” của tác giả Ngô Quang Minh; bài "Hệ thống ASXH và chính sách ASXH qua 20 năm đổi mới - Thành tựu kinh nghiệm và những vấn đề đặt ra" của tác giả Hoàng Chí Bảo (tạp chí Thông tin Công tác Tư tưởng, số 7/2007); bài "ASXH ở khu vực nông thôn: Nghiên cứu trường hợp một xã ngoại thành Hà Nội" của tác giả Tô Duy Hợp và Nguyễn Thị Minh Phương (Tạp chí Xã hội học, số 1(97)/2007); bài "Hệ thống chính sách ASXH ở nước ta trong giai đoạn phát triển mới" của Nguyễn Trọng Đàm (Tạp chí Lao động và Xã hội, số 21/2009); bài "Chiến lược ASXH Việt Nam thời kỳ 2011 - 2020" của tác giả Nguyễn Thị Lan Hương và bài "ASXH trong Chiến lược phát triển KT - XH" của tác giả Nguyễn Hữu Dũng (tạp chí Lao động và Xã hội, số 19/2009); bài "Vai trò của chính sách BHXH; BHYT đối với ASXH của đất nước" của tác giả Lê Bạch Hồng (tạp chí Cộng sản, số 7/2010); bài "Bảo đảm ngày càng tốt hơn ASXH và phúc lợi xã hội là một nội dung chủ yếu của Chiến lược phát triển KT - XH 2011 - 2020“ của Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng (tạp chí Cộng sản 9/2010); bài "Tiếp tục thực hiện tốt chính sách ưu đãi người có công, bảo đảm ASXH trong phát triển bền vững" của tác giả Nguyễn Thị Kim Ngân (tạp chí Cộng sản, số 7/2011); bài “Hệ thống ASXH cho người nông dân Việt Nam” của tác giả Nguyễn Danh Sơn (tạp chí Xã hội học, số 2, 2012), v.v. Trong các đánh giá về chính sách ASXH của Việt Nam không thể không đề cập đến các công trình nghiên cứu của các tổ chức như Ngân hàng Thế giới (WB), Chương trình phát triển Liên hợp quốc (UNDP), Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB), v.v. Chẳng hạn, trong khuôn khổ dự án đối thoại chính sách, Chương trình phát triển Liên hợp quốc tại Việt Nam đã công bố các tài liệu liên quan như “Khuôn khổ hệ thống ASXH quốc gia hợp nhất ở Việt Nam” (2005); “An sinh Việt Nam luỹ tiến đến mức nào?”; “Về bảo trợ và thúc đẩy 12 xã hội: Thiết kế và triển khai các mạng lưới an sinh hiệu quả” của nhóm tác giả thuộc Ngân hàng Thế giới, v.v. Có thể nói, với vai trò là nhà tài trợ và là đối tác phát triển của Chính phủ Việt Nam, các Tổ chức quốc tế đã có những đánh giá khách quan và đề xuất nhiều giải pháp khả thi để xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách ASXH của nước ta. Những giải pháp này là một tham vấn hữu ích cho việc phát huy vai trò của Nhà nước trong việc thực hiện chính sách ASXH ở nước ta hiện nay. Với tư cách là một chính sách quản lý của nhà nước, chính sách ASXH còn là chủ đề đa dạng của nhiều hội thảo khoa học như: Hội thảo “ASXH ở Việt Nam: Chuẩn bị cho giai đoạn phát triển mới” do Đại học Kinh tế Quốc dân, Diễn đàn Phát triển Việt Nam, Viện Quốc gia Sau đại học về Nghiên cứu chính sách - GRIPS ở Tokyo, Trung tâm Kinh tế Phát triển và Chính sách công tổ chức (ngày 9/9/2008); hội thảo“Xây dựng Chiến lược ASXH giai đoạn 2011 - 2020” do Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội và Tổ chức Hợp tác Kỹ thuật Cộng hoà Liên bang Đức (GTZ) phối hợp tổ chức (ngày 6/6/2009); hội thảo “ASXH ở nước ta: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” do Ban Tuyên giáo Trung ương, Tạp chí Cộng sản, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, Hội đồng khoa học các cơ quan Đảng Trung ương tổ chức (tháng 3/2012), v.v. Qua các hội thảo này, nhiều khác biệt trong nhận thức về ASXH đã được làm sáng tỏ và tạo được sự thống nhất cao. Đồng thời, các hội thảo cũng đã có nhiều phát hiện và tiếp cận mới trong xây dựng và thực hiện chính sách ASXH cũng như vai trò của nhà nước trong thực hiện chính sách ASXH. 1.1.4. Nghiên cứu chính sách an sinh xã hội của một số quốc gia trên thế giới Trong các công trình nghiên cứu về chính sách ASXH của một số nước trên thế giới phải kể đến một số công trình tiêu biểu sau: Tác giả Nguyễn Duy Dũng trong cuốn “Chính sách và biện pháp giải quyết phúc lợi xã hội ở Nhật Bản” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998) đã khái quát sự hình thành và phát triển chế độ phúc lợi xã hội ở Nhật Bản; các hình thức và biện pháp nhà nước đảm bảo phúc lợi xã hội ở Nhật Bản (Chế độ chăm sóc sức khoẻ; phúc lợi đối với bà mẹ và trẻ em; phúc lợi xã hội đối với người già; phúc lợi xã hội đối với người tàn tật; phúc lợi xã hội đối với người có thu nhập thấp); tổ chức quản lý và tài chính cho việc thực hiện chính sách phúc lợi xã hội của Nhật Bản. 13 Cùng nghiên cứu về hệ thống ASXH của Nhật Bản, trong công trình “Tăng trưởng kinh tế và phúc lợi xã hội ở Nhật Bản từ sau chiến tranh thế giới thứ 2 đến nay” (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2003), tác giả Trần Thị Nhung đã trình bày kinh nghiệm cơ bản của Nhật Bản trong việc giải quyết mối tương quan giữa tăng trưởng kinh tế và đảm bảo ASXH. Nhiều nội dung có ý nghĩa quan trọng đã được làm rõ như: Những vấn đề lý luận và phương pháp luận về tăng trưởng kinh tế và phúc lợi xã hội (khái niệm tăng trưởng kinh tế và các nhân tố tăng trưởng; khái niệm phúc lợi xã hội và các nhân tố ảnh hưởng đến phúc lợi xã hội; các quan điểm về gắn kết tăng trưởng kinh tế và đảm bảo phúc lợi xã hội); quá trình giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phúc lợi xã hội ở Nhật Bản; kinh nghiệm giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phúc lợi xã hội ở Nhật Bản và vận dụng vào thực tiễn nước ta (tình hình tăng trưởng kinh tế phúc lợi xã hội ở Việt Nam; những tương đồng và khác biệt về kinh tế, xã hội giữa Nhật Bản và Việt Nam; một số kiến nghị và bài học kinh nghiệm), v.v. Ngoài ra, trong cuốn sách có tựa đề “Bảo đảm xã hội trong nền KTTT Nhật Bản hiện nay” (Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội, 2008), tác giả Trần Thị Nhung cũng đã giới thiệu chi tiết hệ thống chính sách đảm bảo xã hội trong nền KTTT Nhật Bản hiện nay. Tác giả đã nêu và phân tích được khái niệm và lịch sử phát triển của hệ thống đảm bảo xã hội của Nhật Bản. Trên cơ sở đó, tác giả cung cấp thông tin một cách đầy đủ về đặc điểm, các loại hình, vai trò, chức năng của nhà nước cũng như những khó khăn, thách thức trong việc thực hiện các chế độ đảm bảo xã hội của nhà nước như: Chế độ đảm bảo thu nhập, bảo hiểm chăm sóc sức khoẻ và TGXH, v.v. Công trình “Hệ thống ASXH của EU và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam” do Đinh Công Tuấn làm chủ biên (Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2008) đã phân tích tổng quan về hệ thống ASXH của châu Âu nói chung (khái niệm, quá trình hình thành và phát triển; nhu cầu và thách thức trong việc cải cách hệ thống ASXH của châu Âu hiện nay) và một số quốc gia điển hình như: Hệ thống ASXH theo mô hình "thị trường xã hội" của Đức; hệ thống ASXH theo mô hình "xã hội dân chủ" của Thuỵ Điển; hệ thống ASXH theo mô hình "thị trường tự do" của Anh. Ngoài ra, công trình còn chỉ ra những thành công, hạn chế, xu thế cải cách hệ thống ASXH của một số nước châu Âu và đưa ra nhiều bài học kinh nghiệm cho Việt Nam hiện 14