Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc vinh
-------
-------
ng« thÞ ph¬ng lan
diÖn m¹o chiÕn tranh trong
tuyÓn tËp “nh÷ng truyÖn ng¾n
xuÊt s¾c vÒ chiÕn tranh”
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Vinh, 12/2007
1
T æn Bé
g l i ªgi¸o
n ®o µdôc
n l a ovµ
®é n®µo
g v i Ött¹o
nam
Tr
ê n g ®¹ i h ä c c « n g ®o µ n
Trêng ®¹i häc vinh
-------
-------
ng« thÞ ph¬ng lan
®¹ I h ä c
c « n g ®o µ n
diÖn m¹o chiÕn tranh trong
tuyÓn tËp “nh÷ng truyÖn ng¾n
xuÊt s¾c vÒ chiÕn tranh”
chuyªn ngµnh: V¨n häc ViÖt Nam
M· sè:
N g µ n h : t µ i c h Ýn h k Õ t o ¸ n
®Ò t µ i :
luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n
Ngêi híng dÉn: TS. NguyÔn M¹nh Hïng
Më 12/2007
®Çu
Vinh,
1. Lý do chän ®Ò tµi
H µ N é i, th ¸ n g 5 / 2 0 0 7
2
1.1 Cuéc chiÕn tranh chèng Ph¸p vµ chèng Mü lu«n lµ
®Ò tµi næi bËt, xuyªn suèt hµnh tr×nh v¨n häc ViÖt Nam kÓ
tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m. Sau khi ®Êt níc thèng nhÊt,
nh÷ng d ©m vÒ chiÕn tranh vÉn cßn. Con ngêi ph¶i ®èi
diÖn víi chÝnh m×nh vµ l¬ng t©m cña m×nh, gi÷a c¸i ®îc
vµ c¸i mÊt chªnh vªnh kh«ng cã ranh giíi. V× vËy m¶ng ®Ò
tµi nµy vÉn ®ang lµ vÊn ®Ò thêi sù, thu hót sù quan t©m
cña nhiÒu c«ng tr×nh, ®Æc biÖt trong kh«ng khÝ ®æi míi
®Ò tµi nµy thËt sù cã ®îc nh÷ng thµnh tùu míi mÎ. §i s©u
vµo nghiªn cøu ®Ò tµi chiÕn tranh sÏ gióp chóng ta cã ®îc
c¸i nh×n toµn diÖn vÒ chiÕn tranh vµ sau khi chiÕn tranh
kÕt thóc còng nh quy luËt vËn ®éng cña v¨n xu«i nãi chung,
truyÖn ng¾n nãi riªng.
1.2 TËp truyÖn ng¾n “Nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c
vÒ chiÕn tranh" chän läc tõ nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ cña
nhiÒu c©y bót. §i vµo nghiªn cøu, nã cßn gióp chóng ta thÊy
®îc c¸c nhµ v¨n trong chiÕn tranh nh×n chiÕn tranh kh¸c
c¸c nhµ v¨n thêi hËu chiÕn nh×n vÒ chiÕn tranh.
1.3. Trong nhµ trêng ®¹i häc vµ phæ th«ng, truyÖn
ng¾n ViÖt Nam hiÖn ®¹i ®îc häc víi mét sè lîng lín. ViÖc ®i
s©u nghiªn cøu ®Ò tµi nµy sÏ soi s¸ng thªm nhiÒu vÊn ®Ò
vÒ v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh nãi chung, truyÖn ng¾n viÕt
vÒ chiÕn tranh nãi riªng. V× thÕ ®èi víi ®Ò tµi nµy chóng
t«i mong muèn ®ãng gãp mét phÇn vµo c«ng viÖc gi¶ng
d¹y, tríc hÕt lµ ®èi víi b¶n th©n.
2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò
3
ChiÕn tranh lµ mét ®Ò tµi v« cïng phong phó cho c¸c
nhµ v¨n. Mçi nhµ v¨n ®i vµo t¸c phÈm cña m×nh tõ nh÷ng
gãc nh×n riªng, nh÷ng gi¸ trÞ riªng lµm cho bé mÆt cña
chiÕn tranh diÔn ra mu«n h×nh mu«n vÎ. Do vËy truyÖn
ng¾n viÕt vÒ chiÕn tranh tõ 1945 ®Õn nay ®· thu hót rÊt
nhiÒu sù chó ý cña giíi nghiªn cøu phª b×nh.
Nh÷ng bµi nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam vµ
trùc tiÕp viÕt vÒ chiÕn tranh cña c¸c t¸c gi¶ nh Bïi ViÖt
Th¾ng, Lª Ngäc Trµ, T«n Ph¬ng Lan.
Nh÷ng bµi nghiªn cøu phª b×nh, trao ®æi vµ ®i vµo
t¸c phÈm cô thÓ cña c¸c nhµ v¨n, nhµ nghiªn cøu, Nguyªn
Ngäc, TrÇn C¬ng, Huúnh Nh Ph¬ng, NguyÔn Hßa, §Æng V¨n
Sinh, NguyÔn H¬ng Giang.
Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam hiÖn
®¹i trong ®ã cã ®Ò cËp ®Õn m¶ng chiÕn tranh nh: Nhiªï
t¸c gi¶ (1980): “MÊy nÐt chung quanh m¶ng v¨n häc viÕt vÒ
chiÕn tranh trong 35 n¨m qua”, V¨n nghÖ qu©n ®éi ,sè6
;NhiÒu t¸c gi¶ (1998): 50 n¨m v¨n häc ViÖt Nam sau c¸ch
m¹ng th¸ng T¸m, Nxb §¹i häc quèc gia; Ng« Th¶o (2001)
V¨n häc vÒ ngêi lÝnh, Nxb qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam.
Bªn c¹nh ®ã cßn cã c¸c cuéc héi th¶o luËn bµn vÒ
chiÕn tranh do b¸o v¨n nghÖ tæ chøc “ Héi th¶o vÒ truyÖn
ng¾n víi ®Ò tµi lùc lîng vò trang vµ chiÕn tanh c¸ch
m¹ng”cña §ç Mai Hµ (1987); NguyÔn Minh Ch©u víi H·y ®äc
lêi ai ®iÕu cho mét minh häa…
4
Cã thÓ nãi c¸c bµi nghiªn cøu phª b×nh ®Õn thèng
nhÊt ý kiÕn cho r»ng TruyÖn ng¾n 1945 – 1975 chØ lµ sù
kh¸i qu¸t hãa s©u s¾c, chØ cã thÓ lµ ghi chÐp, ph¸t biÓu
c¶m xóc kÞp thêi mµ th«i. Giai ®o¹n nµy lµ bíc chuyÓn cho
sù ph¸t triÓn tiÕp tôc. Sang giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn nay tËp
trung nghiªn cøu hiÖn tr¹ng tinh thÇn x· héi sau chiÕn tranh,
®ã lµ mét hiÖn tr¹ng phøc t¹p vµ ®a d¹ng ®an xen c¸c mÆt
tÝch cùc vµ tiªu cùc. Cßn Ph¬ng Lan trong “Mét vµi suy nghÜ
vÒ thêi kú ®æi míi", kh¼ng ®Þnh sù chuyÓn híng t duy
nghÖ thuËt cña c¸c c©y bót sau chiÕn tranh do cã nghÞ
quyÕt 05 v× v¨n hãa v¨n nghÖ t¹o ®iÒu kiÖn cho v¨n xu«i
nãi chung, truyÖn ng¾n nãi riªng ph¸t triÓn mang nh÷ng tè
chÊt míi so víi thêi kú tríc ®ã.
NguyÔn H¬ng Giang cho r»ng: “Sù thËt vµ chiÕn tranh
h«m nay ®îc nh×n nhËn l¹i lµ mét sù thËt ®· ®îc tr¶i qua
nh÷ng n¨m th¸ng day døt, tr¨n trë trong t©m hån nhµ v¨n,
h¬n thÕ nã thËt sù lµ nh÷ng nÕm tr¶i cña ngêi chÞu trËn,
ngêi trong cuéc”…
TrÇn C¬ng trong “ VÒ mét vµi híng tiÕp cËn víi ®Ò tµi
chiÕn tranh” th× “ Trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh
trong chiÕn tranh, c¸c thÓ hiÖn lµ nªu ra nh÷ng t×nh huèng
chiÕn tranh vµ ®Æt nh©n vËt hoÆc tËp thÓ vµo lùa chän.
Cßn c¸c t¸c phÈm sau chiÕn tranh híng tiÕp cËn chñ yÕu vÉn
lµ tiÕp tôc lý gi¶i chiÕn tranh, tiÕp tôc ngîi ca vµ kh¼ng
®Þnh”.
5
C¸c nhµ nghiªn cøu phª b×nh ®Òu kh¼ng ®Þnh v¨n
häc sau chiÕn tranh hay v¨n häc thêi kú ®æi míi con ngêi c¸
nh©n ®îc thÓ hiÖn, trong ®ã ®i s©u vµo nh÷ng bi kÞch cña
con ngêi.
MÆc dï c¸c t¸c gi¶ ®Òu kh¼ng ®Þnh truyÖn ng¾n vÒ
chiÕn tranh cã sù chuyÓn ®æi, khëi s¾c, ®Æc biÖt lµ tõ thêi
kú ®æi míi ®Õn nay nhng tùu trung l¹i, nh×n nhËn mét c¸ch
kh¸ch quan, cha cã mét c«ng tr×nh nµo thÓ hiÖn mét c¸i
nh×n tæng quan, toµn diÖn, cã hÖ thèng, chuyªn s©u trong
viÖc nghiªn cøu m¶ng ®Ò tµi nµy. V× vËy, ®Ó cã mét c¸i
nh×n toµn diÖn vÒ chiÕn tranh vµ sau chiÕn tranh th× ®Ò
tµi “ ChiÕn tranh trong Nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c vÒ
®Ò tµi chiÕn tranh” lµ cÇn thiÕt.
3. Ph¹m vi nghiªn cøu.
LuËn v¨n nghiªn cøu ®Ò tµi chiÕn tranh trong hai tËp
cña tuyÓn tËp
Nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c vÒ chiÕn
tranh do Nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ v¨n Ên hµnh.
4. NhiÖm vô nghiªn cøu
4.1 Nh×n l¹i mét c¸ch hÖ thèng m¶ng truyÖn ng¾n
ViÖt Nam viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh.
4.2 Ph¸t hiÖn, t×m hiÓu, ph©n tÝch nh÷ng ®æi míi,
trªn c¶ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt cña truyÖn
ng¾n viÕt vÒ chiÕn tranh.
4.3. Tõ viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò trªn gãp phÇn
kh¼ng ®Þnh ®ãng gãp cña truyÖn ng¾n viÕt vÒ chiÕn
6
tranh ®èi víi qu¸ tr×nh ®æi míi v¨n häc, ®ång thêi gãp
phÇn hiÓu thªm mét sè ®Æc ®iÓm cña truyÖn ng¾n.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
VËn dông nh÷ng ph¬ng ph¸p v¨n häc phæ biÕn: Ph¬ng
ph¸p kh¶o s¸t thèng kª, ph¬ng ph¸p miªu t¶, ph©n tÝch,
ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu.
6. CÊu tróc luËn v¨n.
Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, néi dung chÝnh cña
luËn v¨n ®îc triÓu khai qua ba ch¬ng.
Ch¬ng 1. §Ò tµi chiÕn tranh trong v¨n häc ViÖt Nam sau
1945
Ch¬ng 2: Nh÷ng khÝa c¹nh b¶n chÊt chiÕn tranh ®îc
thÓ hiÖn trong tuyÓn tËp Nh÷ng truyÖn ng¾n xuÊt s¾c vÒ
chiÕn tranh.
Ch¬ng 3: Nh÷ng ®Æc s¾c nghÖ thuËt t¬ng øng c¸ch
nh×n vÒ chiÕn tranh trong tuyÓn tËp Nh÷ng truyÖn ng¾n
xuÊt s¾c vÒ chiÕn tranh.
7
Ch¬ng 1
§Ò tµi chiÕn tranh trong v¨n häc ViÖt Nam sau 1945
1.1. ChiÕn tranh lµ ®Ò tµi xuyªn suèt trong v¨n häc ViÖt
Nam sau 1945
Nh¾c ®Õn chiÕn tranh ngêi ta thêng nghÜ nhiÒu ®Õn
c¸i mÊt m¸t, ®Õn nçi ®au. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®au ®ín,
¸m ¶nh cho toµn nh©n lo¹i. §Ò tµi chiÕn tranh ®· ®i vµo
v¨n häc hÕt søc tù nhiªn, ch©n thùc. Tuy nhiªn ë mçi thêi
®¹i, mçi d©n téc trong nh÷ng bèi c¶nh cô thÓ, vÊn ®Ò nµy
®îc ®Ò cËp trong v¨n häc víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau.
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng më ra mét bíc ngoÆt
míi cho lÞch sö d©n téc, kû nguyªn cña ®éc lËp tù do vµ chñ
nghÜa x· héi ®ång thêi nã còng më ra mét thêi ®¹i míi cho
v¨n häc nghÖ thuËt. LÇn lît chóng ta ®· ®Ëp tan ®îc ©m mu
x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p vµ ®Õ quèc Mü. §¹i th¾ng mïa
xu©n 1975 ®· khÐp l¹i lÞch sö 30 n¨m chiÕn ®Êu trêng kú
gian khæ, ®Çy anh dòng hµo hïng cña d©n téc. Giê ®©y
chiÕn tranh, nh÷ng vÊn ®Ò c¸ch m¹ng kh«ng cßn xa l¹ mµ
lµ vÊn ®Ò thêng nhËt, lµ lÏ sèng cßn cña d©n téc. VËn mÖnh
d©n téc vµ vËn mÖnh mçi ngêi d©n ®Æt trong thö th¸ch
8
cña cuéc chiÕn tranh nãng báng d÷ déi. Trong bèi c¶nh Êy,
v¨n häc ®Æc biÖt quan t©m viÕt vÒ chiÕn tranh lµ lÏ tù
nhiªn. Hoµn c¶nh míi ®· hun ®óc lßng nhiÖt thµnh lý tëng
c¸ch m¹ng còng nh sù trëng thµnh, chÝn muåi cho lý tëng
thÈm mü cña c¶ thÕ hÖ nhµ v¨n, nhµ v¨n mang c¶ bÇu
nhiÖt huyÕt ®i vµo c¸ch m¹ng, ngîi ca chiÕn ®Êu.
XÐt ®Õn cïng bÊt cø mét nÒn v¨n häc nµo còng phôc
vô cho sù nghiÖp cña mét thÓ chÕ t¬ng øng. V× thÕ, v¨n
häc nghÖ thuËt ph¶i lµ tiÕng nãi cña §¶ng, cña quÇn chóng
c¸ch m¹ng nh Hå Chñ tÞch ®· kh¼ng ®Þnh: “ V¨n häc nghÖ
thuËt lµ mét mÆt trËn, anh chÞ em lµ chiÕn sü trªn mÆt
trËn Êy”. V¨n häc trong thêi kú chiÕn tranh ph¶i lµ tiÕng nãi
c«ng lý chÝnh nghÜa cæ vò chiÕn ®Êu cho lý tëng ®éc lËp
tù do cña cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i. Víi tinh thÇn Êy,
nÒn v¨n häc suèt 30 n¨m chiÕn tranh cña ta ®· theo s¸t
nhÞp ®iÖu cña lÞch sö d©n téc. §ã lµ mét nÒn v¨n häc tù
gi¸c, cã ý thøc vµ ®îc §¶ng l·nh ®¹o, nh sù kh¼ng ®Þnh cña
®ång chÝ Trêng Chinh. "NÒn v¨n häc Êy cã khuynh híng,
kh«ng ph¶i lµ theo khuynh híng chñ quan cña t¸c gi¶ nhng
theo khuynh híng kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x·
héi, cña lÞch sö. Muèn phôc vô lîi Ých d©n téc, nh÷ng chiÕn
sÜ v¨n hãa ph¶i ®øng trªn lËp trêng c¸ch m¹nh, lËp trêng
cña chñ nghÜa hiÖn thùc chñ nghÜa, chèng mäi h×nh thøc
v¨n hãa truy l¹c, tho¸i hãa, ngu d©n”; V× thÕ nÒn v¨n häc
cña chóng ta thêi kú nµy ph¶i b¸m rÔ s©u trong nguån lý t-
9
ëng c¸ch m¹ng, ®¶m nhiÖm vai trß tuyªn truyÒn chÝnh trÞ
vµ cæ vò chiÕn ®Êu.
MÆc dï vËy v¨n häc nghÖ thuËt giai ®o¹n nµy kh«ng
ph¶i nÆng vÒ tÝnh tuyªn truyÒn, cæ vò mµ sa vµo tÝnh
c«ng thøc, minh häa, gi¶n ®¬n kh« khan nh mét vµi ý kiÕn
®· quan niÖm. NÒn v¨n häc 1945 – 1975 lµ sù kÕt tinh chÝn
muåi cña lý tëng thÈm mü, rung c¶m nghÖ thuËt. Cuéc
kh¸ng chiÕn trêng kú khèc liÖt, quËt cêng, anh dòng ®· tiÕp
nguån c¶m xóc, t¸c ®éng ®Õn thÕ giíi quan cña ngêi s¸ng
t¸c. V¨n häc thÓ hiÖn khÝ ph¸ch c¸ch m¹ng víi nh÷ng nÐt t¬i nguyªn, sèng ®éng, ch©n thùc vµ kháe kho¾n. Mét thÕ
hÖ "Nhµ v¨n võa lµ chiÕn sü võa lµ nghÖ sü lu«n cã mÆt ë
mòi nhän cña cuéc sèng, nh÷ng con ngêi tiªu biÓu cho mét
nÒn nghÖ thuËt ch©n chÊt, ®Ñp vµ kháe nh nh÷ng chµng
trai ®ang ®é lín”. Nhµ v¨n sèng víi kh«ng khÝ cña thêi cuéc.
Hä h¨ng h¸i say sa, nhiÖt huyÕt miªu t¶ bøc tranh s«i ®éng
cña hiÖn thùc, ®¶m tr¸ch vai trß “ Ngêi th ký trung thµnh
cña thêi ®¹i” . Hä sèng víi nh÷ng trang viÕt s«i ®éng,
nh÷ng g¬ng anh hïng hy sinh cho lý tëng c¸ch m¹ng. Trong
bèi c¶nh ph¶i theo s¸t bíc ®i cña d©n ta, v¨n häc giai ®o¹n
nµy tÊt yÕu nghiªng vÒ m¹ch ch¶y lÞch sö sù kiÖn, cña c¶ sù
sèng, t©m hån d©n téc. TÊt nhiªn v¨n häc kh«ng chñ ®Ých
m« pháng, sao chÐp vÑn nguyªn bøc tranh hiÖn thùc mµ lµ
t¸i hiÖn hiÖn thùc cuéc sèng mét c¸ch sinh ®éng, biÕn
nh÷ng lÞch sö sù kiÖn thµnh lÞch sö t©m hån d©n téc. §èi tîng trung t©m mµ v¨n häc híng tíi lµ tÇng líp c«ng n«ng
10
binh, nh÷ng chiÕn sü anh hïng ®¹i diÖn tiªu biÓu, kÕt tinh
cña lý tëng c¸ch m¹ng. Nh÷ng con ngêi hÕt søc gi¶n dÞ nhng
qu¶ c¶m, gi¸m hy sinh c¸i t«i cho c¸i ta, phÇn vÞ kû cho
nh©n ¸i. Lý tëng c¸ch m¹ng t¹o nªn nh÷ng rung c¶m m¹nh
mÏ. Ngîc l¹i chÝnh nh÷ng trang viÕt gi¶m c¶m xóc, ch©n
thùc trong v¨n häc trë thµnh nguån ®éng viªn, cæ vò kÞp
thêi cho nh÷ng ngêi chiÕn ®Êu - ®èi tîng kh¸m ph¸ cña
nghÖ thuËt.
ChiÕn tranh ®· trë thµnh h×nh tîng trung t©m xuyªn
suèt qu¸ tr×nh vËn ®éng cña nÒn v¨n häc 30 n¨m chiÕn
tranh (1945 – 1975). §ã lµ mét quy luËt hÕt søc tù nhiªn,
xuÊt ph¸t tõ lý tëng vµ c¶m høng cña ngêi nghÖ sü.
Ra ®êi trong chiÕn tranh, khi c¶ d©n téc ®ang cuèn s«i
trong khãi löa, v¨n häc 1945 – 1975 ®· tËp hîp ®«ng ®¶o
®éi ngò s¸ng t¹o. Hä lµ nh÷ng c©y bót trëng thµnh trong
cuéc chiÕn nh Anh §øc, Nam Cao, NguyÔn Ngäc TÊn
(NguyÔn Thi). Hä lµ nh÷ng nhµ v¨n tiÕp nguån c¶m høng
cho nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng sau 1945, x¸c lËp cho nÒn v¨n
häc hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa mét nÒn t¶ng v÷ng ch¾c. Tõ
®iÓm khëi nguån Êy, líp nhµ v¨n tiÕp bíc kinh qua trëng
thµnh chiÕn tranh. Hä lµ nh÷ng ngêi lÝnh, nh÷ng ngêi cÇm
sóng trùc tiÕp chiÕn ®Êu, ®ã lµ nh÷ng v¨n nghÖ sü “®Çu
qu©n”. TÇng líp v¨n nghÖ sü Êy lµ nguån lùc ®a nÒn v¨n
häc 1945 – 1975 ®i ®Õn ®Ønh cao cña vinh quang.
Sù trëng thµnh, lßng nhiÖt huyÕt cho mét nÒn v¨n häc
c¸ch m¹ng cña hä ®îc tr¶ lêi b»ng bÒ dµy cña nh÷ng t¸c
11
phÈm xÐt trªn c¶ hai ph¬ng diÖn sè lîng vµ chÊt lîng. Mét
khèi lîng s¸ng t¸c ®ã sÏ cha tõng thÊy trong lÞch sö v¨n häc
d©n téc viÕt vÒ chiÕn tranh.
Suèt nh÷ng n¨m chiÕn tranh, nÒn v¨n häc cña chóng ta
®· theo s¸t nhÞp ®i cña d©n téc, kÞp thêi tuyªn truyÒn
chÝnh trÞ, cæ vò chiÕn ®Êu, dõng l¹i c¶ mét thêi kú s«i
®éng, anh hïng cña d©n téc, thùc sù lµ mét nÒn v¨n häc cña
®¹i chóng vµ v× ®¹i chóng.
ChiÕn tranh, m¹ch ch¶y cuén s«i nãng báng trong lßng
lÞch sö d©n téc suèt ba m¬i n¨m Êy (1945 – 1975) ®· trë
thµnh ®Ò tµi chñ ®¹o, xuyªn suèt, mét quy luËt nguyªn t¾c
tù nhiªn cña nghÖ thuËt nãi chung, v¨n häc nãi riªng. Thêi kú
lÞch sö d©n téc ®Çy biÕn ®éng vµ oanh liÖt Êy thùc sù lµ
mét ®Ò tµi v« t©n, khëi nguån c¶m høng cho v¨n häc chiÕn
tranh, ®Æc biÖt lµ thÓ lo¹i truyÖn ng¾n.
1.2 truyÖn ng¾n ViÖt Nam vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh
1.2.1 §Æc trng cña truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i
Nãi ®Õn truyÖn ng¾n, c¸c nhµ v¨n vµ c¸c nhµ phª
b×nh ®Òu rÊt thèng nhÊt khi cho r»ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n
cña nã lµ “Ng¾n”. Tuy nhiªn trªn thùc tÕ vÊn ®Ò nµy kh«ng
hÒ ®¬n gi¶n. Tõ “TruyÖn ng¾n” bao hµm mét quy ®Þnh
chÆt chÏ ®èi víi thÓ lo¹i nµy, ®ã lµ truyÖn chø kh«ng ph¶i lµ
truyÖn kÓ vµ tÊt nhiªn ph¶i ng¾n.
Cã rÊt nhiÒu quan niÖm vÒ truyÖn ng¾n. Theo tõ ®iÓn
thuËt ng÷ v¨n häc th×: “TruyÖn ng¾n lµ t¸c phÈm tù sù cì
nhá, c¸i ®éc ®¸o cña nã lµ ng¾n. TruyÖn ng¾n ®îc viÕt ra
12
vµ tiÕp thu liÒn mét m¹ch, ®äc mét h¬i kh«ng nghØ”. Cßn
theo cuèn lý luËn v¨n häc cña Gulaiep: “TruyÖn ng¾n lµ mét
h×nh thøc tù sù lo¹i nhá. Nã kh¸c víi truyÖn võa ë dung lîng
nhá h¬n, tËp trung m« t¶ mét sù kiÖn nµo ®ã thêng x¶y ra
trong ®êi mét nh©n vËt, h¬n n÷a thêng béc lé mét nÐt nµo
®ã cña nh©n vËt”. (DÉn theo Lª ThÞ §øc H¹nh – NghÖ thuËt
trµo phóng trong truyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan – T257258).
C¸c nhµ v¨n, nhµ nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc cña
ViÖt Nam vµ níc ngoµi còng cã cïng quan ®iÓm. Paut«pxki
cho r»ng: “TruyÖn ng¾n lµ mét truyÖn viÕt ng¾n gän”. Cßn
theo Aimatèp: “Xoay xáa trªn mét m¶n ®Êt hÑp, chÝnh ®ã
lµ chç lµm cho truyÖn ng¾n ph©n biÖt víi c¸c thÓ tµi kh¸c”.
T¬ng tù, Ant«nèp còng cho r»ng: “ ChÝnh viÖc truyÖn ng¾n
ph¶i ng¾n khiÕn cho nã tù ph©n biÖt mét c¸ch døt kho¸t vµ
rµnh rät bªn c¹nh truyÖn võa vµ tiÓu thuyÕt”. Nhµ v¨n
NguyÔn Kiªn: “TiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n gièng nh hai
nh¸nh cña mét c¸nh c©y nghÖ thuËt xum xuª. Chóng ®Òu
thuéc thÓ truyÖn, chØ kh¸c nhau ë ®é ng¾n dµi”. Nhµ v¨n
NguyÔn Quang Th©n: “TruyÖn ng¾n lµ mét c©u chuyÖn ®îc kÓ l¹i, dùng l¹i mét c¸ch ng¾n gän”. Nhµ phª b×nh V¬ng
TrÝ Nhµn th× cho r»ng: “Rót côc, c¸i ®Æc ®iÓm duy nhÊt
mµ còng râ nhÊt cña truyÖn ng¾n lµ n»m trong chÝnh sù
ng¾n gän cña nã, víi ®iÒu kiÖn lµ sù ng¾n gän nµy ®ñ søc
t¹o nªn mét hiÖu qu¶ nhÊt ®Þnh”. (V¬ng TrÝ Nhµn, sæ tay
13
ngêi viÕt truyÖn ng¾n, Nxb T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1980,
T48).
Cã thÓ nãi cã rÊt nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ ®Æc
trng cña truyÖn ng¾n nhng tùu trung l¹i khi nãi ®Õn ®Æc
trng cña truyÖn ng¾n lµ nãi ®Õn vÊn ®Ò quy m«, dung lîng
trong t¬ng quan víi tiÓu thuyÕt, lµ thÓ lo¹i chiÕm lÜnh ®êi
sèng trong toµn bé sù ®Çy ®Æn vµ toµn vÑn cña nã. TruyÖn
ng¾n hiÖn ®¹i lµ mét kiÓu t duy míi, mét c¸ch nh×n cuéc
®êi, mét c¸ch n¾m b¾t ®êi sèng rÊt riªng, mang tÝnh chÊt
thÓ lo¹i. TruyÖn ng¾n thêng híng tíi viÖc kh¾c häa mét hiÖn
tîng, ph¸t hiÖn mét nÐt b¶n chÊt trong quan hÖ nh©n sinh
hay ®êi sèng t©m hån cña con ngêi. V× thÕ, trong truyÖn
ng¾n thêng cã Ýt nh©n vËt, Ýt sù kiÖn phøc t¹p. Vµ nÕu mçi
nh©n vËt cña tiÓu thuyÕt lµ mét thÕ giíi th× nh©n vËt cña
truyÖn ng¾n lµ mét m¶ng nhá cña thÕ giíi Êy. TruyÖn ng¾n
thêng kh«ng nh¾c tíi viÖc kh¾c häa nh÷ng t×nh c¶nh ®iÓn
h×nh ®Çy ®Æn, nhiÒu mÆt trong t¬ng quan víi hoµn c¶nh.
Nh©n vËt cña truyÖn ng¾n thêng lµ hiÖn th©n cho mét
quan hÖ x· héi, ý thøc x· héi hoÆc tr¹ng th¸i tån t¹i cña con
ngêi.
Cèt truyÖn cña truyÖn ng¾n thêng diÔn ra trong mét
thêi gian, kh«ng gian h¹n chÕ, chøc n¨ng cña nã nãi chung lµ
nhËn ra mét ®iÒu g× ®ã ®i s©u s¾c vÒ cuéc sèng vµ t×nh
ngêi. KÕt cÊu cña truyÖn ng¾n kh«ng chia thµnh nhiÒu
tÇng, nhiÒu tuyÕn mµ thêng ®îc x©y dùng theo nguyªn t¾c
t¬ng ph¶n hoÆc liªn tëng. Bót ph¸p têng thuËt cña truyÖn
14
ng¾n thêng lµ chÊm ph¸ yÕu tè quan träng bËc nhÊt cña
truyÖn ng¾n lµ nh÷ng chi tiÕt c« ®óc, cã dung lîng lín vµ lèi
hµnh v¨n nhiÒu Èn ý, t¹o cho t¸c phÈm nh÷ng chiÒu s©u
cha nãi hÕt.
Tõ nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n Êy cã thÓ kh¸i qu¸t vÒ thÓ
tµi truyÖn ng¾n nh sau:
TruyÖn ng¾n lµ mét thÓ tµi tù sù cì nhá. TÝnh quy
®Þnh vÒ dung lîng vµ cèt truyÖn cña truyÖn ng¾n tËp trung
vµo mét vµi biÕn cè, mÆt nµo ®ã cña ®êi sèng, c¸c sù kiÖn
tËp trung mét kh«ng gian, thêi gian nhÊt ®Þnh.
Do tÝnh chÊt cña truyÖn ng¾n lµ cã cèt truyÖn, cã
nh©n vËt, ®îc thÓ hiÖn qua ph¬ng thøc kÓ chuyÖn cã vai
trß cña ngêi kÓ chuyÖn nªn truyÖn ng¾n n»m trong hÖ
thèng chung cña lo¹i v¨n kÓ chuyÖn. Nhµ v¨n kÓ l¹i mét trêng hîp ®Æc biÖt cña mét nh©n vËt hay mét sè nh©n vËt
nµo ®ã.
TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i trong x· héi hiÖn ®¹i cã nhiÒu u
thÕ riªng. Nhµ nghiªn cøu M.Bakhtin ®· chØ râ: “Mçi thÓ lo¹i
thÓ hiÖn mét th¸i ®é thÈm mü ®èi víi hiÖn thùc, mét c¸ch
c¶m thô, nh×n nhËn, gi¶i minh thÕ giíi vµ con ngêi. TruyÖn
ng¾n còng lµ mét thÓ lo¹i nh thÕ, ®Æc biÖt lµ trong x· héi
hiÖn ®¹i. VÞ thÕ nã thu hót ®îc sù quan t©m cña ngêi s¸ng
t¸c, nghiªn cøu, ngêi ®äc… [3,67].
TruyÖn ng¾n lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc rÊt nh¹y c¶m víi
nh÷ng biÕn ®éng cña x· héi. Khi ®Êt níc cã chiÕn tranh,
truyÖn ng¾n lµ mét thÓ lo¹i xung kÝch trªn mÆt trËn v¨n
15
häc. Víi chøc n¨ng vµ ®Æc ®iÓm cña m×nh, h¬n bao giê
hÕt, truyÖn ng¾n ®· ph¶n ¸nh kÞp thêi nhiÒu mÆt cuéc
sèng phong phó cña chóng ta, ®Æc biÖt lµ ph¶n ¸nh tinh
thÇn yªu níc cña nh©n d©n ta trong hai cuéc kh¸ng chiÕn vµ
x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Sau khi chiÕn tranh kÕt thóc,
nhÊt lµ trong thêi kú ®æi míi dêng nh lóc nµo truyÖn ng¾n
còng ®¸p øng ®îc t©m lý, thÞ hiÕu cña ®éc gi¶ kh«ng chØ
bëi sù nhá gän cña h×nh thøc vµ cßn do sù chuyÓn t¶i ®îc
nh÷ng vÊn ®Ò nhøc nhèi cña chiÕn tranh mµ tríc ®©y ngêi
ta cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó nãi tíi. V× thÕ truyÖn ng¾n ®· vµ
®ang lµ trung t©m thu hót søc s¸ng t¹o cña c¸c thÕ hÖ cÇm
bót, vµ còng lµ thÓ lo¹i së trêng cña nhiÒu nhµ v¨n. §éi ngò
t¸c gi¶, sù tiÕc nèi cña c¸c thÕ hÖ cÇm bót nµy ®· gãp phÇn
kh«ng nhá trong viÖc kÕ thõa vµ c¸ch t©n thÓ lo¹i lµm cho
truyÖn ng¾n ngµy cµng míi mÎ vµ phong phó h¬n. TruyÖn
ng¾n cña hä thùc sù ®· ph¸t huy ®îc u thÕ cña thÓ lo¹i.
B»ng c¸c c¸ch kh¸c nhau, víi nh÷ng ph¬ng thøc thÓ hiÖn,
®a d¹ng võa truyÒn thèng, võa hiÖn ®¹i, c¸c s¸ng t¹o cña
hä ®· thùc hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng chøc n¨ng x· héi thÈm mü.
1.2.2 DiÖn m¹o chung cña truyÖn ng¾n ViÖt Nam vÒ
®Ò tµi chiÕn tranh
1.2.2.1 Giai ®o¹n 1945 – 1975
Giai ®o¹n 1945 – 1975 lµ mét thêi kú ®Æc biÖt trong
lÞch sö d©n téc 30 n¨m qua trªn ®Êt níc ta ®· diÔn ra mét
triÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i nhÊt trong lÞch sö chèng ngo¹i
x©m, c¸c sù kiÖn diÔn ra dån dËp, nhanh chãng, thêi gian
16
nh bÞ rót ng¾n. Sù kiÖn nµy cha kÞp qua ®i th× sù kiÖn
kh¸c ®· µo tíi vµ cø nh thÕ, kû niÖm nµy cha kÞp l¾ng
xuèng th× kû niÖm kh¸c chång lªn, nhµ v¨n kh«ng kÞp cã
thêi gian ®Ó håi tëng l¹i ®· ®Þnh h×nh nã trong ký øc cña
m×nh. TruyÖn ng¾n viÕt vÒ chiÕn tranh ®· ra ®êi vµ ph¸t
triÓn trong hoµn c¶nh Êy nªn g¾n bã chÆt chÏ víi tõng bíc
®i cña lÞch sö d©n téc. Gi¸o s Phong Lª ®· nãi “§Ønh cao
cña v¨n häc nghÖ thuËt xÐt ë mét gãc ®é nµo ®ã, lµ ®¸p
øng nhu cÇu cña thêi ®¹i”. Nhµ th¬ Tè H÷u kh¼ng ®Þnh :
“Thíc ®o gi¸ trÞ cña mét nÒn v¨n häc lµ nã phôc vô ®îc bao
nhiªu cho sù nghiÖp c¸ch m¹ng” (Tè H÷u cuéc sèng c¸ch
m¹ng vµ v¨n häc nghÖ thuËt nhËn xÐt v¨n häc, Hµ Néi,
1981.Tr 130)
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· lËt më lÞch sö níc ta sang
mét trang míi, ®a ®Þa vÞ ngêi d©n tõ th©n phËn n« lÖ trë
thµnh nh÷ng chñ nh©n cña ®Êt níc, ®îc tù quyÕt ®Þnh vËn
mÖnh cña m×nh. Tuy nhiªn niÒm vui Êy cha ®îc bao l©u
th× ngµy 19/12/1946 thùc d©n Ph¸p ®· quay trë l¹i x©m lîc
níc ta. VËn mÖnh ®Êt níc ®ang ë t×nh tr¹ng ngµn c©n treo
sîi tãc. Kh«ng chÞu mÊt níc mét lÇn n÷a, hëng øng lêi kªu gäi
cña Hå Chñ TÞch: Chóng ta thµ hy sinh tÊt c¶ nhÊt ®Þnh
kh«ng chÞu mÊt níc, nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu lµm n« lÖ (Lêi
kªu gäi toµn quèc kh¸ng chiÕn). Tinh thÇn cña ngêi ViÖt ®îc
thÓ hiÖn rÊt râ trong truyÖn ng¾n thêi kú nµy.§«i m¾t(Nam
Cao); Du kÝch huyÖn (T« Hoµi), Th nhµ (Hå Ph¬ng). .. ®·
ph¶n ¸nh kh¸ trung thùc sinh ®éng cuéc kh¸ng chiÕn toµn
17
d©n, toµn diÖn ®ång thêi ca ngîi tinh thÇn chiÕn ®Êu hy
sinh vµ quyÕt t©m chiÕn th¾ng cña nh©n d©n ta còng nh
søc m¹nh v« ®Þch cña cuéc chiÕn tranh nh©n díi sù l·nh
®¹o cña §¶ng. Cuéc sèng vËt chÊt tuy cßn mu«n vµn khã
kh¨n, gian khæ nhng hä lu«n tin vµo t¬ng lai. Bªn c¹nh
nh÷ng ngêi ¨n mµy, nh÷ng trÎ b¸n b¸o, nh÷ng ngêi ®iªn
th× nh÷ng ngêi n«ng d©n ®· gi¸m cÊt lªn tiÕng nãi ®ßi
quyÒn sèng, ®ßi h¹nh phóc, íc m¬ mét cuéc sèng tèt ®Ñp
h¬n. C¸ch m¹ng ®· thay ®æi th©n phËn cña hä tõ ®Þa vÞ
cña mét kÎ n« lÖ trë thµnh ngêi chñ. Mèi ©n t×nh ®ã ®èi víi
c¸ch m¹nh thËt lµ thiªng liªng s©u nÆng, chÝnh v× thÕ giê
®©y mäi viÖc lµm cña hä ®Òu híng vÒ céng ®ång kh¸ng
chiÕn. NÕu tríc ®©y tÇm nh×n ngêi n«ng d©n chØ bã hÑp
trong lòy tre lµng, nÆng vÒ t×nh c¶m gia téc th× nay ®· ®îc
chuyÓn dÇn sang ý thøc d©n téc. TÊt c¶ cho kh¸ng chiÕn vµ
v× kh¸ng chiÕn. Cã thÓ nãi truyÖn ng¾n ®· tËp trung kh¸m
ph¸ nh÷ng ®æi thay trong nhËn thøc, suy nghÜ trong t©m
hån, t×nh c¶m ngêi n«ng d©n kh¸ng chiÕn, sù yªu th¬ng
®ïm bäc, tinh thÇn hy sinh v× nghÜa c¶, hßa nhËp céng
®ång.
§ã lµ nh÷ng ngêi d©n quª trong truyÖn ng¾n ®«i m¾t
(Nam Cao) “R¨ng ®en, m¾t toÐt” viÕt ch÷ quèc ng÷ cßn sai
vÇn, h¸t tiÕn qu©n ca nh ngêi buån ngñ cÇu kinh mµ khi ra
trËn th× “xung phong cam ®¶m l¾m" , 뮩y ngêi n«ng
d©n ®· b¾t ®Çu cã sù lý gi¶i vÒ gi¸c ngé c¸ch m¹ng tõ
nh÷ng viÖc nhá nhÊt.
18
Bªn c¹nh h×nh ¶nh ngêi n«ng d©n th× h×nh ¶nh ngêi
lÝnh cô Hå xuÊt hiÖn víi ®ñ mäi t thÕ, mäi hoµn c¶nh. Hä
lu«n lµ tÊm g¬ng s¸ng vÒ tinh thÇn yªu níc. Th nhµ (Hå Ph¬ng) ngêi lÝnh ®· ý thøc ®îc nçi ®au, ®îc chia sÎ b¾t ®Çu
níc ®ang chiÕn th¾ng: “Chóng t«i chuyÓn sang B¾c C¹n
gi¶i phãng lóc nµo kh«ng biÕt”.
§èi víi cuéc chiÕn tranh chèng Ph¸p trong truyÖn ng¾n
cña m×nh c¸c nhµ v¨n ®· lµm næi bËt lªn tinh thÇn yªu níc
cña nh©n d©n ViÖt Nam. TÊt c¶ ®Òu híng vÒ cuéc kh¸ng
chiÕn víi môc ®Ých cao nhÊt: QuyÕt dµnh l¹i ®Êt níc b»ng
tÊt c¶ ý chÝ vµ søc lùc cña m×nh.
Sau nh÷ng thÊt b¹i liªn tiÕp trªn chiÕn trêng miÒn Nam
®Ó cøu v·n t×nh thÕ, ngay 5/8/1964 ®Õ quèc Mü b¾t ®Çu
dïng kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n ®¸nh ph¸ c¸c thµnh phè lín
miÒn B¾c, nh»m c¾t ®øt sù chi viÖn cña hËu ph¬ng lín ë
miÒn B¾c cho chiÕn trêng miÒn Nam. C¶ níc bíc vµo cuéc
chiÕn tranh. Cã thÓ nãi ®©y lµ nh÷ng n¨m th¸ng d©n téc
®Æt trong hoµn c¶nh hiÖn thùc ®Çy thö th¸ch gay go ¸c
liÖt, toµn d©n téc bÞ ch×m trong bÓ m¸u, lßng yªu níc cña
chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng l¹i ®îc thøc dËy, rÇn rËt ch¶y
trong huyÕt thèng cña mçi mét con ngêi cã ý thøc tù t«n,
lßng qu¶ c¶m, ®øc hy sinh, søc m¹nh quËt khëi cña tinh
thÇn ®oµn kÕt. TruyÖn ng¾n ®Ò tµi chiÕn tranh hoµn toµn
®· cã ®îc m¶nh ®Êt hiÖn thùc mµu mì ®Ó c¾m rÔ, ®©m
chåi, ph¸t triÓn. §êi sèng thùc hiÖn s«i ®éng cña lÞch sö
cïng víi sù chÝn muåi cña lý tëng ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, nh÷ng
19
bµi häc kinh nghiÖm quý b¸u qua c¸c cuéc chiÕn tranh… ®·
trë thµnh nh÷ng nh©n tè héi tô mäi tiÒm n¨ng søc m¹nh ®Ó
v¨n häc vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh, ®Æc biÖt lµ thÓ lo¹i truyÖn
ng¾n ®i ®Õn vinh quang.
Trong truyÖn ng¾n chiÕn tranh nh÷ng n¨m chèng Mü
h×nh ¶nh miÒn Nam xuÊt hiÖn ®Çu tiªn, ®ã lµ nh÷ng c¶nh
®au th¬ng ®Õt tét cïng mµ nh©n d©n ta ph¶i chÞu ®ùng.
Nh©n d©n ta ®· t×m ®Õn c¸ch m¹ng, tõ trong c¸i thiÕu
thèn cña kÎ bÞ tíc ®o¹t, vµ cô thÓ h¬n, tõ trong m¸u, trong
níc m¾t. Søc m¹nh cña Tnó ®îc hun ®óc lªn tõ chÝnh c¸i
chÕt ®au th¬ng cña vî vµ con do th»ng Dôc g©y ra Rõng xµ
nu (NguyÔn Trung Thµnh) còng nh sù sung síng bao nhiªu
khi nghe tiÕng mµi dao cña ngêi d©n lµng X« Man, tiÕng nãi
vang xa cña cô MÕt. “Chóng nã ®· cÇm sóng th× m×nh ph¶i
cÇm giao m¸c”. Sù vïng dËy cña ®ång bµo niÒm Nam thËt
ghª gím v× chóng xuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngêi ®i víi t thÕ
tr¶ thï. ë hä ®au th¬ng g¾n víi c¨m thï vµ c¨m thï ®i víi
quËt khëi. Râ rµng thùc hiÖn ®îc miªu t¶ rÊt lín, ®i tõ ®au
th¬ng ®Õn quËt khëi, hiÖn thùc trong qu¸ tr×nh cña c¸ch
m¹ng.
Thñ tíng Ph¹m V¨n §ång nãi “Kh«ng cã gång xiÒng nµo
giam h·m ®îc ý trÝ ®Êu tranh: bªn ngoµi ®ªm cµng têi th×
ngän löa c¨ng h¬n vµ ¸nh s¸ng ®øc tin cµng ch¸y rùc trong
lßng”. Lêi nãi Êy rÊt phï hîp víi hoµn c¶nh cña ®ång bµo
miÒn Nam ph¶i ®Êu tranh míi sèng ®îc. C¨m thï ®· biÕn søc
m¹nh ®Êu tranh thµnh khÝ thÕ ®i lªn cña c¸ch m¹ng. §ã
20
- Xem thêm -