Tài liệu Chan nuoi bo sinh san chuong 2 (ts. nguyen xuan trach)

Ch-¬ng 2 ch¨n nu«i bß c¸i sinh s¶n i. gi¶i phÈu c¬ quan sinh dôc bß c¸i Bé m¸y sinh dôc cña bß c¸i tõ ngoµi vµo gåm cã ©m hé, ©m vËt, ©m ®¹o, tö cung, èng dÉn trøng vµ buång trøng (H×nh 2-1). Manh nang ¢m ®¹o NiÖu qu¶n Tr. trµng Th©n T.cung HËu m«n ¢m m«n Sõng tö cung Lç niÖu Buång trøng Mµng treo lín X-¬ng chËu Bãng ®¸i Loa kÌn Cæ tõ cung Vßi Falop H×nh 2-1: Gi¶i phÉu ®Þnh vÞ c¬ quan sinh dôc bß c¸i C¸c bé phËn bªn trong ®-êng sinh dôc cã ý nghÜa thùc tiÔn quan träng gåm: 1. ¢m ®¹o ¢m ®¹o cã chiÒu dµi tõ 24-30cm víi nhiÒu líp v¸ch c¬. C¸ch mÐp ©m hé 10 cm vÒ phÝa trong däc theo ®¸y ©m ®¹o lµ èng dÉn n-íc tiÓu tõ bãng ®¸i, ®æ vµo trong ©m ®¹o gÇn tói thõa niÖu ®¹o. 2. Cæ tö cung Cæ tö cung lµ n¬i nèi gi÷a ©m ®¹o vµ tö cung (H×nh 2-2). Cæ tö cung cã kÝch th-íc t¨ng cïng víi ®é tuæi, th-êng dµi tõ 3-10cm, ®-êng kÝnh tõ 1,5-6cm. Nã h¬i cøng h¬n so víi c¸c bé phËn kh¸c cña c¬ quan sinh s¶n vµ th-êng ®-îc ®Þnh vÞ b»ng c¸ch sê nhÑ xung quanh vïng ®¸y chËu. VÞ trÝ cña cæ tö cung sÏ thay ®æi theo tuæi cña bß vµ giai ®o¹n cã chöa. §èi víi bß kh«ng cã chöa, ®Ó kh¸m cæ tö cung vµ c¸c phÇn cßn l¹i cña c¬ quan sinh s¶n kh«ng cÇn ph¶i ®-a tay vµo s©u qu¸ khuûu tay. ë bß t¬, cã thÓ cÇm ®-îc cæ tö cung khi ®-a tay vµo s©u ®Õn cæ tay. Tuy nhiªn, nã cã thÓ bÞ kÐo ra khái tÇm tay víi do søc kÐo cña khèi l-îng thai khi bß cã chöa. MiÖng Cæ tö cung ¢m ®¹o NÕp gÊp Manh nangvßng Th©n tö cung H×nh 2-2: CÊu tróc chi tiÕt cña sõng tö cung Cã mét ®-êng èng hÑp xuyªn qua gi÷a cæ tö cung. èng nµy cã d¹ng xo¾n vµ th-êng khÐp chÆt. §-êng èng nµy hÐ më khi bß ®éng dôc vµ më réng khi bß ®Î. §iÓm b¾t ®Çu cña ®-êng èng nµy ®-îc gäi lµ miÖng (lç) cæ tö cung. Nã nh« vµo phÝa trong ©m ®¹o t¹o nªn manh nang. 3. Tö cung Tö cung bao gåm th©n vµ 2 sõng tö cung. Th©n tö cung dµi 2-3 cm sau ®ã t¸ch ra thµnh 2 sõng. Khi sê kh¸m nã cã c¶m gi¸c dµi h¬n v× c¸c sõng ®-îc liªn kÕt víi nhau bëi d©y ch»ng trong kho¶ng 12cm sau ®ã míi t¸ch lµm hai. Hai sõng tö cung dµi kho¶ng 3540 cm, cã ®-êng kÝnh tõ 2 cm trë lªn. Sõng tö cung cã thµnh dµy, ®µn håi vµ cã nhiÒu m¹ch m¸u ®Ó nu«i thai. 4. èng dÉn trøng èng dÉn trøng, hay vßi Fallop, dµi 20-25 cm víi ®-êng kÝnh kho¶ng 1-2 mm. Nã ch¹y dµi tõ ®Çu mót cña sõng tö cung ®Õn phÇn loa kÌn høng trøng bao quanh buång trøng. èng dÉn trøng rÊt khã ph¸t hiÖn khi sê kh¸m. Sù thô tinh ®-îc x¶y ra ë 1/3 phÝa trªn cña èng dÉn trøng. 5. Buång trøng Bß c¸i cã hai buång trøng h×nh tr¸i xoan, kÝch th-íc trung b×nh kho¶ng 4cm  3cm  1,5cm, thay ®æi tuú thuéc vµo tuæi vµ gièng. Buång trøng cã hai chøc n¨ng: ngo¹i tiÕt (s¶n sinh ra tÕ bµo trøng) vµ néi tiÕt (s¶n sinh ra c¸c hãc-m«n tham gia ®iÒu tiÕt ho¹t ®éng sinh s¶n cña bß). Buång trøng cã thÓ dÔ dµng sê thÊy däc theo phÝa bªn c¹nh sõng tö cung (th-êng cã h×nh d¸ng gièng qu¶ h¹ch). Nh÷ng ng-êi cã kinh nghiÖm cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn c¸c cÊu tróc trªn buång trøng (H×nh 2-3). Trøng ph¸t triÓn trong c¸c no·n bao (hay nang trøng) n»m trªn bÒ mÆt cña buång trøng. Lóc trøng s¾p rông, c¸c bao no·n rÊt mÒm vµ linh ®éng, víi kÝch th-íc ®-êng kÝnh kho¶ng 2cm. No·n bao chÝn No·n bao ®ang ph¸t triÓn Trøng rông No·n bao vì M« ®Öm M¹ch qu¶n ThÓ vµng S¬ ®å 2-3: C¸c cÊu tróc cã thÓ cã trªn buång trøng Khi bao no·n vì trøng ®-îc th¶i ra, ®Ó l¹i mét hè lâm vµ nhanh chãng ®-îc lÊp ®Çy b»ng c¸c m«. Sau 3-5 ngµy c¸c m« nµy ph¸t triÓn h×nh thµnh thÓ vµng lµ n¬i sinh ra hãcm«n progesteron. ii. ho¹t ®éng chu kú tÝnh 1. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh Thµnh thôc sinh dôc lµ thêi ®iÓm con vËt b¾t ®Çu cã c¸c biÓu hiÖn ho¹t ®éng sinh dôc, cã hiÖn t-îng ®éng dôc vµ rông trøng. Trong thùc tÕ sù thµnh thôc tÝnh dôc ë bß xuÊt hiÖn sím h¬n rÊt nhiÒu so víi thµnh thôc vÒ thÓ vãc. Tuæi xuÊt hiÖn thµnh thôc tÝnh dôc ë bß t¬ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè. C¸c yÕu tè quan träng nhÊt ¶nh h-ëng ®Õn tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh gåm cã: a. Gièng §éng dôc lÇn ®Çu xuÊt hiÖn ë nh÷ng con bß t¬ h-íng s÷a th-êng sím h¬n so víi nh÷ng con thuéc c¸c gièng h-íng thÞt. Bß s÷a «n ®íi cã tuæi xuÊt hiÖn ®éng dôc lÇn ®Çu tiªn vµo kho¶ng 10 th¸ng tuæi (4-18 th¸ng), sím h¬n so víi c¸c gièng bß nhiÖt ®íi (18-24 th¸ng tuæi). b. Møc dinh d-ìng Bß ®-îc nu«i d-ìng tèt th-êng cho ®éng dôc sím h¬n so víi nh÷ng con ®-îc nu«i d-ìng kÐm. c. KhÝ hËu vµ mïa vô Mïa bª sinh ra vµ nhiÖt ®é m«i tr-êng trong qua tr×nh sinh tr-ëng cña nã cã ¶nh h-ëng lªn tuæi xuÊt hiÖn ®éng dôc lÇn ®Çu. d. Ch¨m sãc qu¶n lý Sù hiÖn diÖn cña nh÷ng con bß c¸i tr-ëng thµnh kh¸c vµ cña bß ®ùc trong ®µn lµm cho bß t¬ xuÊt hiÖn thµnh thôc sinh dôc sím h¬n. 2. Chu kú vµ hiÖn t-îng ®éng dôc Khi bß c¸i ®· thµnh thôc sinh dôc c¸c buång trøng cã ho¹t ®éng chøc n¨ng vµ con vËt cã biÓu hiÖn ®éng dôc theo chu kú. Chu kú nµy bao gåm c¸c sù kiÖn ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc giao phèi, thô tinh vµ mang thai. NÕu sù mang thai kh«ng x¶y ra, chu kú l¹i ®-îc lÆp ®i lÆp l¹i. Mét chu kú sinh dôc nh- vËy ®-îc tÝnh tõ lÇn ®éng dôc nµy dÕn lÇn ®éng dôc tiÕp theo. Rông trøng HËu ®éng dôc §éng dôc TiÒn ®éng dôc Yªn tÜnh H×nh 2-4: C¸c giai ®o¹n cña chu kú ®éng dôc ë bß Thêi gian cña mét chu kú ®éng dôc ë bß trung b×nh lµ 21 ngµy, dao ®éng trong kho¶ng 18-24 ngµy. NhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· chia chu lú ®éng dôc cña bß thµnh 4 giai ®o¹n (H×nh 2-4) víi nh÷ng ®Æc tr-ng c¬ b¶n nh- sau: a. TiÒn ®éng dôc (proestrus) §©y lµ giai ®o¹n diÔn ra ngay tr-íc khi ®éng dôc. Trong giai ®o¹n nµy trªn buång trøng mét no·n bao lín b¾t lín nhanh (sau khi thÓ vµng cña chu kú tr-íc bÞ tho¸i ho¸). V¸ch ©m ®¹o dµy lªn, ®-êng sinh dôc t¨ng sinh, xung huyÕt. C¸c tuyÕn sinh dôc phô t¨ng tiÕt dÞch nhên trong suèt, khã ®øt. ¢m m«n h¬i bãng mäng. Cæ tö cung hÐ më. Bá ¨n, hay kªu rèng vµ ®¸i r¾t. Cã nhiÒu bß ®ùc theo trªn b·i ch¨n, nh-ng ch-a chÞu ®ùc. b. §éng dôc (oestrus) §©y lµ mét thêi kú ng¾n biÓu hiÖn hiÖn t-îng "chÞu ®ùc" cña bß c¸i. Thêi gian chÞu ®ùc dao ®éng trong kho¶ng 6-30 giê, bß t¬ trung b×nh 12 giê, bß c¸i sinh s¶n 18 giê. Lóc nµy niªm dÞch ch¶y ra nhiÒu, cµng vÒ cuèi cµng tr¾ng ®ôc nh- hå nÕp, ®é keo dÝnh t¨ng. ¢m m«n mµu hång ®á, cµng vÒ cuèi cµng thÈm. Cæ tö cung më réng, hång ®á. ChÞu ®ùc cao ®é. c. HËu ®éng dôc (metoestrus) TÝnh tõ lóc con vËt th«i chÞu ®ùc ®Õn khi c¬ quan sinh dôc trë l¹i tr¹ng th¸i b×nh th-êng (kho¶ng 5 ngµy). Con c¸i thê ¬ víi con ®ùc vµ kh«ng cho giao phèi. Niªm dÞch trë thµnh b· ®Ëu. Sau khi th«i chÞu ®ùc 10-12 giê th× rông trøng. Kho¶ng 70% sè lÇn rông trøng vµo ban ®ªm. Cã kho¶ng 50% bß c¸i vµ 90% bß t¬ bÞ ch¶y m¸u trong giai ®o¹n nµy. d. Giai ®o¹n yªn tÜnh (dioestrus) §©y lµ giai ®o¹n yªn tÜnh gi÷a c¸c chu kú ®éng dôc ®-îc ®Æc tr-ng bëi sù tån t¹i cña thÓ vµng (corpus luteum). NÕu kh«ng cã chöa th× thÓ vµng sÏ thµnh thôc kho¶ng 8 ngµy sau khi rông trøng vµ tiÕp tôc ho¹t ®éng (tiÕt progesteron) trong vßng 8-9 ngµy n÷a vµ sau ®ã tho¸i ho¸. Lóc ®ã mét giai ®o¹n tiÒn ®éng dôc cña mét chu kú míi l¹i b¾t ®Çu. NÕu trøng ®-îc thô tinh th× giai ®o¹n nµy ®-îc thay thÕ b»ng thêi kú mang thai (thÓ vµng tån t¹i vµ tiÕt progesteron), ®Î vµ mét thêi kú kh«ng cã ho¹t ®éng chu kú sau khi ®Î tr-íc khi bß c¸i trë l¹i cã ho¹t ®éng chu kú tiÕp. 3. §iÒu hoµ chu kú ®éng dôc a. Liªn hÖ thÇn kinh-néi tiÕt gi÷a vïng d-íi ®åi-tuyÕn yªn-buång trøng Ho¹t ®éng sinh dôc cña bß c¸i ®-îc ®iÒu hoµ sù phèi hîp thÇn kinh-néi tiÕt trong trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªn-buång trøng (H×nh 2-5). Th«ng tin néi tiÕt ®-îc b¾t ®Çu b»ng viÖc tiÕt GnRH (Gonadtrophin Releasing Hormone) tõ vïng d-íi ®åi (Hypothalamus). GnRH t¸c ®éng lµm chuyÓn ®æi th«ng tin thÇn kinh trong n·o thµnh tÝn hiÖu néi tiÕt ®Ó kÝch thÝch thuú tr-íc tuyÕn yªn tiÕt hai lo¹i hãc-m«n gonadotropin lµ FSH (Follicle Stimulating Hormone) vµ LH (Luteinizing Hormone). FSH vµ LH ®-îc tiÕt vµo hÖ tuÇn hoµn chung vµ ®-îc ®-a ®Õn buång trøng, kÝch thÝch buång trøng ph©n tiÕt estrogen, progesteron vµ inhibin. Thay®æi ®æi hµnh hµnh vi Thay vi n·o TuyÕn yªn TB theca TB h¹t H×nh 2-5: Trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªn-buång trøng §ång thêi c¸c hãc-m«n buång trøng còng ¶nh h-ëng ®Õn viÖc tiÕt GnRH, FSH vµ LH th«ng qua c¬ chÕ t¸c ®éng ng-îc. Progesteron chñ yÕu t¸c ®éng lªn vïng d-íi ®åi ®Ó øc chÕ tiÕt GnRH, trong khi ®ã estrogen t¸c ®éng lªn thuú tr-íc tuyÕn yªn ®Ó ®iÒu tiÕt FSH vµ LH. Inhibin chØ kiÓm so¸t (øc chÕ) viÖc tiÕt FSH. b. §iÒu hoµ sù thµnh thôc vÒ tÝnh Sù thµnh thôc sinh dôc ë bß c¸i lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p. Vµo giai ®o¹n tr-íc khi thµnh thôc sinh dôc ®é mÉn c¶m cña tuyÕn yªn ®èi víi t¸c ®éng cña GnRH t¨ng lªn. ViÖc thay ®æi nµy lµ do gi¶m t¸c ®éng k×m h·m lªn c¸c tÕ bµo tiÕt thuú tr-íc tuyÕn yªn cña c¸c estrogen do buång trøng tiÕt ra vµo th¬× kú nµy, dï víi l-îng rÊt nhá. §ã cã thÓ lµ sù thay ®æi cã ý nghÜa nhÊt, ®Æc tr-ng nhÊt vµo thêi kú thµnh thôc sinh dôc. Víi viÖc gi¶m hoÆc lo¹i trõ ¶nh h-ëng k×m h·m cña c¸c estrogen, d-íi t¸c ®éng kÝch thÝch cña GnRH, tuyÕn yªn b¾t ®Çu tiÕt vµo m¸u hãc m«n LH vµ FSH víi l-îng lín h¬n. C¸c hãc-m«n nµy t¸c ®éng lªn buång trøng lµm cho c¸c no·n bao ph¸t triÓn vµ b¾t ®Çu tiÕt mét l-îng estrogen lín h¬n. TiÕp theo lµ rông trøng vµ sù ph¸t triÓn cña thÓ vµng (tiÕt progesteron). D-íi t¸c ®éng cña c¸c hocm«n buång trøng, c¬ thÓ b¾t ®Çu ph¸t triÓn, c¸c c¬ quan sinh dôc còng ph¸t triÓn nhanh, vµ c¸c ®Æc tÝnh sinh dôc thø cÊp xuÊt hiÖn râ nÐt h¬n. Nh- vËy, vÊn ®Ò mÊu chèt cho viÖc xuÊt hiÖn thµnh thôc sinh dôc lµ lo¹i bá t¸c ®éng k×m h·m cña c¸c estrogen lªn tuyÕn yªn. Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng t¸c nh©n cã nguån gèc tõ c¸c cÊu tróc thÇn kinh cao cÊp lµ t¸c nh©n tiªn ph¸t duy nhÊt cho sù xuÊt hiÖn thµnh thôc sinh dôc, cßn tÊt c¶ c¸c biÕn ®æi kh¸c trong mèi quan hÖ t-¬ng hç gi÷a hÖ thèng d-íi ®åi-tuyÕn yªn-buång trøng lµ thø ph¸t. Theo thuyÕt nµy th× qu¸ tr×nh thµnh thôc sinh dôc ®-îc ®Æc tr-ng b»ng viÖc hoµn thiÖn dÇn dÇn c¸c mèi quan hÖ phøc t¹p trong hÖ thèng d-íi ®åi-tuyÕn yªn d-íi ¶nh h-ëng cña t¸c nh©n thÇn kinh trung -¬ng. KÕt qu¶ lµ tuyÕn yªn ®-îc kÝch ho¹t vµ b¾t ®Çu tiÕt FSH vµ LH vµo m¸u. c. §iÒu hoµ ho¹t ®éng chu kú tÝnh vµ ®éng dôc Chu kú ®éng dôc ë bß c¸i cã liªn quan ®Õn nh÷ng sù kiÖn kÕ tiÕp nhau trong buång trøng, tøc lµ sù ph¸t triÓn no·n bao, rông trøng, sù h×nh thµnh vµ tho¸i ho¸ cña thÓ vµng, dÉn ®Õn hiÖn t-îng ®éng dôc. C¸c sù kiÖn nµy ®-îc ®iÒu hoµ bëi trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªnbuång trøng th«ng qua c¸c hãc-m«n (H×nh 2-5). Tr-íc khi ®éng dôc xuÊt hiÖn (tiÒn ®éng dôc), d-íi t¸c dông cña FSH do tuyÕn yªn tiÕt ra, c¸c no·n bao buång trøng ph¸t triÓn nhanh chãng vµ sinh tiÕt estradiol víi sè l-îng t¨ng dÇn. Estradiol kÝch thÝch huyÕt m¹ch vµ t¨ng tr-ëng cña tÕ bµo ®-êng sinh dôc ®Ó chuÈn bÞ cho qu¸ tr×nh giao phèi vµ thô tinh. FSH cïng víi LH thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña no·n bao ®Õn giai ®o¹n cuèi. Khi hµm l-îng estradiol trong m¸u cao sÏ kÝch thÝch thÇn kinh g©y ra hiÖn t-îng ®éng dôc. Sau ®ã (hËu ®éng dôc) trøng sÏ rông sau mét ®ît sãng t¨ng tiÕt LH (LH surge) tõ tuyÕn yªn. Sãng nµy h×nh thµnh do hµm l-îng estradiol trong m¸u cao kÝch thÝch vïng d-íi ®«× t¨ng tiÕt GnRH. Sãng LH cÇn cho sù rông trøng vµ h×nh thµnh thÓ vµng v× nã kÝch thÝch trøng chÝn, lµm t¨ng ho¹t lùc c¸c enzym ph©n gi¶i protein ®Ó ph¸ vì c¸c m« liªn kÕt trong v¸ch no·n bao, kÝch thÝch no·n bao tæng hîp prostaglandin lµ chÊt cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc lµm vì no·n bao vµ t¹o thÓ vµng. Sau khi trøng rông thÓ vµng ®-îc h×nh thµnh trªn c¬ së c¸c tÕ bµo ë ®ã ®-îc tæ chøc l¹i vµ b¾t ®©ï ph©n tiÕt progesteron. Hãc-m«n nµy øc chÕ sù ph©n tiÕt gonadotropin cña tuyÕn yªn th«ng qua hiÖu øng øc chÕ ng-îc, do ®ã mµ ng¨n c¶n ®éng dôc vµ rông trøng cho ®Õn chõng nµo mµ thÓ vµng vÉn cßn ho¹t ®éng (pha thÓ vµng cña chu kú). §éng dôc Rông trøng §éng dôc Progesteron Rông trøng Estradiol Ngµy cña chu kú H×nh 2-6: BiÕn ®æi hµm l-îng c¸c hãc m«n trong chu kú ®éng dôc cña bß c¸i Tuy nhiªn, trong pha thÓ vµng (luteal phase) c¸c hãc-m«n FSH vµ LH vÉn ®-îc tiÕt ë møc c¬ së (tonic) d-íi kÝch thÝch cu¶ GnRH vµ øc chÕ ng-îc cña c¸c hocm«n steroid vµ inhibin tõ c¸c no·n bao ®ang ph¸t triÓn. FSH ë møc c¬ së (thÊp) nµy kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña c¸c no·n bao buång trøng vµ kÝch thÝch chóng ph©n tiÕt inhibin. Møc LH c¬ së cïng víi FSH cÇn cho sù ph©n tiÕt estradiol tõ c¸c no·n bao lín vµ progesteron tõ thÓ vµng trong thêi kú “yªn tÜnh” cña chu kú. Pha ®éng dôc Pha tiÒn ®éng dôc N·o TuyÕn yªn Buång trøng Hµnh vi ®éng dôc DÞch no·n bao Pha hËu ®éng dôc No·n bao trªn buång trøng No·n bao Pha yªn tÜnh ThÓ vµng trªn buång trøng Rông trøng ThÓ vµng ho¸ H×nh 2-7: C¸c m«n vµ sù kiÖn chÝnh trong c¸c giai ®o¹n cña chu kú ®éng dôc DiÔn biÕn nång ®é c¸c hãc m«n chÝnh trong chu kú ®éng dôc ®-îc thÓ hiÖn trong H×nh 2-6. Vµi trß cña c¸c hãc m«n vµ c¸c sù kiÖn chÝnh diÔn ra trong c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña chu kú ®éng dôc ®-îc thÓ hiÖn qua H×nh 2-7. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ néi tiÕt, sinh lý vµ hµnh vi liªn quan ®Õn hiÖn t-îng ®éng dôc ®-îc ph¸c ho¹ ë H×nh 2-8. Sãng LH Ngµy Rông trøng Tr-¬ng lùc tö cung DÞch cæ tö cung ChÞu ®ùc H×nh 2-8: Nh÷ng biÕn ®æi vÒ néi tiÕt, sinh lý vµ hµnh vi liªn quan ®Õn hiÖn t-îng ®éng dôc ë bß c¸i Thùc ra trong mçi chu kú ®éng dôc kh«ng ph¶i chØ cã mét no·n bao ph¸t triÓn mµ cã nhiÒu no·n bao ph¸t triÓn theo tõng ®ît sãng víi kho¶ng c¸ch ®Òu nhau. §èi víi bß th-êng cã 2-3 ®ît sãng/chu kú. Mçi ®ît sãng nh- vËy ®-îc ®Æc tr-ng bëi mét sè no·n bao cã nang nhá cïng b¾t ®Çu ph¸t triÓn, sau ®ã 1 no·n bao ®-îc chän thµnh no·n bao tréi, no·n bao tréi nµy sÏ øc chÕ sù ph¸t triÓn tiÕp theo cña c¸c no·n bao cïng ph¸t triÓn cßn l¹i trong nhãm ®ã. Sù øc chÕ cña no·n bao tréi nµy th«ng qua inhibin do nã tiÕt ra lµm øc chÕ tiÕt FSH cña tuyÕn yªn. Tuy nhiªn, chõng nµo cßn cã mÆt cña thÓ vµng (hµm l-îng progesteron trong m¸u cao) th× no·n bao tréi kh«ng cho trøng rông ®-îc mµ bÞ tho¸i ho¸ vµ mét ®ît sãng ph¸t triÓn no·n bao míi l¹i b¾t ®Çu (H×nh 2-9). Tiªu thÓ Sãng 1 Sãng 2 Rông trøng Sãng 3 R – KÝch ho¹t S – Chän läc D – Tréi A – Tho¸i ho¸ Nguån no·n bao mÉn c¶m gonadotropin HËu §. dôc H×nh Yªn tÜnhcña Ngµy chu kúTiÒn §. dôc §éng dôc Ngµy cña chu kú 2-9: C¸c sãng ph¸t triÓn no·n bao trong mét chu kú NÕu trøng rông cña chu kú tr-íc kh«ng ®-îc thô thai th× ®Õn ngµy 17-18 cña chu kú néi m¹c tö cung sÏ tiÕt prostaglandin F 2 alpha, hãc-m«n nµy cã t¸c dông lµm tiªu thÓ vµng vµ kÕt thóc pha thÓ vµng cña chu kú. No·n bao tréi nµo cã mÆt t¹i thêi ®iÓm nµy sÏ cã kh¶ n¨ng cho trøng rông nhê cã hµm l-îng progesteron trong m¸u thÊp. ViÖc gi¶m hµm l-îng progesteron sau khi tiªu thÓ vµng lµm t¨ng møc ®é vµ tÇn sè tiÕt GnRH vµ do ®ã mµ t¨ng tiÕt LH cña tuyÕn yªn. KÕt qu¶ lµ no·n bao tiÒn rông trøng (tréi) t¨ng sinh tiÕt estradiol vµ g©y ra giai ®o¹n tiÒn ®éng dôc (pha no·n bao) cña mét chu kú míi. Tuy nhiªn, nÕu trøng rông tr-íc ®ã ®· ®-îc thô tinh th× thÓ vµng kh«ng tiªu biÕn vµ kh«ng cã trøng rông tiÕp. ThÓ vµng trong tr-êng hîp nµy sÏ tån t¹i cho ®Õn gÇn cuèi thêi gian cã chöa ®Ó duy tr× tiÕt progesteron cÇn cho qu¸ tr×nh mang thai. ThÓ vµng tho¸i ho¸ tr-íc khi ®Î vµ chØ sau khi ®Î ho¹t ®éng chu kú cña bß c¸i míi dÇn dÇn d-îc håi phôc. iii. mang thai 1. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ph«i thai Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bµo thai bß diÔn ra trong kho¶ng 280 ngµy vµ ®-îc chia ra c¸c thêi kú c¬ b¶n nh- sau: - Thêi kú ph«i (ngµy 1-34) Trong giai ®o¹n nµy diÔn ra c¸c qu¸ tr×nh phøc t¹p biÖt ho¸ c¸c m« bµo kÌm theo viÖc h×nh thµnh c¸c hÖ thèng vµ c¬ quan chÝnh. B¶y ngµy ®Çu: hîp tö h×nh thµnh vµ vµ ph¸t triÓn trong èng dÉn trøng. Sau 7 ngµy ph«i míi chuyÓn dÇn xuèng ë sõng tö cung. Ngµy 8-19: thai b¾t ®Çu cè ®Þnh ë sõng tö cung. Ngµy 20-22: hÖ thèng tuÇn hoµn b¾t ®Çu h×nh thµnh. Ngµy 23-26: tim, gan, thËn, phæi h×nh thµnh. Trong thêi kú nµy ph«i ph¸t triÓn m¹nh, khèi l-îng cña nã t¨ng kho¶ng 600 lÇn. - Thêi kú tiÒn thai (ngµy 35-60) C¬ quan néi t¹ng, c¸c m«, tæ chøc thÇn kinh, sôn, tuyÕn s÷a, c¬ quan sinh dôc vµ ®Æc tr-ng cña gièng b¾t ®Çu h×nh thµnh. Nh- vËy kÓ c¶ thêi kú ph«i, sau 60 ngµy toµn bé c¸c c¬ quan ®· ®-îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Hîp tö b×nh qu©n nÆng 3 microgam, sau 60 ngµy nÆng 8-15g, tøc lµ ®· t¨ng 3-5 triÖu lÇn. - Thêi kú bµo thai (ngµy 61-®Î) Trong giai ®o¹n nµy chñ yÕu lµ qu¸ tr×nh sinh tr-ëng. C-êng ®é sinh tr-ëng so víi giai ®o¹n tr-íc cã gi¶m ®i nhiÒu, nh-ng khèi l-îng tuyÖt ®èi t¨ng rÊt nhanh, nhÊt lµ tõ th¸ng thø 7 ®Õn khi ®Î: 5 th¸ng 2-4 kg Khèi l-îng s¬ sinh 25-40 kg 7 th¸ng 12-16 kg Nh- vËy trong 2-2,5 th¸ng cuèi khèi l-îng cña thai t¨ng 13-24 kg, tøc lµ b»ng kho¶ng 2/3 ®Õn 3/4 khèi l-îng s¬ sinh. 2. Nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ thÓ bß mÑ trong thêi gian mang thai Bß c¸i mang thai cã mét sè biÕn ®æi trong c¬ thÓ cÇn ®-îc chó ý nh- sau: - Khèi l-îng c¬ thÓ t¨ng Khèi l-îng bß t¨ng lªn lµ do sù ph¸t triÓn cña thai, ®Æc bÞªt lµ giai ®o¹n 2 th¸ng cã thai cuèi cïng. Khèi l-îng bß mÑ t¨ng cßn do sù ph¸t triÓn cña tö cung, hÖ thèng nhau thai; mÆt kh¸c cßn do trong thêi gian mang thai kh¶ n¨ng tÝch luü dinh d-ìng cña bß mÑ t¨ng lªn. - Trao ®æi chÊt vµ n¨ng l-îng t¨ng Khi cã thai ë th¸ng thø 8 trao ®æi chÊt ®¹t 129%, cßn khi ®Ó ®¹t 141% so víi lóc b×nh th-êng. Sù tÝch luü N trong 6 th¸ng ®Çu cao h¬n bß t¬ 40%, dÉn ®Õn hµm l-îng N trong m¸u gi¶m, ®Æc biÖt lµ ë giai ®o¹n cuèi. Hµm l-îng Ca vµ P trong m¸u gi¶m thÊp, K cã xu h-íng t¨ng. L-îng kiÒm dù tr÷ gi¶m, m¸u dÔ ®«ng h¬n. ChØ sè A/G t¨ng lªn ®¹t cùc ®¹i lóc thai 6-7 th¸ng, sau ®ã cã xu h-íng gi¶m ®i vµ t¨ng lªn tr-íc khi ®Î nöa th¸ng. - Thay ®æi trong hÖ thèng néi tiÕt ThÓ vµng ®-îc h×nh thµnh vµ tiÕt progesteron trong suèt thêi gian mang thai. Hãcm«n nµy cã t¸c dông øc chÕ rông trøng, kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña mµng nhÇy tö cung, gi¶m thÊp nhu ®éng cña c¬ tr¬n ®Ó duy tr× sù mang thai. Vµo th¸ng 9 hµm l-îng progesteron cã xu h-íng gi¶m. Nhau thai tiÕt estrogen t¨ng dÇn ë th¸ng thø 2-3 vµ cao nhÊt ë th¸ng 8-9. Estrogen cã t¸c dông kÝch thÝch m¹nh trao ®æi protein, kÝch thÝch t¨ng sinh tö cung vµ ho¹t ho¸ mét sè men. §Õn khi ®Î l-îng estogen gi¶m nh-ng vÉn ®ñ ®Ó kÝch thÝch tuyÕn yªn tiÕt prolactin cÇn cho qu¸ tr×nh tiÕt s÷a. Ngoµi ra nhau thai cßn tiÕt ra c¸c hocm«n gonadotropin ®Ó duy tr× chøc n¨ng tèi thiÓu cña buång trøng. - Thay ®æi ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan néi t¹ng C¸c c¬ quan néi t¹ng, ®Æc biÖt lµ c¬ quan tiªu ho¸, tuÇn hoµn, h« hÊp, bµi tiÕt cã sù thay ®æi thÝch øng. Do sù ph¸t triÓn cña thai mµ dung tÝch d¹ cá thu hÑp l¹i. H« hÊp n«ng, nhanh vµ ho¹t l-îng phæi gi¶m. TÇn sè tim nhanh, nh-ng l-îng hång cÇu vµ Hb biÕn ®æi kh«ng nhiÒu. B¹ch cÇu chØ t¨ng ë giai ®o¹n cuèi vµ cao nhÊt tr-íc lóc ®Î. Sè lÇn th¶i ph©n vµ n-íc tiÓu t¨ng lªn. 3. ChÈn ®o¸n cã thai a. Ph-¬ng ph¸p quan s¸t bªn ngoµi Khi quan s¸t bªn ngoµi, tr-íc hÕt cÇn chó ý vµo thµnh bông ®Ó ph¸t hiÖn sù m¸y ®éng cña bµo thai. §ång thêi x¸c ®Þnh hiÖn t-îng phï thòng ë tø chi vµ ë phÝa d-íi thµnh bông. §Æc ®iÓm, tr¹ng th¸i tuyÕn s÷a, sè l-îng vµ tÝnh chÊt cña s÷a. ThÓ tÝch cña bông vµ sù c©n ®èi hai bªn. Tr-êng hîp bß cã thai ë thêi kú thø hai th× quan s¸t vµo chç lâm bªn d-íi thµnh bông bªn ph¶i, sÏ ph¸t hiÖn ®-îc tÝnh chÊt mÊt ®èi xøng cña chóng. NÕu quan s¸t phÝa sau cña bß th× thÊy vßng cung râ ®-îc næi lªn thµnh bông. b. Ph-¬ng ph¸p sê n¾n Dïng n¾m tay Ên vµo phÝa bông bªn ph¶i, ë chç lâm phÝa d-íi thµnh bông. Tr-êng hîp thµnh bông kh«ng qu¸ dµy th× cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc ®Çu vµ cæ cña bµo thai. Ph-¬ng ph¸p sê n¾n th-êng ¸p dông vµo thêi gian s¸ng sím, khi vËt ch-a ¨n uèng. Nªn tiÕn hµnh chÈn ®o¸n mét sè lÇn míi cã thÓ kÕt luËn chÝnh x¸c. c. Ph-¬ng ph¸p gâ nghe Nghe tim thai chØ cã thÓ ¸p dông trong c¸c tr-êng hîp: Khi bµo thai n»m däc theo phÝa l-ng hay phÝa h«ng thµnh bông cña bß mÑ vµ khi ë gi÷a bµo thai víi thµnh tö cung cã nh÷ng mµng thai kh«ng qu¸ dµy. Trong nh÷ng tr-êng hîp kh¸c nh- thai qu¸ Ýt ngµy, thµnh tö cung qu¸ dµy, c¸c mµng thai còng qu¸ dµy vµ dÞch thai nhiÒu th× kh«ng thÓ nghe ®-îc tim thai. TÇn sè tim ®Ëp cña bµo thai th-êng gÊp hai lÇn tÇn sè tim ®Ëp cña mÑ. Nghe tim thai th-êng ¸p dông cho nh÷ng bµo thai tõ th¸ng 6 trë ®i. d. ChÈn ®o¸n qua ©m ®¹o Ph-¬ng ph¸p chÈn ®o¸n cã thai qua ©m ®¹o chñ yÕu lµ quan s¸t, x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i cña niªm m¹c ©m ®¹o, miÖng ngoµi cæ tö cung vµ niªm dÞch ©m ®¹o. Quan s¸t ©m ®¹o th«ng qua má vÞt vµ hÖ thèng g-¬ng soi. Khi ¸p dông ph-¬ng ph¸p nµy cÇn thiÕt ph¶i röa s¹ch bé phËn sinh dôc bªn ngoµi b»ng c¸c dung dÞch s¸t trïng vµ cã kü thuËt ®-a má vÞt vµo ©m ®¹o. - Tr-êng hîp bß cã thai ë th¸ng thø nhÊt th× kÝch th-íc cæ tö cung kh«ng lín l¾m, cã d¹ng h×nh chãp, lßng cæ tö cung ®-îc ®ãng kÝn. L-îng niªm dÞch Ýt, ®Æc. Niªm m¹c ©m ®¹o nhît nh¹t, kh« vµ kh«ng cã ¸nh. - Bß cã thai ë th¸ng thø hai th× lßng cæ tö cung ®ãng kÝn, cã d¹ng nh- nót chai, niªm m¹c ©m ®¹o tiÕt ra nhiÒu dÞch nhên. - Thêi kú cã thai cuèi th¸ng thø t- th× cæ tö cung vµ thµnh ©m ®¹o tiÕt ra dÞch mµu tr¾ng ®ôc vµ sè l-îng niªm dÞch t¨ng dÇn theo tuæi thai. Quan s¸t niªm m¹c ©m ®¹o cã h×nh d¹ng nh- nhung, nh÷ng tÕ bµo niªm m¹c ©m ®¹o ®-îc ph¸t triÓn m¹nh. - Bµo thai cuèi th¸ng thø 7, ®Çu th¸ng thø 8 th× niªm dÞch ®-îc tiÕt ra rÊt nhiÒu. Tr-êng hîp bß kh«ng cã thai th× niªm m¹c ©m ®¹o cã mµu hång, Èm -ít, bãng lo¸ng, l-îng niªm dÞch rÊt Ýt vµ cã mµu trong suèt hay h¬i ®ôc, lßng cæ tö cung kh«ng cã d¹ng h×nh chai. e. ChÈn ®o¸n qua trùc trµng ChÈn ®o¸n qua trùc trµng cã thÓ ¸p dông ®Ó chÈn ®o¸n sím thêi gian cã thai, b¾t ®Çu 4-5 tuÇn sau khi cho bß phèi gièng. Ph-¬ng ph¸p nµy ®-îc ¸p dông réng r·i trong thùc tÕ s¶n xuÊt vµ lµ ph-¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó chÈn ®o¸n sù cã thai ë bß. §iÒu c¬ b¶n cña ph-¬ng ph¸p kh¸m thai qua trùc trµng lµ ph¸t hiÖn sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i, ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt vµ vÞ trÝ cña c¸c bé phËn: buång trøng, c¸c phÇn cña tö cung, r·nh gi÷a tö cung, ®éng m¹ch tö cung, thai vµ nhau thai v.v. Sù thay ®æi toµn bé c¬ quan sinh dôc khi cã thai hoµn toµn phô thuéc vµo tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña bµo thai, vµo gièng bß vµ tõng løa thai kh¸c nhau. Cïng mét thêi gian cã thai nh- nhau nh-ng vÞ trÝ vµ kÝch th-íc cña tö cung ë nh÷ng bß cã chöa lÇn ®Çu bao giê còng kh¸c vµ nhá h¬n nh÷ng bß ®· sinh ®Î nhiÒu lÇn. Buéc ®u«i con vËt sang mét bªn, thôt n-íc Êm vµo trùc trµng ®Ó kÝch thÝch th¶i hÕt ph©n. Lµm tr¬n bªn ngoµi g¨ng tay s¶n khoa b»ng n-íc xµ phßng. Khi ®-a vµo trùc trµng ph¶i chôm ®Çu c¸c ngãn tay l¹i. Tr-êng hîp thµnh trùc trµng co bãp m¹nh, gia sóc rÆn nhiÒu th× cÇn ph¶i chê ®îi, khi vËt ngõng rÆn míi tiÕp tôc cho tay s©u vµo trùc trµng. Sau ®ã nhÑ nhµng vµ cÈn thËn ®Ó t×m, x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i vµ ®Æc ®iÓm c¸c bé phËn cña c¬ quan sinh dôc bªn trong. - Buång trøng: Buång trøng th-êng n»m ë phÝa tr-íc sõng tö cung. Nã cã d¹ng h×nh bÇu dôc hay gÇn trßn. Dïng ngãn tay nhÑ nhµng gi÷ buång trøng vµ x¸c ®Þnh tÝnh chÊt bÒ mÆt cña buång trøng. §Æc biÖt nhÊt, cÇn ph¶i ph¸t hiÖn trªn buång trøng cã no·n bao chÝn, cã thÓ vµng hay cã c¸c tr¹ng th¸i bÖnh lý nµo kh«ng. Víi nh÷ng bß ®· sinh s¶n th-êng mét buång trøng to h¬n buång trøng kia. Buång trøng th-êng ë vÞ trÝ phÝa tr-íc vµ d-íi sõng tö cung, c¸ch th©n tö cung 6-8cm bªn ph¶i vµ bªn tr¸i. - §éng m¹ch gi÷a tö cung: Trong thêi gian cã thai, hiÖn t-îng trao ®æi chÊt gi÷a mÑ vµ con cµng ®-îc t¨ng c-êng. V× vËy hÖ thèng m¹ch qu¶n tö cung ph¸t triÓn m¹nh, ®Æc biÖt nhÊt lµ sù thay ®æi ho¹t ®éng cña ®éng m¹ch gi÷a tö cung. §-êng kÝnh cña ®éng m¹ch nµy khi gia sóc kh«ng cã thai chØ 4-4,5mm. Vµo giai ®o¹n cã thai kú cuèi, nã cã thÓ tíi 10-15mm. KÝch th-íc vµ tÝnh chÊt ho¹t ®éng cña ®éng m¹ch gi÷a tö cung thay ®æi tõ tõ theo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bµo thai vµ còng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó x¸c ®Þnh tuæi thai. - Tö cung: B×nh th-êng cæ, th©n, sõng tö cung vµ c¶ hai buång trøng ®Òu n»m trong xoang chËu, trªn khíp b¸n ®éng h¸ng. Víi nh÷ng bß ®· sinh s¶n nhiÒu lÇn, bß ®· giµ th× mét phÇn ®Çu mót sõng tö cung ®· r¬i vµo xoang bông vµ mét sõng tö cung (th-êng bªn ph¶i) to h¬n sõng tö cung bªn kia. Khi xoa bãp, kÝch thÝch nhÑ nhµng tö cung, cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc sù co bãp vµ hiÖn t-îng cong trßn co nhá l¹i cña hai sõng tö cung. Tö cung mÉn c¶m vµ co bãp, hai sõng tö cung cßn t-¬ng ®èi c©n b»ng nhau, r·nh gi÷a tö cung cßn râ rµng, tö cung kh«ng cã dÞch v.v... lµ nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu cña gia sóc kh«ng cã thai. Ph-¬ng ph¸p chÈn ®o¸n thêi gian cã thai (th¸ng thai) qua trùc trµng th-êng c¨n cø vµo nh÷ng biÓu hiÖn sau ®©y: - Thai 1 th¸ng: Cæ tö cung n»m trong xoang chËu. §Çu mót sõng tö cung treo l¬ löng ë ®Çu chãp x-¬ng h¸ng. R·nh gi÷a tö cung cßn râ rµng. Khi kÝch thÝch hay sê n¾n, sõng tö cung cã thai kh«ng co nhá l¹i hoÆc cã thÓ co bãp víi møc ®é yÕu. Sõng tö cung kh«ng thai vÉn cßn tr¹ng th¸i co bãp. Sõng tö cung bªn cã thai th-êng ph¸t triÓn to h¬n bªn kh«ng thai kho¶ng 1,5 lÇn. Sõng tö cung bªn cã thai cã ®-êng kÝnh 3-4cm, sê thµnh tö cung cã c¶m gi¸c mÒm nhòn. DÞch thai trong tö cung gÇn 100ml. DÊu hiÖu chuyÓn ®éng sãng th-êng kh«ng ph¸t hiÖn ®-îc. Trong hai buång trøng, buång trøng bªn cã thai th-êng to h¬n bªn kia vµ trªn buång trøng ®ã t×m thÊy thÓ vµng. - Thai 2 th¸ng: Sõng tö cung bªn cã thai lín gÊp 2 lÇn so víi sõng tö cung kh«ng thai, ®-êng kÝnh cã thÓ tíi 7-8cm. DÞch thai trong tö cung gÇn 300ml. Khi sê n¾n nhÑ nhµng sõng tö cung bªn cã thai, cã c¶m gi¸c chuyÓn ®éng sãng. DÊu hiÖu nµy ë cuèi th¸ng thø hai ®· ph¸t triÓn ®Õn th©n tö cung vµ b¾t ®Çu ®Õn sõng tö cung bªn kh«ng thai. Sõng tö cung th-êng kh«ng co bãp vµ mét nöa cña nã ®· ®i qua khái xoang chËu vµ r¬i xuèng xoang bông. R·nh gi÷a tö cung ®· ph¼ng dÇn, sê kü míi ph¸t hiÖn ®-îc. Cæ tö cung tõ chç ë gi÷a xoang chËu, di chuyÓn ®Õn phÇn cuèi cña xoang chËu. Buång trøng tõ xoang chËu còng ®· di chuyÓn xuèng xoang bông. Trªn buång trøng ë phÝa sõng tö cung cã thai t×m ®-îc hoµng thÓ. MÆt kh¸c, cßn cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc dÊu hiÖu chuyÓn ®éng sãng cña c¶ hai sõng tö cung. - Thai 3 th¸ng: Sõng tö cung bªn cã thai lín gÊp 3-4 lÇn so víi bªn kh«ng thai. §-êng kÝnh sõng tö cung cã thai kho¶ng 12-14 cm vµ bªn kh«ng thai còng ®-îc ph¸t triÓn to lªn. DÞch thai trong tö cung kho¶ng 1-1,5 lÝt. Hai phÇn ba sõng tö cung ®· r¬i xuèng xoang bông. R·nh gi÷a tö cung ®· trë nªn réng vµ b»ng ph¼ng, khã t×m thÊy khi kh¸m qua trùc trµng. Thµnh tö cung ë chç bµo thai ph¸t triÓn ®· biÓu hiÖn râ dÊu hiÖu chuyÓn ®éng sãng. C¸c nóm nhau ph¸t triÓn lín gÇn b»ng h¹t ng«. Buång trøng ®· r¬i xuèng xoang bông vµ cßn t×m ®-îc hoµng thÓ. Bµo thai ë th¸ng thø 3, khi chÈn ®o¸n cã thÓ t×m ®-îc tÊt c¶ c¸c bé phËn cña tö cung vµ buång trøng. - Thai 4 th¸ng: Sõng vµ cæ tö cung ®· hoµn toµn r¬i vµo xoang bông, cßn c¸c bé phËn cña c¬ quan sinh dôc vÉn n»m trong xoang chËu. Cæ tö cung ph¸t triÓn to lªn, nã trë nªn dµi, réng vµ nh- mét khèi u. C¸c nóm nhau ®· ph¸t triÓn, kÝch th-íc cã thÓ ®Õn 1,52,5cm. §Ó ph©n biÖt víi buång trøng, tr¸nh nhÇm lÉn th× ph¶i t×m ®-îc kh«ng Ýt h¬n 3-4 nóm nhau. ë thêi gian nµy cã thÓ sê ®ông bµo thai. DÞch thai trong tö cung kho¶ng 3-4 lÝt. Tö cung biÕn thµnh mét bäc trßn lín, ®-êng kÝnh sõng tö cung bªn cã thai 20-22cm. §éng m¹ch gi÷a tö cung phÝa sõng tö cung bªn cã thai ®· ph¸t triÓn lín vµ ®Ëp râ. - Thai 5 th¸ng: Toµn bé tö cung ®· r¬i xuèng xoang bông. Cæ tö cung to vµ ph¸t hiÖn dÔ. Khi kh¸m, chóng ta chØ cã thÓ sê ®-îc 1/3 tö cung mµ th«i vµ t×m ®-îc c¸c nóm nhau cì trung b×nh 2  3  3,5cm. §éng m¹ch gi÷a tö cung c¶ hai bªn sõng tö cung ho¹t ®éng râ, phÝa cã thai 10-11mm vµ phÝa kh«ng thai 8-9mm. Thêi kú nµy, cã thÓ t×m thÊy mét sè bé phËn cña bµo thai. - Thai 6 th¸ng: Bµo thai vµ dÞch thai ®· ph¸t triÓn nhanh nªn tö cung rÊt lín. Toµn bé tö cung sa xuèng s©u ë d-íi xoang bông. Chóng ta chØ cã thÓ t×m ®-îc bµo thai khi ®-a tay s©u xuèng xoang bông. Nh÷ng nóm nhau ®· ph¸t triÓn lín nh- trøng chim bå c©u (2,5  3,5  4cm). PhÝa sõng tö cung kh«ng thai còng cã nhiÒu nóm nhau. §éng m¹ch gi÷a tö cung còng ph¸t triÓn lín, phÝa sõng tö cung cã thai 12-13mm, phÝa kh«ng thai 9-10mm. - Thai 7 th¸ng: Nh÷ng dÊu hiÖu cña bµo thai ë th¸ng thø 7 còng gÇn gièng nhth¸ng thø 6. C¸c nóm nhau ®· lín b»ng qu¶ trøng gµ (3  4,5  5cm) vµ t×m ®-îc nhiÒu nóm nhau khi kh¸m. §-a tay s©u xuèng phÝa d-íi xoang bông cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc mét sè bé phËn cña bµo thai. §éng m¹ch gi÷a tö cung ho¹t ®éng m¹nh vµ ph¸t triÓn lín, ®-êng kÝnh cña nã cã thÓ tíi 13-14mm. MÆt kh¸c, thØnh tho¶ng cßn cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc ho¹t ®éng cña ®éng m¹ch sau tö cung ë phÝa sõng tö cung cã thai. - Thai 8 th¸ng: Bµo thai d· ph¸t triÓn rÊt lín. C¸c nóm nhau dÔ ph¸t hiÖn vµ to h¬n qu¶ trøng gµ (3,5  5  5,5cm). §-êng kÝnh ®éng m¹ch gi÷a tö cung 14-15mm vµ nã ho¹t ®éng m¹nh ë c¶ hai phÝa sõng tö cung. Thêi gian nµy, cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc ho¹t ®éng cña ®éng m¹ch sau tö cung ë phÝa sõng tö cung cã thai vµ thØnh tho¶ng ë phÝa kh«ng thai. Thai 8 th¸ng, khi kh¸m qua trùc trµng dÔ dµng t×m ®-îc mét sè bé phËn cña bµo thai ë cöa vµo xoang chËu. - Thai 9 th¸ng: Cæ tö cung vµ mét phÇn cña bµo thai ®· trë vµo trong xoang chËu. C¸c nóm nhau ®· lín h¬n qu¶ trøng gµ (4  6  7cm). §éng m¹ch gi÷a tö cung ®Ëp m¹nh, ®-êng kÝnh 12-13mm ®Õn 15-16mm. §éng m¹ch sau tö cung ph¸t hiÖn râ ë phÝa sõng tö cung cã thai vµ t-¬ng ®èi râ ë phÝa kh«ng thai. iv. ®Î 1. HiÖn t-îng bß s¾p ®Î BiÓu hiÖn râ nhÊt lµ bông sÖ xuèng, d©y ch»ng m«-khum nh·o g©y hiÖn t-îng “sôt m«ng” (hai bªn gèc du«i sôt xuèng). ¢m hé sa xuèng, s-ng mäng, niªm dÞch ch¶y ra nhiÒu, trong suèt. BÇu vó c¨ng, con cao s¶n cã thÓ cã s÷a ®Çu ch¶y ra. §u«i th-êng cong lªn. Bß hay cã hiÖn t-îng gi÷ g×n, t×m chç réng r·i tho¸ng ®¶ng hay chç kÝn ®¸o ®Ó ®øng nh»m tr¸nh nh÷ng con kh¸c. Cã hiÖn t-îng ®øng n»m kh«ng yªn, kÌm theo rÆn ®Î, cµng gÇn lóc ®Î th× tÇn sè rÆn cµng t¨ng. Con vËt hay ®i tiÓu vÆt, l-ng lu«n lu«n cong ë t- thÕ rÆn. Qu¸ tr×nh rÆn ®Î cã thÓ kÐo dµi 30 phót ®Õn 1 giê. Th-êng sau khi vì èi 1 giê th× thai ra. 2. Qu¸ tr×nh ®Î Qu¸ tr×nh ®Î ®-îc chia ra 3 thêi kú nh- sau: a. Thêi kú më cæ tö cung Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ khi tö cung cã c¬n co bãp ®Çu tiªn ®Õn khi cæ tö cung më ra hoµn toµn. §éng lùc thóc ®Èy cho qu¸ tr×nh sinh ®Î lµ sù co bãp cña c¬ quan sinh dôc ®-îc tiÕn hµnh tõ mót sõng tö cung ®Õn th©n tö cung, ®Õn cæ tö cung vµ ®Õn ©m ®¹o. Thêi gian co bãp cã nh÷ng kho¶ng c¸ch nªn t¹o ra nh÷ng c¬n rÆn. Trong giai ®o¹n nµy thêi gian co bãp chØ 3 phót/1 lÇn. C-êng ®é co bãp chuyÓn tõ sõng tö cung xuèng th©n tö cung, ®Õn cæ tö cung ra ngoµi ©m ®¹o. N-íc ë trong tö cung vµ mµng thai dån Ðp ra ngoµi, cæ tö cung lóc nµy ®· më ra, mµng thai mét phÇn ®· lät ra ngoµi. Cïng víi søc co bãp cña tö cung t¨ng lªn, mµng thai l¹i tiÕp tôc chui ra, Ðp vµo cæ tö cung lµm cho cæ tö cung më cµng réng. Khi cæ tö cung ®· më réng th× mét phÇn cña thai chui ra, lóc nµy gi÷a cæ tö cung vµ ©m ®¹o kh«ng cßn ranh giíi n÷a. Cæ tö cung co bãp lµm cho sõng tö cung co ng¾n l¹i, dån Ðp xuèng th©n tö cung, kÝch thÝch cho thai thóc ®Èy ra ngoµi. Sau ®ã cæ tö cung më réng hoµn toµn, søc co bãp cña sõng tö cung ®Èy m¹nh phÇn tr-íc cña thai ra ngoµi ©m ®¹o. Bß c¸i cã thêi kú më cæ tö cung kho¶ng 6 giê, c¸ biÖt cã con tíi 12 giê. §èi víi nh÷ng con ®· ®Î nhiÒu lÇn, thêi kú më cæ tö cung tõ 30 phót ®Õn 4 giê. b. Thêi kú ®Î (sæ thai) Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ khi cæ tö cung më hoµn toµn vµ kÕt thóc khi thai lät ra ngoµi. Thai tr-íc hÕt ph¶i ®-îc ®Èy qua cæ tö cung vµ ®i vµo ©m ®¹o. NÕu ®Î b×nh th-êng (däc ®Çu sÊp), bé phËn ®i tr-íc nhÊt lµ ®Çu vµ ch©n (H×nh 2-10). Lóc nµy gia sóc c¸i bån chån, ®øng n»m kh«ng yªn, ch©n cµo ®Êt, cã con ch©n sau ®¸ vµo bông, l-ng cong lªn mµ rÆn. H×nh 2-10: Ng«i thai b×nh th-êng Khi ®Çu cña thai ®· ®i vµo hè chËu, gia sóc c¸i l¹i n»m xuèng. §Æc ®iÓm lµ søc co bãp cña tö cung trong thêi kú nµy m¹nh v× th©n cña thai tiÕp xóc víi niªm m¹c ©m ®¹o, g©y ra mét ma s¸t lín. Trong lóc nµy gia sóc th-êng kªu, nguyªn nh©n cña gia sóc kªu, ph¶n øng ®au ®ín khi sinh ®Î lµ v× dÞch èi, dÞch niÖu ch¶y ra hÕt, th©n thai l¹i tiÕp gi¸p vµo niªm m¹c ©m ®¹o. Bµo thai cµng ®i ra phÇn ngoµi th× cµng t¨ng kÝch thÝch cho c¬ co bãp. Lùc co bãp lóc nµy lµ tæng hîp gi÷a co bãp cña ®-êng sinh dôc, sù co bãp cña c¬ thµnh bông, c¬ hoµnh thµnh mét lùc m¹nh vµ ®-îc kÐo dµi. §Õn thêi kú nµy thai b¾t ®Çu chuyÓn h-íng ®Ó ra ngoµi. Trong thêi gian chöa, thai bß n»m nghiªng mét bªn bông mÑ vµ khi ®Î chuyÓn mét gãc 90O ®Ó thµnh thai ë t- thÕ däc sÊp. Bß rÆn mçi lÇn tõ 80-100 gi©y, rÆn mét vµi lÇn l¹i nghØ mét lóc. Lùc co bãp lóc ®Î nµy rÊt m¹nh, khi rÆn ®Î con vËt th-êng nghiªng, bµn ch©n duçi th¼ng, lóc nghØ l¹i n»m phñ phôc. Tö cung co bãp liªn tôc dån n-íc èi ra nhiÒu, thai còng ®-îc ®-a ra nªn ¸p lùc trong bäc thai t¨ng lªn lµm vì bäc èi. N-íc ch¶y ra ngoµi gäi lµ n-íc èi. Sau khi vì èi søc rÆn cña gia sóc cµng m¹nh ®Èy thai vµ mµng thai qua ®-êng sinh dôc. Khi b¾t ®Çu rÆn ®Î, con vËt lóc n»m xuèng, lóc l¹i ®øng dËy, còng cã con chØ n»m khi ®Çu thai ®· lät ra ngoµi ©m hé, mét sè con chØ ®øng. Bß th-êng vì èi ë ngoµi ©m hé. Trong giai ®o¹n sæ thai, ®Çu thai qua ®-êng sinh dôc khã kh¨n. Sau mçi lÇn rÆn ®Î thai ®-îc ®-a ra ngoµi mét kho¶ng nhÊt ®Þnh, khi ngõng c¬n rÆn thai l¹i thôt vµo trong mét Ýt. Mãng ch©n vµ ®Çu thai cã thÓ thÊy thËp thß ë cöa ©m hé vµi lÇn rÊt râ, sau vµi lÇn ®ã thai míi ra ngoµi ®-îc. Trong lóc nµy c¬n rÆn cña mÑ rÊt kháe, sau mét c¬n rÆn thËt m¹nh, kªu rèng lªn, ®Çu thai míi chui qua cöa xoang chËu, con mÑ l¹i nghØ mét thêi gian, l¹i tiÕp tôc rÆn, lóc nµy thai míi ra khái ®-êng sinh dôc. PhÇn ®Çu cña thai ra tr-íc, tiÕp ®Õn phÇn ngùc ra sau. Lóc nµy søc rÆn con mÑ gi¶m xuèng. PhÇn cßn l¹i cña thai nhê søc ®¹p cña hai ch©n sau mµ ra ngoµi hoµn toµn. Gia sóc mÑ th«i rÆn, nghØ mét thêi gian råi quay l¹i liÕm con. Sau khi thai ra ngoµi th× th-êng tù ®øt rèn. Do ®éng m¹ch rèn cã mèi quan hÖ víi mµng thai vµ tæ chøc xung quanh rÊt ®µn håi nªn khi ®øt lç rèn thôt vµo trong xoang bông, nh-ng ®éng m¹ch ®· kÝn nªn kh«ng cã g× nguy h¹i. Gia sóc ®Î sinh ®«i th× hai thai ra c¸ch nhau tõ 20 phót ®Õn 2 giê. c. Thêi kú sæ nhau Sau khi thai lät ra khái ®-êng sinh dôc mét thêi gian con mÑ trë nªn yªn tÜnh, nh-ng tö cung vÉn co bãp vµ tiÕp tôc nh÷ng c¬n rÆn, mçi lÇn co bãp tõ 1,5-2 phót, thêi gian gi÷a hai lÇn co bãp lµ 2 phót, tuy c-êng ®é lóc nµy cã yÕu h¬n. C¬n rÆn lóc nµy cña gia sóc c¸i chñ yÕu lµ ®-a nhau thai ra ngoµi. Trong thêi gian nµy tuÇn hoµn cña nóm nhau mÑ vµ nóm nhau con ®· gi¶m nªn nhau thai cã thÓ t¸ch ra ®-îc. C¸c nhung mao teo l¹i, t¸ch nóm nhau mÑ ra khái nhau thai. Tö cung tiÕp tôc co bãp vµ thu nhá l¹i dÇn vÒ thÓ tÝch, nh-ng mµng niÖu vµ mµng nhung mao th× kh«ng co l¹i ®-îc nªn bÞ tö cung ®Èy ra ngoµi. Trong qu¸ tr×nh ®Èy mµng nhau thai ra, do ®Æc tÝnh cña tö cung co bãp tõ mót sõng tö cung cho xuèng th©n tö cung, nªn mµng nhau thai bong ra sÏ ®-îc lén tr¸i, phÇn ë mót sõng tö cung ra tr-íc, sau ®ã bong dÇn xuèng sõng tö cung, th©n tö cung vµ ra ngoµi. Cã tr-êng hîp mµng nhau thai kh«ng bÞ lén tr¸i do mµng niÖu, mµng nhung mao ®· t¸ch hoµn toµn khái niªm m¹c tö cung. Do m¹ch m¸u cña nóm nhau mÑ kh«ng bÞ tæn th-¬ng cho nªn khi nhau thai bong ra, con vËt kh«ng bÞ xuÊt huyÕt. Sau khi thai ra tõ 4-6 giê thi nhau ra. NÕu bong nhau tõ 6-12 giê sau ®Î th× ®-îc gäi lµ bong nhau chËm. Sau 12 giê mµ nhau thai kh«ng ra ®-îc th× gäi lµ s¸t nhau. Tr-êng hîp nµy cÇn ph¶i can thiÖp (xem Ch-¬ng 7). v. Phôc håi ho¹t ®éng sinh dôc sau khi ®Î Sau khi ®Î tö cung ph¶i ®-îc phôc håi c¶ vÒ mÆt thùc thÓ vµ sinh lý vµ buång trøng ph¶i trë l¹i ho¹t ®éng chu kú b×nh th-êng ®Ó bß c¸i l¹i cã thÓ cã thai tiÕp (H×nh 2-11). C¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong giai ®o¹n sau khi ®Ó chÞu sù chi phèi cña mét lo¹t yÕu tè, trong ®ã chñ yÕu lµ qu¸ tr×nh bó s÷a vµ ®iÒu kiÖn dinh d-ìng, ngoµi ra cßn cã ¶nh h-ëng cña mïa vô, gièng, tuæi, løa ®Î vµ ¶nh h-ëng cña con ®ùc. H×nh 2-11: Phôc håi tö cung vµ buång trøng sau khi ®Î 1. Phôc håi tö cung Sau khi ®Î tö cung sÏ dÇn dÇn ®-îc phôc håi ®Ó chuÈn bÞ cho kh¶ n¨ng mang thai míi. Qu¸ tr×nh nµy liªn quan ®Õn c¬ tö cung, xoang vµ néi m¹c tö cung. C¬ tr¬n d¹ con sÏ co l¹i ®Ó ®-a tö cung vÒ kÝch th-íc b×nh th-êng. Nh÷ng co rót cña c¬ tr¬n d¹ con kh«ng nh÷ng lµm co tö cung mµ cßn gióp tèng c¸c dÞch s¶n (gåm chÊt nhÇy, m¸u, c¸c m¶nh vôn cña mµng thai, m« cña mÑ vµ dÞch cña thai) ra ngoµi. T¸c dông nµy cã ®-îc nhê sù ph©n tiÕt prostaglandin F2-alpha kÐo dµi sau khi sinh lµm t¨ng tr-¬ng lùc vµ sù co bãp cña c¬ tr¬n d¹ con. Lóc ®Î th× nh÷ng ®iÒu kiÖn v« trïng cña tö cung (trong thêi gian mang thai) bÞ ph¸ vì. Vi khuÈn dÔ x©m nhËp vµo tö cung qua ®-êng cæ tö cung gi·n réng vµ nÈy në nhanh chãng trong m«i tr-êng tö cung thÝch hîp cho chóng sau khi ®Î. Qu¸ tr×nh th¶i dÞch s¶n tèt gióp h¹n chÕ kh¶ n¨ng viªm nhiÔm tö cung. Song song víi viÖc co c¬ tö cung vµ th¶i dÞch s¶n ra ngoµi, néi m¹c tö cung còng dÇn dÇn ®-îc phôc håi ®Ó cã thÓ chuÈn bÞ cho qu¸ tr×nh lµm tæ cña hîp tö hay ph©n tiÕt prostaglandin trong ho¹t ®éng chu kú tÝnh. Sau khi ®Î s¶n dÞch ch¶y ra rÊt nhiÒu. Trong 2-3 ngµy ®Çu s¶n dÞch ch¶y ra cã mµu ®á nh¹t, cµng vÒ sau s¶n dÞch ch¶y ra cã mµu tr¾ng lîn cîn lµ do nóm nhau mÑ vµ b¹ch cÇu ph©n gi¶i t¹o ra. Cµng vÒ cuèi thêi gian s¶n dÞch ch¶y ra mµu cµng nh¹t ®i, cuèi thêi kú lµ mµu trong suèt. Sau kho¶ng tõ 7-10 ngµy ch¶y th× s¶n dÞch ngõng kh«ng ra n÷a. Mét hai ngµy ®Çu sau khi ®Î cæ tö cung håi phôc rÊt nhanh, ®Õn 5-6 ngµy sau th× cæ tö cung ®ãng chÆt hoµn toµn. NÕu gia sóc bÞ s¸t nhau th× tö cung co l¹i chËm h¬n. Sau khi ®Î 15 ngµy, tÊt c¶ líp tÕ bµo th-îng b× míi xuÊt hiÖn ®Çy ®ñ trªn bÒ mÆt líp niªm m¹c tö cung. Trong kho¶ng 12-14 ngµy sau khi ®Î tö cung trë l¹i b×nh th-êng nhtr-íc khi cã thai, c¶ vÒ kÝch th-íc vµ h×nh d¹ng. 2. Phôc håi buång trøng Muèn trë l¹i cã ho¹t ®éng (®éng dôc vµ rông trøng) theo chu kú th× buång trøng ph¶i phôc håi c¶ hai chøc n¨ng néi tiÕt (tiÕt hãc-m«n) vµ ngo¹i tiÕt (cho trøng rông). Sau khi ®Î chu kú ®éng dôc vµ rông trøng kh«ng x¶y ra ngay. Tuy nhiªn, buång trøng kh«ng ph¶i kh«ng ho¹t ®éng mµ c¸c sãng no·n bao vÇn h×nh thµnh (H×nh 2-12). Bß s÷a Bß thÞt nu«i con bó Ngµy cña chu kú H×nh 2-12: Phôc håi ho¹t ®éng cña buång trøng sau khi ®Î Thêi kú t¹m ngõng chu kú nµy chñ yÕu lµ do c¸c c¬ chÕ néi tiÕt ®iÒu hoµ sù ph¸t triÓn cña no·n bao, vµ do ®ã mµ ®éng dôc vµ rông trøng, cßn ch-a ®-îc phôc håi. Trong thêi kú nµy tÇn sè ph©n tiÕt LH ch-a ®ñ lín ®Ó g©y ra giai ®o¹n ph¸t triÓn cuèi cïng cña no·n bao. ViÖc øc chÕ ph©n tiÕt LH tõ thêi kú mang thai cïng víi t¸c dông øc chÕ cña viÖc bó s-· ®· g©y ra sù gi¶m ph©n tiÕt LH nµy. Khi c¸c ho¹t ®éng thÇn kinh thÓ dÞch ®-îc phôc håi do sù thay ®æi c¸c yÕu tè néi vµ ngo¹i c¶nh th× sãng LH sÏ ®-îc phôc håi l¹i vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cuèi cïng cña no·n bao sÏ x¶y ra ®Én ®Õn ®éng dôc vµ rông trøng. vi. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß c¸i Bß lµ lo¹i gia sóc ®¬n thai, tøc lµ b×nh th-êng th× mçi lÇn ®Î chØ sinh ra mét con bª. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß c¸i cã thÓ ®-îc ®¸nh gi¸ theo nh÷ng chØ tiªu chÝnh sau ®©y. 1. Tuæi ®Î løa ®Çu Tuæi ®Î løa ®Çu lµ mét chØ tiªu kinh tÕ-kü thuËt quan träng, ph¶n ¸nh thêi gian ®-a con vËt vµo khai th¸c sím hay muén. Th«ng th-êng, tuæi ®Î løa ®Çu cña bß lai h-íng s÷a Hµ-Ên F1, F2, F3 vµo kho¶ng 27-28 th¸ng tuæi. Tuæi ®Î løa ®Çu chñ yÕu phô thuéc vµo tuæi thµnh thôc (c¶ vÒ tÝnh vµ vÒ thÓ vãc), ®ång thêi vµo viÖc ph¸t hiÖn ®éng dôc vµ kü thuËt phèi gièng. + Tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu Th«ng th-êng, bª nu«i hËu bÞ theo hø¬ng sinh s¶n vµ lÊy s÷a ®-îc nu«i d-ìng tèt cã tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu vµo lóc 14-16 th¸ng tuæi. Tuy nhiªn ng-êi ch¨n nu«i th-êng kh«ng phèi gièng cho bª t¬ ë tuæi nµy v× nã ch-a ®ñ thµnh thôc vÒ thÓ vãc. + Tuæi phèi gièng lÇn ®Çu ChØ tiªu nµy chñ yÕu do ng-êi ch¨n nu«i quyÕt ®Þnh. MÆc dï bª hËu bÞ cã tuæi ®éng dôc lÇn ®Çu sím, nh-ng kh«ng nªn phèi gièng cho chóng qu¸ sím, còng nh- kh«ng nªn phèi gièng qu¸ muén. ChØ nªn phèi gièng cho bª hËu bÞ khi chóng ®¹t kho¶ng 70% khèi l-îng lóc tr-ëng thµnh. Trong thùc tÕ, nªn phèi gièng lÇn ®Çu cho c¸c bª hËu bÞ ®-îc nu«i d-ìng tèt khi chóng ®¹t 18 th¸ng tuæi. 2. Kho¶ng c¸ch løa ®Î Kho¶ng c¸ch løa ®Î lµ kho¶ng thêi gian gi÷a lÇn ®Î tr-íc vµ lÇn ®Î tiÕp sau. Kho¶ng c¸ch løa ®Î chñ yÕu lµ do thêi gian cã chöa l¹i sau khi ®Î quyÕt ®Þnh, bëi v× ®é dµi thêi gian mang thai lµ mét h»ng sè sinh lý vµ kh«ng thÓ rót ng¾n ®-îc). Th«ng th-êng chu kú khai th¸c s÷a cña bß s÷a tÝnh lµ 10 th¸ng, 2 th¸ng c¹n s÷a, do vËy kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î cña bß s÷a lµ 12 th¸ng. Nãi c¸ch kh¸c, bß s÷a lý t-ëng mçi n¨m ®Î 1 løa (H×nh 2-13). Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, do nhiÒu nguyªn nh©n, kho¶ng c¸ch løa ®Î th-êng kÐo dµi kho¶ng 390-420 ngµy hoÆc h¬n. §Î Chöa l¹i Sau ®Î (3 th¸ng) C¹n s÷a Thêi gian mang thai (9 th¸ng) Chu kú khai th¸c s÷a (10 th¸ng) §Î C¹n s÷a (2 th¸ng) H×nh 2-13: Kho¶ng c¸ch løa ®Î lý t-ëng cña bß c¸i + Thêi gian cã chöa l¹i sau khi ®Î Muèn rót ng¾n kho¶ng c¸ch løa ®Î cÇn ph¶i tu©n thñ vµ ¸p dông nh÷ng quy tr×nh ch¨n nu«i hîp lý hoÆc ph¶i t¸c ®éng ®Ó rót ng¾n giai ®o¹n tõ khi ®Î ®Õn khi phèi gièng cã chöa xuèng, tèt nhÊt lµ cßn kho¶ng 3 th¸ng. Thêi gian nµy phô thuéc vµo thêi gian bß ®éng dôc l¹i sau khi ®Î, kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn ®éng hín vµ phèi gièng l¹i, còng nh- kh¶ n¨ng thô thai cña bß. + Thêi gian ®éng dôc trë l¹i sau khi ®Î Trong ®iÒu kiÖn b×nh th-êng, kho¶ng 40-50 ngµy sau khi ®Î th× bß c¸i ®éng dôc trë l¹i. Kho¶ng thêi gian nµy phô thuéc vµo qu¸ tr×nh håi phôc cña buång trøng. Nh÷ng bß c¸i ®-îc nu«i d-ìng kÐm tr-íc vµ sau khi ®Î, hay cho con bó trùc tiÕp th-êng ®éng dôc trë l¹i muén h¬n. + Tû lÖ thô thai Tû lÖ thô thai phô thuéc mét mÆt vµo b¶n th©n con vËt, ®Æc biÖt lµ sù håi phôc ®-êng sinh dôc vµ ho¹t ®éng chu kú sau khi ®Î, mÆt kh¸c phô thuéc nhiÒu vµo kü thuËt thô tinh nh©n t¹o. + Thêi gian mang thai §é dµi thêi gian mang thai cña bß trung b×nh lµ 280 ngµy. Møc dao ®éng cña thêi gian nµy gi÷a c¸c c¸ thÓ rÊt nhá, chØ cã thÓ sím hay muén h¬n so víi thêi gian trung b×nh lµ 5 ngµy. Tuy nhiªn mét sè bß cã thÓ ®Î non, bª tuy yÕu nh-ng còng cã thÓ nu«i ®-îc vµ bß s÷a vÉn khai th¸c s÷a ®-îc mÆc dï kh«ng ®-îc nh- chu kú b×nh th-êng. Nh- vËy, ®Ó cã nhiÒu s¶n phÈm ch¨n nu«i (cã nhiÒu bª; cã nhiÒu s÷a,...) vµ n©ng cao n¨ng suÊt, hiÖu qu¶ ch¨n nu«i, cÇn ph¶i lµm sao cho bß c¸i, trong c¶ qu·ng ®êi cña chóng, ®Î cµng nhiÒu cµng tèt, tøc lµ ph¶i rót ng¾n kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c løa ®Î. Kh«ng ph¸t hiÖn kÞp thêi kú bß ®éng dôc trë l¹i sau khi ®Î, chËm phèi gièng hoÆc phèi gièng nh-ng kh«ng thô thai lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu kÐo dµi kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î. §Ó rót ng¾n thêi gian chöa l¹i sau khi ®Î th× cÇn ph¶i nu«i d-ìng ch¨m sãc tèt ®Ó con vËt sím ®éng dôc trë l¹i, ®ång thêi ph¶i theo dâi ph¸t hiÖn ®éng hín kÞp thêi vµ dÉn tinh víi tû lÖ thô thai cao. vii. C¸c nh©n tè ¶nh h-ëng ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß c¸i 1. §Æc ®iÓm bÈm sinh C¸c gièng kh¸c nhau vµ ngay c¶ c¸c c¸ thÓ thuéc cïng mét gièng còng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n kh¸c nhau. Tuy nhiªn hÖ sè di truyÒn vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n rÊt thÊp, nªn sù kh¸c nhau vÒ sinh s¶n chñ yÕu lµ do ngo¹i c¶nh chi phèi th«ng qua t-¬ng t¸c víi c¬ së di truyÒn cña tõng gièng vµ c¸ thÓ. Nh÷ng gièng hay c¸ thÓ cã kh¶ n¨ng thÝch nghi cao víi khÝ hËu, chèng ®ì bÖnh tËt tèt trong mét m«i tr-êng cô thÓ sÏ cho kh¶ n¨ng sinh s¶n cao h¬n. C¸c cè tËt bÈm sinh, nhÊt lµ cè tËt vÒ ®-êng sinh dôc, sÏ h¹n chÕ hay lµm mÊt kh¶ n¨ng sinh s¶n. 2. Nu«i d-ìng Nu«i d-ìng ¶nh h-ëng ®Õn sinh s¶n cña bß trªn nh÷ng khÝa c¹nh sau: - Møc dinh d-ìng: Cung cÊp nhiÒu hay Ýt qu¸ c¸c chÊt dinh d-ìng ®Òu ¶nh h-ëng kh«ng tèt ®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n cña bß c¸i. Nu«i d-ìng thÊp víi bß c¸i t¬ sÏ k×m h·m sinh tr-ëng nªn chËm ®-a vµo sö dông vµ gi¶m kh¶ n¨ng sinh s¶n vÒ sau. ThiÕu dinh d-ìng ®èi víi bß tr-ëng thµnh sÏ kÐo dµi thêi gian håi phôc sau khi ®Î. H¬n n÷a dinh d-ìng thiÕu gia sóc sÏ gÇy yÕu, dÔ bÞ m¾c bÖnh tËt nªn sÏ gi¶m kh¶ n¨ng sinh s¶n. Ng-îc l¹i, nÕu dinh d-ìng cao qu¸, nhÊt lµ qu¸ nhiÒu gluxit sÏ lµm cho con vËt qu¸ bÐo, buång trøng tÝch mì nªn gi¶m ho¹t ®éng chøc n¨ng. - Lo¹i h×nh thøc ¨n: Thøc ¨n kiÒm tÝnh thÝch hîp cho sù ph¸t triÓn cña hîp tö vµ bµo thai. Thøc ¨n toan tÝnh lµm gi¶m tØ lÖ thô thai do c¸c yÕu tè tao a-xit cao nªn g©y ra sù nghÌo kiÒm mét mÆt do sù mÊt c©n ®èi trong b¶n th©n thøc ¨n, mÆt kh¸c kiÒm bÞ c¬ thÓ th¶i ra ngoµi cïng víi c¸c yÕu tè t¹o axÝt thõa d-íi d¹ng muèi, g©y toan huyÕt, kh«ng thÝch hîp cho sù h×nh thµnh hîp tö. - C©n b»ng c¸c chÊt dinh d-ìng: C©n b»ng c¸c chÊt dinh d-ìng trong khÈu phÇn cã ¶nh h-ëng s©u s¾c vµ nhiÒu mÆt tíi ho¹t ®éng sinh s¶n cña con c¸i. VÝ dô, thõa P sÏ t¹o photphat Ca, Na, K th¶i ra ngoµi dÉn tíi mÊt kiÒm, toan huyÕt. Ng-îc l¹i nÕu thiÕu P sÏ ¶nh h-ëng xÊu ®Õn c¬ n¨ng buång trøng: buång trøng nhá l¹i, no·n bao Ýt, sau khi ®Î th-êng chØ ®éng dôc l¹i 1-2 lÇn, nÕu kh«ng phèi kÞp thêi th× ph¶i ®Õn sau khi c¹n s÷a míi ®éng dôc l¹i. Bß s÷a cao s¶n dÔ bÞ thiÕu P. 3. Ch¨m sãc qu¶n lý NÕu ch¨m sãc qu¶n lý kh«ng tèt ®Ó gia sóc gÇy yÕu, sÈy thai, m¾c c¸c bÖnh, ®Æc biÖt lµ c¸c bÖnh s¶n khoa sÏ lµm gi¶m kh¶ n¨ng sinh s¶n. Bá qua c¸c chu kú ®éng dôc kh«ng ph¸t hiÖn ®-îc, phèi gièng kh«ng ®óng kü thuËt, kh«ng cã sæ s¸ch theo dâi, cho phèi gièng ®ång huyÕt v.v... lµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h-ëng trùc tiÕp ®Õn sinh s¶n cña bß.