Tài liệu Chất thơ của truyện ngắn nguyễn quang thiều

1 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trêng ®¹i häc vinh ********#******** Tr¬ng ThÞ thêng ChÊt th¬ cña truyÖn ng¾n nguyÔn quang thiÒu chuyªn ngµnh lý luËn v¨n häc M· sè 602232 luËn v¨n th¹c sÜ Ngêi híng dÉn khoa häc: T.S. Ph¹m TuÊn Vò 2 Vinh, n¨m 2006 Môc lôc Lêi c¶m ¬n..................Error! Bookmark not defined. Më §Çu................................................................1 1. LÝ do chän ®Ò tµi:...................................................2 2. LÞch sö vÊn ®Ò........................................................6 3. Môc ®Ých yªu cÇu cña viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò............8 4. Ph¹m vi ®Ò tµi.........................................................9 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.............................................9 6. CÊu tróc luËn v¨n......................................................9 Ch¬ng 1: Nh÷ng ký øc vÒ lµng quª ªm ®Òm............10 1.1. Giíi thuyÕt kh«ng gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt lµng quª....................................................10 1.1.1. Kh«ng gian nghÖ thuËt....................................10 1.1.2. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµng quª.......................11 1.2. Nh÷ng h×nh tîng kh«ng gian lµng quª trong truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu.........................................14 1.2.1. H×nh ¶nh dßng s«ng.......................................14 1.2.2. H×nh ¶nh ®ªm tr¨ng......................................24 1.3. Lµng Chïa - ®iÓm tùa trong nguån c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n...............................................................32 Ch¬ng II. X©y dùng nh©n vËt mang mµu s¾c cæ tÝch .........................................................................38 2.1. Nh©n vËt vµ vai trß cña nh©n vËt.........................38 2.2. Nh©n vËt t×m vÒ thÕ giíi t©m linh........................41 2.2. Nh©n vËt khao kh¸t v¬n tíi “ch©n – thiÖn – mü”....55 Ch¬ng 3: C¸i nh×n vÒ chiÕn tranh..................68 3.1. ChiÕn tranh ®îc thÓ hiÖn qua håi øc nh©n vËt........69 3 3.2. Nçi ®au chiÕn tranh ®îc xoa dÞu bëi cuéc sèng hoµ b×nh.........................................................................84 KÕt luËn...........................................................94 Tµi liÖu tham kh¶o...........................................98 Më §Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi: NguyÔn Quang ThiÒu lµ mét c©y bót sung søc, ®Çy Ên tîng ®· trë nªn gÇn gòi, quen thuéc víi b¹n ®äc tõ nhiÒu n¨m nay. ¤ng s¸ng t¸c rÊt nhiÒu thÓ lo¹i nh th¬, trêng ca, tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, truyÖn viÕt cho thiÕu nhi vµ ë thÓu lo¹i nµo còng cã ®ãng gãp nhÊt ®Þnh. §Æc biÖt NguyÔn Quang ThiÒu lµ t¸c gi¶ cã nhiÒu thµnh c«ng trong thÓ lo¹i truyÖn ng¾n – métt thÓ lo¹i cã ph¬ng thøc “kh¸i qu¸t nghÖ thuËt theo chiÒu s©u ” trong v¨n häc. §éc gi¶ biÕt ®Õn «ng qua tËp truyÖn “ Ngêi ®µn bµ tãc tr¾ng ” (do NXB Héi nhµ v¨n in n¨m 1993) sau nµy NXB §µ N½ng in thµnh: TuyÓn tËp truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu : Ngêi nh×n thÊy tr¨ng thËt .TËp truyÖn nµy chøa ®ùng phÇn vèn liÕng lín nhÊt cña nhµ v¨n. Nã ®¸nh dÊu thêi k× ngßi bót nhµ v¨n ®ang sung søc nhÊt, bót lùc dåi dµo nhÊt. Nã lµ n¬i «ng göi g¾m t©m huyÕt suèt cuéc ®êi. Bïi ViÖt Th¾ng ®¸nh gi¸ :“ Tuy vµo nghÒ cha l©u nhng NguyÔn Quang ThiÒu lµ c©y bót truyÖn ng¾n cã nghÒ ” [48,310]. Cã ®îc, thµnh c«ng ®ã NguyÔn Quang ThiÒu ®· cã mét qu¸ tr×nh 4 s¸ng t¹o kh«ng mÖt mái vµ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh trong viÖc ®æi míi thi ph¸p. 1.2. NguyÔn Quang ThiÒu lµ nhµ v¨n cã phong c¸ch nghÖ thuËt rÊt ®éc ®¸o. Thêng th× mçi nhµ v¨n lín mang l¹i cho v¨n ch¬ng mét c¸i ®Ñp b»ng phong c¸ch cña m×nh. Phong c¸ch hiÓu nh:” mét c¸ch tuyÖt ®èi nh×n sù vËt ” (Flauber) hoÆc “ c¸i lµm nªn søc sèng cña t¸c phÈm ” (Zola), nã mang c¸ tÝnh, c¸i c¸ tÝnh cao nhÊt cña nhµ v¨n, nã thÓ hiÖn nh÷ng ph¬ng thøc nghÖ thuËt ®éc ®¸o. “ TruyÖn ng¾n lµ n¬i mµ nhµ v¨n cã thÓ t×m phong c¸ch cho m×nh, bëi nã ®ßi hái sù hoµn thiÖn ” (T« Hoµi), “ TruyÖn ng¾n mang râ b¶n chÊt cña tõng ngêi viÕt ” (Nguyªn Ngäc). Víi ý nghÜa ®ã, NguyÔn Quang ThiÒu lµm phong phó thªm, khëi s¾c h¬n cho nÒn truyÖn ng¾n ViÖt Nam. TruyÖn cña «ng hÊp dÉn réng r·i b¹n ®äc tríc hÕt v× giµu chÊt th¬, mét chÊt th¬ bµng b¹c, man m¸c tõ kh«ng khÝ chung cña truyÖn. NhiÒu ngêi ®· nhËn thÊy chÊt th¬ cña truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu. §iÒu nµy cã c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn trong ®êi sèng v¨n häc. Trong lÞch sö v¨n häc, ®· cã nhiÒu nhµ v¨n nãi ®Õn sù gÇn gòi gi÷a truyÖn ng¾n vµ th¬ tr÷ t×nh nh mét quy luËt tÊt yÕu. Nhµ v¨n Nga Karunèp cho r»ng: “ Cha bao giê thÓ tµi truyÖn ng¾n tá ra phong phó nh hiÖn nay. M¬i mêi l¨m n¨m gÇn ®©y, ranh giíi cña nã kh«ng ngõng ®îc më réng… Trong nÒn v¨n häc hiÖn nay, chóng ta chøng kiÕn sù xÝch l¹i gÇn nhau gi÷a th¬ vµ v¨n xu«i. §iÒu nµy cã Ých cho th¬ lµ 5 th¬ trë nªn “®îc ®Æt vÊn ®Ò” mét c¸ch râ rµng h¬n . VÒ phÇn m×nh, sù xÝch l¹i nµy lµm cho v¨n xu«i cña chóng ta thªm nång Êm, run rÈy, nhiÒu chÊt héi ho¹, c« ®äng h¬n trong nh÷ng Èn dô thÊm vµo trong tõng c©u, tõng ®o¹n. ViÖc xÝch l¹i gÇn víi th¬ lµm cho v¨n xu«i trë nªn võa s©u s¾c h¬n, võa dÔ hiÓu h¬n.Thø dßng ch¶y ngÇm nµy cÇn cho mäi truyÖn ng¾n nã gióp cho truyÖn cã thÓ ng¾n gän mµ vÊn sóc tÝch” [ 30,117-118]. Nhµ v¨n Sªkhèp còng kh¼ng ®Þnh: “TruyÖn ng¾n lµ thÓ tµi d©n chñ bËc nhÊt bëi cuéc ®êi dï nh¹t nhÏo ®Õn nh thÕ nµo Ýt nhÊt còng cã thÓ lµm ®Çy mét truyÖn ng¾n. TruyÖn ng¾n giao ®éng trªn mét biªn ®é rÊt lín bëi ngay ®èi tîng miªu t¶ ®· quy ®Þnh cho nã cã quyÒn réng r·i nh vËy. Nh×n vµo thùc tÕ, cã truyÖn cã cèt truyÖn thËt ®Çy ®ñ c¸c kh©u th¾t nót cao trµo, më nót. Ngîc l¹i cã truyÖn gÇn víi th¬, rÊt khã tãm t¾t ®îc cèt truyÖn nÕu nh kh«ng muèn më réng kh¸i niÖm nµy mét c¸ch bõa b·i” [30,147]. Cßn nhµ v¨n Frank O’connor (1903-1966) – ngêi viÕt truyÖn ng¾n tµi ba cña Ailen – khi tr¶ lêi pháng vÊn còng cho r»ng: “T«i thÝch thÓ lo¹i truyÖn ng¾n bëi v× ®ã lµ thÓ lo¹i gÇn nhÊt ®èi víi th¬ tr÷ t×nh. T«i viÕt th¬ trong mét thêi gian dµi råi ph¸t hiÖn ra r»ng Chóa ®· kh«ng ®Þnh ®Ó t«i lµ mét nhµ th¬ tr÷ t×nh vµ thÓ lo¹i gÇn nhÊt víi th¬ tr÷ t×nh lµ truyÖn ng¾n. Mét cuèn tiÓu thuyÕt thùc sù th× ®ßi hái tÝnh logÝc vµ sù hiÓu biÕt vÒ m«i trêng nhiÒu h¬n, tr¸i l¹i mét truyÖn ng¾n th× cã thÓ cã cïng kiÓu t¸ch ra tõ m«i trêng nh th¬ tr÷ t×nh” [41, 438]. 6 H×nh nh mçi ngêi viÕt truyÖn ng¾n ®Òu cã lóc ao íc lµm th¬, sau ®ã khi kh«ng lµm th¬ ®îc míi nh¶y sang truyÖn ng¾n. Cã thÓ nãi r»ng truyÖn ng¾n lµ mét h×nh thøc øng chiÕn sau th¬. ë ViÖt Nam, c¸c nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh cã sù giao thoa gi÷a th¬ vµ truyÖn ng¾n. Nhµ th¬ Vò ThÞ Thêng “ c¶m thÊy truyÖn ng¾n truyÖn ng¾n gÇn víi th¬ … TruyÖn ng¾n cÇn c¸i phÇn c¶m xóc nhiÒu h¬n ”[30, 27]. Cßn nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng trong mét bµi viÕt còng quan niÖm: “ TruyÖn ng¾n ph¶i cã c¸i g× h¬i bay bay mét tÝ, kh«ng nªn m¬ mµng qu¸ mµ trÇn trôi qu¸ còng kh«ng æn (lµm sao kh«ng gai ng¹nh mµ hay)”. Vµ theo «ng ®ã chÝnh lµ “chÊt th¬ ch©n chÝnh” cña thÓ lo¹i “cã bÒ s©u nhng kh«ng cã bÒ dµy nµy”(T. Cap«tª) [30,87]. Nh vËy, c¸c nhà v¨n ®Òu kh¼ng ®Þnh có sù céng sinh, x©m thùc gi÷a c¸c thÓ lo¹i, ®Æc biÖt là hai thÓ lo¹i th¬ và truyÖn ng¾n. Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhà nghiªn cøu kh¶o s¸t vÒ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc còng cho r»ng: C¸c thÓ tài tù sù ®ang cã xu híng chuyÓn dÇn sang tr÷ t×nh. Nhà nghiªn cøu NguyÔn Thanh Hïng kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm cña truyÖn ng¾n hiÖn t¹i nh sau: “TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i mang ®Çy ®ñ tÝnh thi ca, là thÓ lo¹i cã ®¼ng cÊp tinh vi và toàn bÝch”. Nhà nghiªn cøu phª b×nh v¨n häc Bïi ViÖt Th¾ng khi quan s¸t dßng ch¶y liªn tôc còng thÊy mét thùc tÕ: “TruyÖn ng¾n ®ang bÞ ¶nh hëng cña th¬ và kÞch. ë mét khÝa c¹nh nào ®ã truyÖn ng¾n rÊt gÇn víi th¬. Ngêi ®äc ngày nay dÔ 7 chÊp nhËn mét kiÓu truyÖn “kh«ng cã chuyÖn” nhng chøa chÊt t©m tr¹ng nh kiÓu truyÖn Th¹ch Lam” [30,180]. Theo «ng , truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i gÇn víi th¬, nã kh«ng chó môc ®Õn cèt truyÖn NghÜa là chó ý ®Õn kh«ng khÝ, t©m tr¹ng “®iÓn h×nh”, t×m ®îc tø hay sÏ cã truyÖn hay. “Nh÷ng truyÖn g©y ®îc Ên tîng và søc liªn tëng nhê c¸i tø ®éc ®¸o . Bëi lÏ nh ngêi ta nãi, truyÖn ng¾n hiÖn nay gÇn víi th¬ ë sù tr×nh bày t©m tr¹ng h¬n là truyÖn. Nhà th¬ t×m tø th× ngêi viÕt truyÖn ng¾n còng t×m tø”. Nhà v¨n D¹ Ng©n rÊt t©m ®¾c víi viÖc t×m “tø”khi viÕt truyÖn ng¾n: “Tríc tiªn t«i chuÈn bÞ t×m tø, truyÖn thiÕu tø nh hoa thiÕu h¬ng, ngêi ®ãng bé thiÕu giày, mãn hàng thiÕu sù ®Æc s¾c cña dÊu Ên …Tø càng kÝn ®¸o truyÖn càng thÊm thÝa. Cã lÏ truyÖn ng¾n gÇn víi th¬ nªn tø sÏ chuyªn chë t tëng ®Çy h¬n” [48,318]. Cßn nhà nghiªn cøu V¬ng TrÝ Nh©n còng thõa nhËn: “… Thªm nhiÒu truyÖn ng¾n tr÷ t×nh bªn c¹nh nh÷ng truyÖn s¾c nhän nh ®· quen biÕt … Cã lo¹i truyÖn ng¾n gÇn víi th¬, chØ cèt t¹o ra mét Ên tîng, ngoµi ra kh«ng cÇn quan t©m ®Õn nh©n vËt, cèt truyÖn g× hÕt [30,150]. Trong cuèn “ V¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX ”, c¸c t¸c gi¶ cho r»ng “ TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i gÇn víi th¬, ®äc t¸c phÈm lo¹i này ta “c¶m” ®îc cuéc sèng h¬n là biÕt nã. V× lÏ ®ã yÕu tè“tù sù”(kÓ) gi¶m dÇn vµ yÕu tè biÓu hiÖn, t¶ t¨ng lªn. TruyÖn tr÷ t×nh v× thÕ gÇn víi th¬ và ®îc xÕp vào ph¹m trï “tù sù – tr÷ t×nh” [11, ] 8 Nh×n chung tõ ngêi s¸ng t¸c ®Õn nhà nghiªn cøu ®Òu kh¼ng ®Þnh cã sù céng sinh, më réng vïng giao thoa gi÷a c¸c thÓ lo¹i. §a chÊt th¬ vào v¨n xu«i ®îc nh×n nhËn nh là mét xu híng tù nhiªn cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n häc. Sù giao thoa gi÷a truyÖn ng¾n và th¬ tr÷ t×nh là mét quy luËt tÊt yÕu trong thêi ®¹i ngµy nay. Quy luËt này phï hîp víi quan ®iÓm s¸ng t¸c cña nhiÒu nhà v¨n và nhu cÇu tiÕp nhËn cña ®éc gi¶. VÒ lý thuyÕt chóng ta ®Òu biÕt cã sù kh¸c nhau gi÷a th¬ vµ v¨n xu«i. Trong s¸ng t¸c v¨n häc mçi thÓ lo¹i cã nh÷ng ®Æc trng riªng, ph¸n ¸nh mét kiªu t duy nghÖ thuËt, mét lèi tiÕp cËn vµ c¶m thô ®êi sèng, mét h×nh thøc ng«n ng÷ ®Æc thï. Tuy nhiªn mçi thÓ lo¹i kh«ng t¸ch b¹ch nhau mét c¸ch tuyÖt ®èi mµ gi÷a chóng Ýt nhÒu cã sù giao thoa. Trong v¨n häc hiÖn ®¹i ®iÒu nµy cµng trë nªn phæ biÕn. §· tõng xuÊt hiÖn lo¹i th¬ v¨n xu«i còng nh kh«ng hiÕm t¸c phÈm v¨n xu«i giµu chÊt th¬. Sù gÇn gòi gi÷a truyÖn ng¾n và th¬ tr÷ t×nh làm cho truyÖn ng¾n cã nhiÒu chÊt th¬. Trªn thùc tÕ ®· cã nhiÒu nhà v¨n s¸ng t¸c theo chiÒu híng nµy. Nhµ v¨n Nga Pauxtopxkil cã nhiÒu t¸c phÈm ®îc xem lµ “th¬ trong v¨n xu«i “ rÊt ®éc ®¸o. Cßn ë ViÖt Nam ®· cã nhiÒu nhµ v¨n vËn dông thµnh c«ng nh : Th¹ch Lam, Thanh TÞnh, Hå ZÕnh, ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ v¨n trÎ nh §ç Chu, Lý Biªn C¬ng, NhËt TuÊn, NguyÔn Quang ThiÒu. 1.3. NguyÔn Quang ThiÒu bªn c¹nh viÕt truyÖn ng¾n cßn lµm th¬. ¤ng ®· cã mét tËp th¬ ®¹t gi¶i thëng cña Héi 9 nhµ v¨n, n¨m 1993: “Sù mÊt ngñ cña löa”. TËp th¬ nµy ®· lµm “mÊt ngñ” nhiÒu ngêi yªu th¬ vµ ®¸nh thøc ®êi sèng phª b×nh l©u nay vèn trÇm lÆng. Do vËy nhiÒu ngêi biÕt ®Õn «ng tríc hÕt lµ ë t c¸ch ngêi lµm th¬ h¬n lµ viÕt truyÖn ng¾n. V× vËy nghiªn cøu ®Ò tµi ChÊt th¬ cña truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu chóng t«i muèn xem xÐt t chÊt nhµ th¬ ¶nh hëng nh thÕ nµo ®Õn truyÖn ng¾n cña «ng. 1.4. PhÇn v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 ®ang ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh ®µo t¹o §¹i häc, THPT, THCS… Thùc tÐ ®ã ®ang ®Æt ra cho nhµ nghiªn cøu còng nh ngêi gi¸o viªn nh÷ng nhiÖm vô míi. §Ó tµi luËn v¨n v× thÕ cã ý nghÜa cÊp thiÕt vµ ý nghÜa thêi sù. Do vËy viÖc nghiªn cøu truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu chóng t«i mong muèn gãp phÇn t×m hiÓu bøc tranh v¨n häc sau n¨m 1975 ®îc thÊu ®¸o h¬n. LuËn v¨n nÕu thµnh c«ng sÏ lµ sù gîi më nhiÒu híng nghiªn cøu, tiÕp cËn phÇn v¨n häc sau n¨m 1975 – mét m¶nh ®Êt ®Çy høa hÑn. Bªn c¹nh ®ã, luËn v¨n sÏ cã Ýt nhiÒu gãp cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y v¨n häc ®îc tèt h¬n. 2. LÞch sö vÊn ®Ò. TruyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu g©y ®îc sù chó ý cña c«ng chóng vµ giíi phª b×nh v¨n häc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. KÓ tõ khi tËp truyÖn “Ngêi ®µn bµ tãc tr¾ng” (do NXB héi nhµ v¨n in n¨m 1993, sau nµy NXB §µ N½ng in thµnh: TuyÓn truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu - Ngêi 10 nh×n thÊy tr¨ng thËt ) ra ®êi th× cã nhiÒu bµi viÕt quan t©m. Bïi ViÖt Th¾ng trong bµi “Mét sè g¬ng mÆt truyÖn ng¾n 1993” cã viÕt: “NguyÔn Quang ThiÒu lµ c©y bót truyÖn ng¾n cã h¹ng hiÖn nay… Mïa hoa c¶i bªn s«ng, C¸i chÕt cña bÇy mèi, bÇu trêi cña cha lµ nh÷ng truyÖn ng¾n thÊm ®Ém chÊt th¬. Bót ph¸p truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu tõ th¬ mµ ra – tinh tÕ, bay bæng, giµu chÊt liªn tëng” [47, 175 – 176]. Cßn ë bµi b×nh luËn tËp truyÖn Ngêi ®µn bµ tãc tr¾ng «ng còng cho r»ng: “TruyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu kÐn chän b¹n ®äc – dêng nh hä ph¶i sµnh ®iÖu… Tuy vµo nghÒ cha l©u nhng NguyÔn Quang ThiÒu lµ c©y bót cã nghÒ. Anh cã mét lèi v¨n tù nhiªn, linh ®éng nªn ngêi ®äc Ýt cã c¶m gi¸c dïng kü x¶o [48, 306 – 310]. §ång thêi «ng còng kh¼ng ®Þnh NguyÔn Quang ThiÒu lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n thuéc thÕ hÖ thø ba nèi tiÕp dßng ch¶y liªn tôc cña truyÖn ng¾n. “…. ThÕ hÖ thø ba kh¸ ®ång ®Òu, hä mang vµo v¨n ch¬ng vµ truyÖn ng¾n mét s¾c th¸i míi mÎ – tÝnh chÊt hiÖn ®¹i trong lèi viÕt bao hµm trong ®ã nhiÒu yÕu tè võa hiÖn thùc, võa tr÷ t×nh vµ kÞch…” [48, 231 – 232]. §Æc biÖt trong lêi giíi thiÖu “Cïng b¹n ®äc” ®Çu cuèn TuyÓn truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu - Ngêi nh×n thÊy tr¨ng thËt c¸c t¸c gi¶ còng kh¼ng ®Þnh: “TruyÖn cña anh giµu chÊt th¬, h¬i thë huyÒn tÝch, thÉm ®Ém nh©n v¨n, l¹i 11 kh«ng l¹m dông kü thuËt nªn ®i vµo t©m hån thËt tù nhiªn, thËt ®Çy ®Æn” [51, 6]. Cßn trong luËn v¨n th¹c sü cã tªn “YÕu tè kú ¶o trong truyÖn ng¾n 1975 – 2000” t¸c gi¶ NguyÔn Minh Hång cã nãi ®Õn yÕu tè kú ¶o mang mµu s¾c huyÒn tho¹i trong truyÖn Con chuét l«ng vµng cña NguyÔn Quang ThiÒu. Theo chóng t«i hiÓu, yÕu tè kú ¶o mang mµu s¾c huyÒn tho¹i lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¹o nªn chÊt th¬ cho truyÖn ng¾n «ng. Nh×n chung ë c¸c bµi viÕt trªn, c¸c t¸c gi¶ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp nãi ®Õn chÊt th¬ cña truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu. Tuy nhiªn do dung lîng cña bµi viÕt ng¾n, c¸c nhµ nghiªn cøu cha cã dÞp ®i s©u kh¶o s¸t ph©n tÝch cô thÓ nh÷ng yÕu tè t¹o nªn chÊt th¬ ®ã. ThÕ nhng nh÷ng nhËn ®Þnh ®· gîi më cho chóng t«i nhiÒu ý tëng ®Ó thùc hiªn ®Ò tµi nµy. Tuy nhiªn cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, ë ®©y chóng t«i quan niÖm chÊt th¬ cã nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt víi chÊt tr÷ t×nh. §«i khi ngêi ta dïng hai kh¸i niÖm nµy nh nhau nhng thùc ra gi÷a chóng cã sù kh¸c biÖt. ChÊt tr÷ t×nh lµ sù béc lé rung ®éng cña chñ thÓ, nã cã nhiÒu néi dung vµ s¾c th¸i trong ®ã chÊt th¬ chØ lµ mét. Nh vËy chÊt th¬ hÑp h¬n chÊt tr÷ t×nh, chØ lµ mét néi dung cña chÊt tr÷ t×nh. MÆt kh¸c, chÊt th¬ ®¸nh gi¸ vµo c¶m xóc s©u xa cña kh¸ch thÓ. VÒ ®iÓm nµy chóng t«i ®a ra quan niÖm 12 cña nhµ v¨n, nhµ phª b×nh ®Ó kh¸i niÖm chÊt th¬ ®îc cô thÓ h¬n. Nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng trong bµi ChÊt th¬ ch©n chÝnh quan niÖm: “Nh trªn ®· nãi, t«i thêng rÊt chó ý tíi tÝnh chÊt hån nhiªn cña c©u chuyÖn, ph¶i lµm sao ®Ó dßng cña truyÖn nã b×nh thêng hµ tÊt ph¶i nh vËy. Vµ c¸c chÊt th¬ kh«ng ph¶i chØ n»m vßng vang hëng cña ng«n ng÷. §Êy lµ chç khã v× ®Ô mßn s¸o mµ ph¶i to¸t ra tõ khung c¶nh, chÊt liÖu, tõ kh«ng khÝ chung cho toµn truyÖn, tøc lµ sù hoµ hîp cña c¸c nh©n tè chñ quan” [30, 56]. Nhµ nghiªn cøu Bïi ViÖt Th¾ng còng cho r»ng: “ChÊt th¬ ë ®©y kh«ng mÉu thuÉn víi x« bå, bôi bÆm. ChÊt th¬ cña v¨n xu«i chÝnh lµ sù ph¸t hiÖn ra c¸i bªn trong cña ®êi sèng néi t©m ®a d¹ng, phong phó cña con ngêi [48, 180]. ChÝnh nhµ v¨n NguyÔn Tu©n còng quan niÖm : “T«i thÝch hai ch÷ “thi nh©n” chø kh«ng thÝch hai ch÷ “thi sÜ”. “Thi sÜ” chØ lµ anh cã nghÒ lµm th¬. Cßn “thi nh©n” lµ ngêi – th¬. C¸i ®Ñp, c¸i sang vµ chÊt th¬ ë ngay trong b¶n chÊt cña nh©n c¸ch” Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i sö dông kh¸i niÖm chÊt th¬ theo nh÷ng quan niÖm trªn. Nghiªn cøu ChÊt th¬ cña truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu ®Õ ý nghÜa ®îc x¸c ®Þnh cô thÓ h¬n. Hi väng luËn v¨n nµy sÏ gãp phÇn kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp cña NguyÔn Quang ThiÒu trong nÒn truyÖn ng¾n ViÖt Nam hiÖn ®¹i. 3. Môc ®Ých, yªu cÇu cña viÖc gi¶i quyÕt ®Ò tµi. 13 3.1. Lµm râ chÊt th¬ cña truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu. 3.2. Lý gi¶i nh÷ng yÕu tè nghÖ thuËt t¹o nªn phÈm chÊt ®ã 3.3. §¸nh gi¸, nhËn ®Þnh vÒ gi¸ trÞ trong tæng thÓ gi¸ trÞ cña truyÖn ng¨n NguyÔn Quang ThiÒu. 4. Ph¹m vi ®Ò tµi §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu trong ph¹m vi tËp truyÖn TuyÓn truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu - Ngêi nh×n thÊy tr¨ng thËt do NXB §µ N½ng in n¨m 2003 gåm 35 truyÖn ng¾n. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p phæ biÕn trong nghiªn cøu khoa häc nh: ph¬ng ph¸p thèng kª, ph¬ng ph¸p kh¸i qu¸t, ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp. Ngoµi ra cßn sö dông ph¬ng ph¸p thÝch hîp víi ®èi tîng nghiªn cøu: Ph¬ng ph¸p lÞch sö, ph¬ng ph¸p hÖ thèng, ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu. 6. CÊu tróc luËn v¨n. Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, néi dung chÝnh cña luËn v¨n gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Nh÷ng ký øc vÒ lµng quª ªm ®Òm. Ch¬ng 2: X©y dùng nh©n vËt mang mµu s¾c cæ tÝch. 14 Ch¬ng 3: C¸i nh×n vÒ chiÕn tranh. 15 Ch¬ng 1: Nh÷ng ký øc vÒ lµng quª ªm ®Òm. 1.1. Giíi thuyÕt kh«ng gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt lµng quª. 1.1.1. Kh«ng gian nghÖ thuËt. Kh«ng gian nghÖ thuËt theo ®Þnh nghÜa cña triÕt häc, cïng víi thêi gian lµ hai chiÒu c¬ b¶n cña vËt chÊt. Kh«ng cã thêi gian, kh«ng gian t¸ch rêi khái vËt chÊt. ThÕ giíi vèn tån t¹i c¸c kiÒu kh«ng gian hÕt søc phong phó, ®a d¹ng. §ã cã thÓ lµ kiÓu kh«ng gian cña c¸c sù vËt cô thÓ. Mµ con ngêi lµ mét vËt thÓ cña tù nhiªn do vËy con ngêi còng tån t¹i trong kh«ng gian vµ thêi gian. Mçi con ngêi cã mét kh«ng gian sèng riªng trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. V× thÕ “sang ®Êt kh¸c cã thÓ thµnh ngêi kh¸c”. Trong t¸c phÈm nghÖ thuËt, con ngêi xuÊt hiÖn víi t c¸ch lµ h×nh tîng con ngêi vµ kh«ng gian ®îc t¹o dùng lµ h×nh tîng kh«ng gian. Kh«ng gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña h×nh tîng, cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Tõ ®iÓn v¨n häc ®Þnh nghÜa “Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ h×nh thøc bªn trong cña h×nh tîng nghÖ thuËt thÓ hiÖn chØnh thÓ cña nã”[36, 109]. G.S. TrÇn §×nh Sö cho r»ng: “Còng nh mäi vËt trong thÕ giíi ®Òu tån t¹i kh«ng gian ba chiÒu: cao, réng, xa vµ chiÒu thêi gian kh«ng cã h×nh tîng nghÖ thuËt nµo kh«ng cã kh«ng gian, kh«ng cã nh©n vËt nµo kh«ng cã mét nÒn c¶nh nµo ®ã. Nhng kh«ng gian nghÖ thuËt cã mét ®iÓm ®Æc biÖt. B¶n th©n ngêi kÓ chuyÖn hay nhµ th¬ tr÷ t×nh còng nh×n 16 sù vËt trong mét kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh, tøc lµ trong kh«ng gian”[43, 86]. §ã chÝnh lµ khung c¶nh trong ®ã nh©n vËt ®i ®øng, nãi n¨ng, lµ ®Þa ®iÓm sèng, lµ hoµn c¶nh… Nãi chung lµ ph¹m vi cuéc sèng mµ nh©n vËt sèng trong ®ã. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï cña h×nh thøc nghÖ thuËt, lµ ph¬ng thøc tån t¹i vµ triÓn khai cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Bëi vËy nã lµ mét yÕu tè t¹o nªn chØnh thÓ cña t¸c phÈm v¨n häc. “NÕu thÕ giíi nghÖ thuËt lµ thÕ giíi cña c¸i nh×n vµ mang nghÜa th× kh«ng gian nghÖ thuËt lµ trêng nh×n më ra mét ®iÓm nh×n, mét c¸ch nh×n ®éc ®¸o cña t¸c gi¶”. Còng nh mäi b×nh diÖn kh¸c cña h×nh tîng nghÖ thuËt, b¶n th©n kh«ng gian nghÖ thuËt còng mang tÝnh biÓu trng vµ quan niÖm cña nhµ v¨n. C¶m quan vÒ kh«ng gian g¾n liÒn víi c¶m quan cña nhµ v¨n vÒ con ngêi vµ cuéc ®êi. Do vËy c¸c biÓu tîng nh con ®êng, dßng s«ng ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng h×nh tîng kh«ng gian giµu ý nghÜa. BÊt kú yÕu tè h×nh thøc nµo trong mäi hiÖn tîng v¨n häc ®Òu lµ sù lý gi¶i cho toµn bé t¸c phÈm v¨n häc. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét yÕu tè cña h×nh thøc. V× thÕ khi nghiªn cøu kh«ng gian ph¶i ®Æt nã trong mèi quan hÖ víi thêi gian, nh©n vËt, kÕt cÊu. Râ rµng kh«ng gian nghÖ thuËt thÓ hiÖn quan niÖm vÒ trËt tù thÕ giíi vµ sù lùa chän cña con ngêi. Cã thÓ xem kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm nh lµ mét hÖ thèng cßn kh«ng gian nh©n vËt l¹i lµ mét yÕu tè. 17 Tãm l¹i, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh kh«ng gian cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Sù ®èi lËp vµ liªn hÖ cña c¸c yÕu tè kh«ng gian ®Òu biÓu hiÖn quan niÖm cña nhµ v¨n. Sù lÆp l¹i c¸c h×nh thøc kh«ng gian chÝnh lµ sù t¹o thµnh tÝnh lo¹i h×nh cña kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm. Do vËy kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét ph¬ng diÖn ®Ó c¸c nhµ v¨n thÓ hiÖn phong c¸ch cña m×nh. 1.1.2. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµng quª. Nh ta ®· biÕt, v¨n häc nghÖ thuËt lµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o cã môc ®Ých. “Kh«ng gian lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ nh»m biÓu hiÖn con ngêi vµ thÓ hiÖn quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ cuéc sèng, do ®ã kh«ng thÓ quy nã vÒ nh lµ sù ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n kh«ng gian ®Þa lý hay kh«ng gian vËt lý” (TrÇn §×nh Sö) [43, 87]. Do vËy kh«ng gian nghÖ thuËt khi ®i vµo t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian vËt chÊt. Khi ®i vµo t¸c phÈm nghÖ thuËt, kh«ng gian Êy ®îc lùa chän, s¾p xÕp, s¸ng t¹o l¹i th«ng qua qu¸ tr×nh chñ quan ho¸ s©u s¾c cña ngêi nghÖ sÜ. Lóc nµy yÕu tè kh«ng gian mang mét néi dung thÈm mÜ míi, mét yÕu tè gãp phÇn chuyÓn t¶i néi dung t tëng cña nhµ v¨n. G.S. TrÇn §×nh Sö cho r»ng: “Trong t¸c phÈm ta thêng b¾t gÆp sù miªu t¶ con ®êng, c¨n nhµ, dßng s«ng,… nhng b¶n th©n sù vËt Êy cha ph¶i lµ kh«ng gian nghÖ thuËt. Chóng chØ ®îc xem lµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong chõng mùc chóng biÓu hiÖn m« h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶. Nh vËy kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« 18 h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶ cô thÓ, ®îc biÓu hiÖn b»ng ng«n ng÷ cña c¸c biÓu tîng kh«ng gian” [43,87]. Trong v¨n häc ViÖt Nam, kh«ng gian lµng quª lµ kiÓu kh«ng gian rÊt ®Æc trng. ViÖt Nam lµ mét níc lµm n«ng nghiÖp lóa níc, do vËy c d©n phÇn lín sèng ë n«ng th«n. Lµng quª chÝnh lµ ®Þa bµn c tró, lµ n¬i g¾n bã c¶ cuéc ®êi víi ngêi d©n. H¬n n÷a, lµng quª trë thµnh c¸i n«i, lµ ®iÓm tùa ®Ó con ngêi ta bíc vµo ®êi. §ång thêi nã lµ nguån c¶m høng s¸ng t¹o cña c¸c nhµ v¨n. Trong v¨n häc, kh«ng gian lµng quª cã mÆt rÊt sím vµ ®· tån t¹i, ph¸t triÓn suèt qua c¸c thêi kú. Trong v¨n häc d©n gian kh«ng gian lµng quª chiÕm u thÕ. Con ngêi trong ca dao sinh ho¹t trong c¶nh lµng quª, g¾n bã víi c©y ®a, giÕng níc, ®ång ruéng,… Trªn c¸i nÒn Êy lµ nh÷ng nh©n vËt ch©n chÊt méc m¹c nh nh anh trai cµy, c« th«n n÷,®øa trÎ ch¨n tr©u xuÊt hiÖn. Nh÷ng con ngêi nµy bµy tá t©m t×nh trong khung c¶nh lµng quª b×nh dÞ. §Õn v¨n häc trung ®¹i, kh«ng gian lµng quª xuÊt hiÖn nhiÒu trong thi ca. C¸c nhµ th¬ t×m vÒ lµng quª lµm thó vui cho m×nh (NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn KhuyÕn). Cßn trong v¨n häc hiÖn ®¹i, kh«ng gian lµng quª rÊt phong phó vµ to¶ ra nhiÒu mµu s¾c kh¸c nhau ë c¸c trµo lu v¨n häc. Ta b¾t gÆp mét lµng quª b×nh dÞ, tÜnh lÆng vµ rÊt th¬ méng trong s¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n “Tù lùc v¨n ®oµn”. Cßn bøc tranh quª trong Th¬ míi buån mµ ®Ñp ë th¬ Anh Th¬, Huy CËn, Hµn MÆc Tö… Cßn lµng quª trong trµo lu v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n 1930 – 19 1945 kh«ng cßn c¸i yªn ¶ n÷a mµ nhèn nh¸o bëi tiÕng trèng giôc nép su thuÕ, hay hoang v¾ng, x¬ x¸c, tiªu ®iÒu nh trong s¸ng t¸c cña Nam Cao. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã nh»m diÔn t¶ cuéc sèng ®ãi nghÌo kh«ng lèi tho¸t cña ngêi lao ®éng lóc bÊy giê. Ngµy nay x· héi ®ang tõng bíc ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt, tuy vËy con ngêi hiÖn ®¹i dêng nh cã phÇn ch¸n ng¸n nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp. Hä t×m vÒ lµng quª nh lµ mét b¶n thÓ cña hä vËy! “Kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm lµ sù m« h×nh ho¸ c¸c mèi liªn hÖ vÒ thêi gian, x· héi, ®¹o ®øc cña bøc tranh thÕ giíi, thÓ hiÖn quan niÖm vÒ trËt tù thÕ giíi vµ sù lùa chän cña nhµ v¨n” [43, 88]. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ trêng nh×n, më ra mét ®iÓm nh×n nhÊt ®Þnh. §iÓm nh×n, ®iÓm quan s¸t kh¸c nhau tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn nhiÒu kiÓu kh«ng gian kh¸c nhau. Ngoµi ®iÓm nh×n kh«ng gian cã c¶ ®iÓm nh×n vÒ thêi gian. NhiÒu khi nhµ v¨n ®øng ë hiÖn t¹i mµ nghÜ vÒ qu¸ khø hoÆc tõ hiÖn t¹i híng vÒ t¬ng lai. Lóc nµy kh«ng gian ®îc t¸i hiÖn b»ng sù håi tëng cña nhµ v¨n. Kh«ng gian Êy ®îc tÝch tô trong ký øc, trong nh÷ng trêng hîp nh vËy, thêi gian lµ mét chiÒu cña kh«ng gian – chiÒu ký øc vµ hoµi niÖm. Nhµ v¨n NguyÔn Quang ThiÒu ®· c¶m thøc kh«ng gian lµng quª b»ng sù l¾ng ®äng cña t©m hån, sù gîi dÉn cña kû niÖm vµ sù kh¬i gîi cña ký øc. Bëi vËy lµng quª trong c¸c truyÖn ng¾n cña «ng võa thùc võa ¶o, võa gÇn, võa xa, bëi ®ã lµ h×nh ¶nh cña ký øc cßn lu gi÷ l¹i ®îc n¬i 20 nhµ v¨n. Ký øc vÒ lµng quª lµ mét trong nh÷ng yÕu tè lµm nªn chÊt th¬ cho truyÖn ng¾n cña «ng. T×m vÒ lµng quª lµ c¶m høng phæ biÕn cña nhiÒu nhµ v¨n. Bëi ®©y lµ mét yÕu tè t¹o nªn phong c¸ch. Do vËy viÖc t×m hiÓu kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm v¨n häc lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt. Bëi qua ®ã gióp ta hiÓu thªm nh÷ng th«ng tin mµ nhµ v¨n muèn göi tíi ®éc gi¶. §ång thêi phÇn nµo hiÓu ®îc nh÷ng nÐt ®éc ®¸o vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt trªn ph¬ng diÖn thi ph¸p nãi chung vµ phong c¸ch nhµ v¨n nãi riªng. 1.2. Nh÷ng h×nh tîng kh«ng gian lµng quª trong truyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu. TruyÖn ng¾n NguyÔn Quang ThiÒu thÊm ®îm h¬ng vÞ lµng quª. Mét lµng quª mµ «ng nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn trong truyÖn ng¾n cña m×nh: lµng Chïa. ë ®©y th«n quª ®îc ngô vµo mét ®Þa danh cô thÓ – mét ®Þa danh cã thÓ kh«ng cã tªn trªn b¶n ®ß ®Þa lý nhng l¹i rÊt sèng ®éng trong v¨n ch¬ng NguyÔn Quang ThiÒu. Lµng quª Êy ®· trë thµnh kh«ng gian nghÖ thuËt ®Çy ¸m ¶nh. Nã trë thµnh mét yÕu tè t¹o nªn chÊt th¬ cho truyÖn ng¾n cña «ng. ChÊt th¬ Êy l¾ng ®äng h¬n vµo câi ©m trÇm cña kû niÖm, chÊt th¬ Êy cßn n»m trong sù lÆp l¹i ë cÊp ®é h×nh ¶nh thÊm t×nh ngêi ®îc diÔn ®¹t b»ng mét giäng v¨n dung dÞ, hiÒn lµnh. Thêi gian nh mét c¸i b×nh läc kú diÖu, nã chØ gi÷ l¹i trong t©m hån tinh tÕ cña NguyÔn Quang ThiÒu nh÷ng