Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Nông - Lâm - Ngư Nông nghiệp Chan nuoi bo sinh san chuong 1 (ts. nguyen xuan trach)...

Tài liệu Chan nuoi bo sinh san chuong 1 (ts. nguyen xuan trach)

.PDF
26
145
147

Mô tả:

Ch-¬ng 1 Ch¨n nu«i bß ®ùc gièng i. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc ®ùc Gi¶i phÉu ®Þnh vÞ c¸c c¬ quan chi tiÕt cña bé m¸y sinh s¶n bß ®ùc ®-îc thÓ hiÖn ë H×nh 1-1 vµ 1-2. C¸c bé phËn quan träng lµ dÞch hoµn, dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh vµ c¸c tuyÕn sinh dôc phô sÏ ®-îc m« t¶ chi tiÕt trong phÇn nµy. TuyÕn Cowper T. tiÒn liÖt Tiói tinh Trùc trµng Phång èng dÉn tinh Bãng ®¸i èng dÉn tinh M¹ch qu¶n vµ thÇn kinh D-¬ng vËt C¬ co duçi Tinh qu¶n §Çu phô dÞch hoµn DÞch hoµn B×u d¸i §u«i phô dÞch hoµn H×nh 1-1: Gi¶i phÈu ®Þnh vi c¸c c¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc èng dÉn tinh §éng mach TÜnh m¹ch C¬ vßng C¬ däc Mµng tr¾ng V¸ch ng¨n gi÷a Vßng bÑn C¬ b×u §Çu phô dÞch hoµn DÞch hoµn §u«i phô dÞch hoµn Da b×u H×nh 1-2: MÆt c¾t däc cña b×u d¸i vµ dÞch hoµn 1. DÞch hoµn Bß ®ùc cã 2 dÞch hoµn ®-îc treo phÝa ngoµi c¬ thÓ trong bao dÞch hoµn. DÞch hoµn cã hai chøc n¨ng c¬ b¶n cña lµ s¶n xuÊt tinh trïng vµ tiÕt hãc m«n. N¬i s¶n xuÊt tinh trïng trong dÞch hoµn lµ c¸c èng sinh tinh (H×nh 1-3). N¬i s¶n xuÊt hãc-m«n lµ c¸c tÕ bµo kÏ (Leydig). Tinh trïng Mµng ®¸y KÎ gi÷a c¸c èng sinh tinh TÕ bµo Leydig & mao m¹ch Xoang TÕ bµo Sertoli H×nh 1-3: L¸t c¾t ngang cña èng sinh tinh DÞch hoµn hµng ngµy s¶n xuÊt ra mét l-îng rÊt lín tinh trïng. XÊp xØ 90% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa ®ùng hµng tr¨m mÐt èng sinh tinh rÊt nhá. C¸c èng nµy ®-îc nèi liÒn víi nhau thµnh mét m¹ng l-íi ch»ng chÞt. Cßn l¹i 10% thÓ tÝch dÞch hoµn chøa c¸c m« liªn kÕt, m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ tÕ bµo Leydig tiÕt hãc-m«n. V¸ch èng sinh tinh lµ mét mµng ®¸y cã mét sè líp tÕ bµo sau nµy s¶n sinh tinh trïng, c¸c tÕ bµo nµy gäi lµ nguyªn bµo tinh. Cïng víi c¸c nguyªn bµo tinh cã hµng lo¹t tÕ bµo lín h¬n nhiÒu gäi lµ tÕ bµo Sertoli cã chøc n¨ng hè trî vµ nu«i d-ìng tinh trïng ®ang h×nh thµnh khi chóng chuyÓn tõ v¸ch ra xoang èng sinh tinh. èng nµy còng tiÕt nhiÒu dÞch vµo xoang èng. DÞch nµy cã vai trß quan träng trong viÖc vËn chuyÓn tinh trïng khái dÞch hoµn ®Ó vµo ®-êng sinh s¶n. Tinh trïng sau khi ®-îc sinh trong c¸c èng dÉn tinh ®i qua mét hÖ thèng èng dÉn ra. Trong mçi dÞch hoµn c¸c èng sinh tinh cïng ®æ vµo kho¶ng 15 èng dÉn ra ®Ó ®-a tinh trïng vµ dÞch tiÕt cña èng sinh tinh ®Õn phÇn ngoµi cña dÞch hoµn. C¸c èng dÉn ra næi nªn trªn bÒ mÆt ë phÇn ®Ønh dÞch hoµn vµ ®æ vµo dÞch hoµn phô. DÞch hoµn ®Æc biÖt t¨ng nhanh vÒ kÝch th-íc khi bß ®ùc s¾p ®Õn tuæi thµnh thôc, ph¶n ¸nh sù thµnh thôc vµ t¨ng vÒ kÝch th-íc cña c¸c èng sinh tinh d-íi t¸c ®éng cña hãc m«n sinh dôc (xem môc III). DÞch hoµn bß tiÕp tôc t¨ng tr-ëng sau khi thµnh thôc, mÆc dï rÊt chËm, vµ ®¹t ®Õn kÝch th-íc tr-ëng thµnh vµo kho¶ng 4-5 n¨m tuæi. Sau 7-8 n¨m dÞch hoµn gi¶m dÇn kÝch th-íc do sù l·o ho¸. 2. DÞch hoµn phô C¸c èng dÉn ra tõ dÞch hoµn tËp trung l¹i h×nh thµnh nªn mét èng ®¬n gäi lµ dÞch hoµn phô. Mçi dÞch hoµn cã mét dÞch hoµn phô. CÊu tao dÞch hoµn phô gåm cã ®Çu, th©n, ®u«i vµ cã thÓ sê thÊy ®-îc qua b×u d¸i. MÆc dï chØ cã mét èng nh-ng dÞch hoµn phô rÊt gÊp khóc vµ cã chiÒu dµi kho¶ng 40-60 m. DÞch hoµn phô cã mét sè chøc n¨ng chÝnh lµ hÊp thô dÞch, lµm tr-ëng thµnh vµ dù tr÷ tinh trïng. Mét l-îng lín dÞch ®-îc hÊp phô trong dÞch hoµn phô vµ khi tinh trïng ®Õn ®-îc phÇn ®u«i cña dich hoµn phô th× chóng cã nång ®é rÊt cao. Vai trß hÊp thô cña dÞch hoµn phô còng gióp cho viÖc vËn chuyÓn t-¬ng tù nh- chuyÓn ®éng cña mét sè tÕ bµo cña èng dÉn ra cña dÞch hoµn. C¸c tÕ bµo nµy cã l«ng nhu vµ ho¹t ®éng cña c¸c l«ng nhu nµy sÏ gióp tinh trïng vËn ®éng. DÞch hoµn phô, ®Æc biÖt lµ phÇn ®u«i, còng ho¹t ®éng nh- mét kho chøa tinh trïng. Tinh trïng ë trong ®u«i dÞch hoµn phô hÇu nh- kh«ng vËn ®éng vµ duêng nh- ë tr¹ng th¸i tiÒm sinh, cã nghÜa lµ chóng cÇn rÊt Ýt n¨ng l-îng hoÆc dinh d-ìng ®Ó sèng. Khi con ®ùc kh«ng khai th¸c tinh hay phèi gièng th× viÖc s¶n xuÊt tinh trïng vÉn kh«ng ngõng, do vËy tinh trïng bÞ bµi tiÕt ra qua thñ d©m hoÆc th¶i chËm qua bãng ®¸i vµ th¶i ra ngoµi qua n-íc tiÓu. 3. èng dÉn tinh èng dÉn tinh lµ mét èng cã c¬ ch¾c ch¹y tõ ®u«i dÞch hoµn phô ë ®¸y dÞch hoµn ng-îc theo dÞch hoµn ®Õn phång èng dÉn tinh (ampullae). Kh¸c víi dÞch hoµn phô, èng dÉn tinh lµ mét èng th¼ng vµ kh¸ ng¾n. Hai èng dÉn tinh hîp l¹i víi nhau t¹o thµnh phång èng dÉn tinh, gÆp èng dÉn n-íc tiÓu tõ bµng quang cïng víi chÊt tiÕt cña mét sè tuyÕn sinh dôc phô ®æ vµo mét èng chung gäi lµ niÖu ®¹o. 4. C¸c tuyÕn sinh dôc phô Cã 4 tuyÕn phô sinh ra c¸c chÊt tiÕt ®ãng gãp vµo thµnh phÇn cña tinh thanh. - Phång èng dÉn tinh (ampullae). V¸ch cña phång èng dÉn tinh dÇy vµ cã mét sè tÕ bµo ph©n tiÕt. CÆp phång èng dÉn tinh còng ho¹t ®éng nh- mét bÓ dù tr÷ sè l-îng nhá tinh dÞch ®ñ cho 1 hoÆc 2 lÇn phãng tinh. - TuyÕn tinh nang (vesicular gland). TuyÕn nµy n»m ë hai bªn thµnh vµ ë phÇn kÕt thóc cña èng dÉn tinh. Nã tiÕt mét phÇn quan träng cña tinh thanh nhê chÊt tiÕt giµu fructoza vµ axit xitric. - TuyÕn tiÒn liÖt (prostate gland). TuyÕn tiÒn liÖt n»m cuèi èng dÉn tinh, ®Çu niÖu ®¹o, v¾t ngang qua cæ bµng quang vµ ®-îc chia thµnh hai thuú. TuyÕn nµy cã nhiÒu lç ®æ vµo niÖu ®¹o víi dÞch tiÕt giµu axit amin vµ c¸c enzym kh¸c nhau. - TuyÕn cñ hµnh (cßn gäi lµ tuyÕn cÇu niÖu ®¹o hay tuyÕn Cowper). TuyÕn cñ hµnh lµ mét tuyÕn cã lç tiÕt gÇn d-¬ng vËt nhÊt (®æ vµo èng niÖu ®¹o d-íi van u ngåi), nã tiÕt ra dÞch “röa” ngay tr-íc mçi lÇn phãng tinh, cã t¸c dông lµm vÖ sinh ®-êng sinh dôc con ®ùc vµ con c¸i. ii. Tinh dÞch Tinh trïng cã nång ®é cao tõ dÞch hoµn phô ®æ vµo èng dÉn tinh sÏ hçn hîp víi c¸c chÊt tiÕt cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô ®Ó h×nh thµnh tinh dÞch. Do vËy tinh dÞch gåm 2 phÇn kh¸c nhau: tinh trïng tõ dÞch hoµn vµ tinh thanh tõ c¸c tuyÕn sinh dôc phô. 1. Tinh trïng - H×nh th¸i tinh trïng Tinh trïng gåm 3 phÇn chÝnh: ®Çu, th©n vµ ®u«i (H×nh 1-4). Thµnh phÇn chÝnh cña ®Çu lµ nh©n rÊt ®Æc chøa ADN vµ ®-îc bao bäc bëi mét mµng nh©n cã søc kh¸ng cao. PhÝa trªn ®Çu ®-îc phñ bëi acrosom cã chøa mét sè men ph©n gi¶i protein vµ hyaluronidaza rÊt quan träng khi thô tinh. PhÇn sau nh©n ®-îc bao phñ bëi mò nh©n vµ trªn toµn bé cÊu tróc nµy, kÓ c¶ th©n vµ ®u«i, lµ mét mµng nguyªn sinh chÊt máng. PhÇn th©n dÇy cã chøa mét phÇn nh©n vµ chøa ty l¹p thÓ cÇn thiÕt cho h« hÊp vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. §u«i chøa mét sè sîi däc, gióp cho qu¸ tr×nh vËn ®éng cña tinh trïng. Tinh trïng chøa rÊt Ýt c¸c chÊt kh¸c ngoµi vËt chÊt di truyÒn cÇn thiÕt cho thô tinh vµ do cã Ýt chÊt dinh d-ìng nªn nã ph¶i dùa vµo nguån dinh d-ìng cña m«i tr-êng. §Çu Th©n Mµng NSC Acrosome Nh©n Mò sau nh©n Mµng ty l¹p thÓ Mµng ®u«i §u«i H×nh 1-4: §Æc ®iÓm h×nh th¸i häc cña tinh trïng - Sù t¹o tinh vµ chÝn cña tinh trïng Qu¸ tr×nh sinh tinh vµ thµnh thôc cña tinh trïng diÔn ra liªn tôc trong n¨m. Tuy nhiªn, c-êng ®é cã thay ®æi chót Ýt theo mïa. Qu¸ tr×nh t¹o tinh b¾t ®Çu tõ khi ph©n chia nguyªn bµo tinh cho ®Õn khi bµi xuÊt tinh trïng vµo xoang èng dÉn tinh, kÐo dµi trong 4850 ngµy. C¸c nguyªn bµo tinh ph©n chia vµ biÖt ho¸ qua mét lo¹t ph©n bµo, cuèi cïng h×nh thµnh nªn tinh trïng. Khi tinh trïng ®-îc h×nh thµnh ®Çy ®ñ chóng sÏ ®-îc ®Èy ra hÇu nh- tù do trong xoang èng sinh tinh. TiÕp theo tinh trïng di chuyÓn trong èng phô dÞch hoµn trong kho¶ng 14-22 ngµy, phô thuéc vµo tÇn sè khai th¸c tinh. Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn nµy tinh trïng thµnh thôc dÇn vµ hoµn toµn thµnh thôc trong thêi gian tÝch l¹i ë ®u«i phô dÞch hoµn. Thùc ra, thêi gian t¹o tinh trong c¸c èng sinh tinh rÊt æn ®Þnh (48 ngµy) vµ hÇu nh- kh«ng bÞ thay ®æi do chÕ ®é nu«i d-ìng vµ sö dông bß ®ùc. Tinh trïng tr-ëng thµnh vµ chÝn ®-îc tÝch l¹i trong phÇn ®u«i phô dÞch hoµn vµ cã thÓ sèng ë ®©y 1-2 th¸ng. ViÖc c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨n sãc nu«i d-ìng bß ®ùc cã thÓ ¶nh h-ëng ®Õn chÊt l-îng tinh trïng chØ sau khi nã ®-îc h×nh thµnh trong mét thêi kú kh¸ dµi (62-72 ngµy), phô thuéc vµo møc ®é tÝch tr÷ cña chóng. Tuy nhiªn, sù rèi lo¹n ®iÒu kiÖn sinh tinh, ®Æc biÖt lµ sù thµnh thôc vµ l-u tró cña chóng ®-îc thÓ hiÖn rÊt nhanh chãng. Ch¼ng h¹n, nhiÖt ®é b×nh th-êng cña b×u d¸i lµ 34-35oC, thÊp h¬n so víi th©n nhiÖt 3-4oC, nhê cã hÖ thèng ®iÒu tiÕt nhiÖt côc bé phøc t¹p. NÕu ®eo vµo bïi d¸i mét c¸i bao Êm trong 2-3 ngµy sÏ lµm rèi lo¹n ®iÒu tiÕt nhiÖt nµy vµ lµm cho tinh trïng ®-îc tÝch luü trong ®u«i phô dÞch hoµn b¾t ®Çu chÕt vµ sù sinh tinh bÞ thay ®æi trong mét thêi gian dµi. Trong c¸c èng sinh tinh biÓu m« sinh tinh bÞ bong ra. Do dÞch hoµn qu¸ nãng nh- thÕ nªn bß ®ùc b¾t ®Çu bµi xuÊt tinh trïng chÕt, sau ®ã lµ tinh trïng kú h×nh vµ tinh trïng ë c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau, cuèi cïng ®Õn hiÖn t-îng xuÊt tinh kh«ng tinh trïng. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ biÓu m« sinh tinh bÞ trãc ra, mµ c¸c tÕ bµo nguyªn bµo tinh vÉn sèng vµ sau ®ã 2 th¸ng sù t¹o tinh hoµn toµn håi phôc, con vËt trë l¹i bµi xuÊt tinh trïng b×nh th-êng. Nh÷ng sù rèi lo¹n sinh tinh nhanh chãng vµ s©u s¾c t-¬ng tù nh- trªn còng cã thÓ diÔn ra khi cã nh÷ng nh÷ng t¸c ®éng kh¸c nh- c¸c chÊt ®éc thÊm vµo dÞch hoµn, bÞ chÊn th-¬ng dÞch hoµn v.v... B×u d¸i nhiÔm bÈn còng cã thÓ ®Én ®Õn nh÷ng biÕn ®æi vÒ ®iÒu tiÕt nhiÖt víi nh÷ng hËu qu¶ t-¬ng tù. Cho nªn cÇn th-êng xuyªn vÖ sinh vµ ®Ò phßng cho bß ®ùc gièng khái bÞ qu¸ nãng, ngé ®éc hay chÊn th-¬ng dÞch hoµn. 2. Tinh thanh Chøc n¨ng chñ yÕu cña tinh thanh lµ cung cÊp mét m«i tr-êng thÝch hîp trong ®ã tinh trïng cã thÓ sèng ®-îc sau khi xuÊt tinh. Tinh trïng hÇu nh- kh«ng vËn ®éng trong phång èng dÉn tinh nh-ng sÏ cã kh¶ n¨ng vËn ®éng ®-îc ngay sau khi ®-îc hçn hîp víi tinh thanh khi c¶ hai ®ång thêi ®-îc xuÊt ra trong mçi lÇn phãng tinh. Tinh thanh chøa nhiÒu lo¹i muèi, axit amin vµ men gãp phÇn vµo ho¹t ®éng sèng vµ trao ®æi chÊt cña tinh trïng. §-êng fructoza do tói tinh tiÕt ra lµ nguån n¨ng l-îng chñ yÕu cho tinh trïng. §-êng fructoza khi ®-îc sö dông sÏ chuyÓn ho¸ thµnh axit lactic. Sù h×nh thµnh vµ tÝch luü axit lactic nµy sÏ lµm cho tinh trïng sèng l©u h¬n. Tinh thanh còng chøa mét sè dung dÞch ®Öm lµm cho pH kh«ng bÞ thay ®æi. Tèc ®é sö dông ®-êng fructoza vµ tÝch tô axit lactic phô thuéc vµo nhiÖt ®é. Do vËy, trong TTNT, ®Ó duy tr× mét mÉu tinh dÞch trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, ng-êi ta sö dông nhiÖt ®é thÊp ®Ó lµm l¹nh mÉu tinh nh»m gi¶m kh¶ n¨ng vËn ®éng cña tinh trïng vµ b¶o tån ®-êng fructoza. C¸c chÊt pha lo·ng tinh dÞch còng cã c¸c chÊt ®Öm ®Ó æn ®Þnh pH. Thµnh phÇn cña mét liÒu xuÊt tinh ®iÓn h×nh nh- sau: Dung l-îng 4 (2-100) ml/lÇn 6,9 (6,4-7,8) Sè tinh trïng 1000 (600-2000) triÖu/ml Protein 7,3 pH (6,3-8,4) mg/100ml Fructoza Axit xitric 550 (200-900) mg/100ml 700 (300-1100) mg/100ml iii. §iÒu hoµ thÇn kinh-thÓ dÞch ®èi víi ho¹t ®éng sinh dôc cña bß ®ùc 1. Liªn hÖ gi÷a vïng d-íi ®åi-tuyÕn yªn-dÞch hoµn trong ho¹t ®éng sinh dôc ®ùc HÖ thèng néi tiÕt sinh s¶n chÝnh cña bß ®ùc g¾n liÒn víi trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªndÞch hoµn. Ho¹t ®éng cña trôc nµy ®-îc phèi hîp chÆt chÏ bëi c¸c tÝn hiÖu hãc m«n ®-îc vËn chuyÓn qua vßng tuÇn hoµn chung (H×nh 1-5). TÝn hiÖu néi tiÕt trong trôc nµy ®-îc xuÊt ph¸t tõ viÖc tiÕt hãc m«n GnRH (Gonadotropin Releasing Hormone) tõ vïng d-íi ®åi (Hypothalamus). GnRH t¸c ®éng lªn tuyÕn yªn kÝch thÝch tiÕt 2 hãc m«n gonadotropin lµ LH vµ FSH. Hai hãc-m«n nµy ®iÒu phèi chøc n¨ng cña dÞch hoµn, trong ®ã LH ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh t¹o c¸c hãc m«n steroid vµ FSH ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh sinh tinh. Brain N·o Hµnh Sexual, vi aggressive sinh dôc,behaviour tÝnh h¨ng LHRH GnRH Anterior TiÒnpituitary yªn LH FSH Liªn hÖ ng-îc Feedback DÞch hoµn Testes Steroid Gonadal steroids C¬ Sex quan organs SD Inhibin C¬ quan SD Accessory Sex phô C¬ vµ c¸c Muscle; other m« kh¸c glans somatic tissues H×nh 1-5: Trôc d-íi ®åi-tuyÕn yªn-dÞch hoµn trong ho¹t ®éng sinh dôc ë bß ®ùc Hãc-m«n LH kÝch thÝch bµo kÏ Leydig s¶n xuÊt c¸c hãc m«n steroid nhtestosteron. Hãc-m«n FSH duy tr× sù thèng nhÊt chøc n¨ng cña c¸c tÕ bµo Sertoli lµ tÕ bµo nu«i d-ìng tinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ tiÕt hãc-m«n inhibin lµ hãc-m«n cã vai trß ®iÒu chØnh ®Æc hiÖu ®èi víi viÖc tiÕt FSH. LH cÇn thiÕt trong c¶ cuéc ®êi cßn FSH cÇn thiÕt khi thiÕt lËp qu¸ tr×nh sinh tinh tr-íc khi thµnh thôc vÒ tÝnh, nh-ng cã thÓ kh«ng b¾t buéc ph¶i cã cho chøc n¨ng sinh tinh tiÕp theo. §ã lµ v× hãc-m«n testosteron còng cã ¶nh h-ëng ®Õn chøc n¨ng cña tÕ bµo Sertoli sau khi thµnh thôc vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh sinh tinh. C¸c hãc-m«n steroid (c¶ androgen vµ estrogen) vµ c¸c hãc-m«n kh¸c (nh- inhibin) do dÞch hoµn sinh ra sÏ t¸c ®éng ng-îc lªn vïng d-íi ®åi vµ tuyÕn yªn ®Ó ®iÒu chØnh viÖc th¶i hãc-m«n tõ c¸c m« bµo nµy. C¸c hãc-m«n steroid cña dÞch hoµn cßn ho¹t ®éng ngoµi trôc néi tiÕt sinh s¶n trªn ®Ó duy tr× sù thèng nhÊt chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan sinh dôc vµ c¸c tuyÕn sinh dôc phô còng nh- kÝch thÝch hµnh vi sinh dôc cña con ®ùc. TËp tÝnh sinh dôc sÏ kh«ng ®-îc h×nh thµnh nÕu nÕu kh«ng cã ®Çy ®ñ c¸c hãc m«n sinh dôc ®ùc. H¬n n÷a, c¸c steroid sinh dôc nµy cßn g©y ¶nh h-ëng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, h×nh d¹ng bÒ ngoµi cña c¬ thÓ vµ c¸c ®Æc tÝnh sinh dôc thø cÊp ë bß ®ùc. 2. §iÒu tiÕt qu¸ tr×nh sinh tinh §iÒu tiÕt thÇn kinh-thÓ dÞch ®èi víi qu¸ tr×nh sinh tinh ë bß ®ùc ®-îc tãm t¾t qua H×nh 1-6. KÝch thÝch ngo¹i c¶nh KÝch thÝch bªn trong ThÇn kinh T W D-íi ®åi TuyÕn yªn FSH LH èng sinh tinh T/b Sectoli TËp tÝnh sinh dôc TÕ bµo Leydig Tinh tö Testosteron Tinh trïng C/q sinh dôc phô C¬ thÓ H×nh 1-6: §iÒu tiÕt thÇn kinh thÓ dich ®èi víi qu¸ tr×nh sinh tinh C¸c kÝch thÝch cña ngo¹i c¶nh nh- ¸nh s¸ng, thøc ¨n, hµnh vi vµ mïi vÞ cña con c¸i, kÝch thÝch cña con ng-êi (xoa bãp) th«ng qua thi gi¸c, thÝnh gi¸c, khøu gi¸c, xóc gi¸c truyÒn vµo trung khu thÇn kinh sinh dôc ë vïng d-íi ®åi. Trung khu nµy ®iÒu phèi thuú tr-íc tuyÕn yªn ph©n tiÕt c¸c kÝch tè FSH vµ LH. Hãc-m«n FSH thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng, cßn LH thóc ®Èy tÕ bµo kÎ (Leydig) ph©n tiÕt hãc m«n androgen, ®Æc biÖt lµ testosteron. Hocm«n nµy cã t¸c dông kÝch thÝch ho¹t ho¸ tÕ bµo th-îng b× èng sinh tinh mÉn c¶m víi kÝch thÝch cña FSH ®Ó sinh ra tinh trïng. Testosteron cßn cã t¸c dông xóc tiÕn sù ph¸t triÓn tæ chøc c¬ n¨ng cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô, duy tr× søc sèng cña tinh trïng vµ kh¶ n¨ng thô thai cña chóng. 3. Ph¶n x¹ sinh dôc ChØ cã thÓ thu ®-îc tinh dÞch cã chÊt l-îng cao nÕu ë bß ®ùc cã biÓu hiÖn ph¶n x¹ sinh dôc b×nh th-êng. Cã thÓ thu ®-îc tinh dÞch kh«ng tèt (sè l-îng Ýt, nång ®é tinh trïng thÊp, ho¹t lùc kÐm...) kh«ng ph¶i do rèi lo¹n sinh tinh mµ do rèi lo¹n qu¸ tr×nh ph©n tiÕt vµ vµ bµi xuÊt tinh trïng tõ bé m¸y sinh dôc bß ®ùc. C¸c qu¸ tr×nh nµy chÞu sù chi phèi cña ph¶n x¹ sinh dôc d©y chuyÒn phøc t¹p vµ c¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®-îc thµnh lËp trªn c¬ së ph¶n x¹ sinh dôc ®ã. C¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn dÔ dµng bÞ øc chÕ do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c nhau vµ mét øc chÕ m¹nh ®èi víi ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn cã thÓ kÐo theo øc chÕ ngay c¶ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn c¬ së cña ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®ã. Do sù øc chÕ c¸c ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn mµ tÊt c¶ c¸c kh©u cña ph¶n x¹ sinh dôc cã thÓ bÞ øc chÕ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau lµm cho sù bµi xuÊt tinh dÞch bÞ gi¶m vµ kÐm chÊt l-îng. Kh¾c phôc ®-îc c¸c t¸c nh©n øc chÕ cho phÐp thu ®-îc tinh dÞch tèt tõ bß ®ùc gièng. iv. NH÷NG NH©N Tè ¶NH H-ëNG ®ÕN Sè L-îNG Vµ CHÊT L-îNG TINH dÞch 1. Gièng Tuú tõng gièng, tÇm vãc to hay nhá, c-êng ®é trao ®æi chÊt m¹nh hay yÕu, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi thêi tiÕt khÝ hËu tèt hay kh«ng mµ cã sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch s¶n xuÊt kh¸c nhau. VÝ dô, bß ®ùc gièng «n ®íi (800-1000kg) mçi lÇn lÊy tinh cã thÓ cho 8-9 ml hay thËm chÝ 10-15 ml, cßn bß néi cña ta chØ cho ®-îc 3-5 ml. Bß «n ®íi nhËp vµo n-íc ta do thÝch nghi víi khÝ hËu mïa hÌ kÐm nªn l-îng tinh dÞch gi¶m vµ tÝnh h¨ng còng kÐm. 2. Thøc ¨n Thøc ¨n lµ mét trong nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch. Trao ®æi chÊt cña bß ®ùc gièng cao h¬n bß th-êng 1012%, thµnh phÇn tinh dÞch còng ®Æc biÖt h¬n c¸c s¶n phÈm kh¸c. V× vËy nhu cÇu thøc ¨n cho ®ùc gièng ®ßi hái ®Çy ®ñ c¶ vÒ sè l-îng vµ chÊt l-îng. - Tiªu chuÈn ¨n hîp lý, khÈu phÇn c©n b»ng th× th× chÊt l-îng tinh dÞch sÏ tèt. NÕu ¨n qu¸ nhiÒu con vËt sÏ qu¸ bÐo vµ ph¶n x¹ tÝnh sÏ kÐm nªn cho tinh kh«ng tèt. - Gi¸ trÞ sinh vËt häc cña ®¹m vµ l-îng ®¹m trong khÈu phÇn cã ¶nh h-ëng râ rÖt ®Õn chÊt l-îng tinh dÞch. ThÝ nghiÖm cho bß ®ùc gièng ¨n trªn ®ång cá hä ®Ëu (protein chiÕm trªn 35% VCK) th× tinh dÞch hÇu nh- kh«ng cã kh¶ n¨ng thô thai. - Tû lÖ protein/bét ®-êng cã ¶nh h-ëng ®Õn tiªu ho¸ nªn ¶nh h-áng tíi tinh dÞch. §èi víi bß ®ùc gièng th-êng yªu cÇu tû lÖ nµy lµ 1/1,2-1,5. - KhÈu phÇn thiÕu vitamin, ®Æc biÖt lµ vitamin A, cã ¶nh h-ëng nhiÒu ®Õn phÈm chÊt tinh dÞch. ThÝ nghiÖm víi khÈu phÇn chøa 120-130 mg caroten/®¬n vÞ thøc ¨n (§VTA) cho tinh trïng yÕu vµ Ýt, dÞch hoµn tho¸i ho¸, con vËt kÐm h¨ng. Khi n©ng lªn 640-774 mg/§VTA th× sau 21 ngµy phÈm chÊt tinh dÞch ®-îc phôc håi. Vitamin C còng cã ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi phÈm chÊt tinh dÞch. Tinh dich tèt cã 38mg vitamin C/100ml. NÕu chØ cã 2 mg/100ml th× nhiÒu chØ tiªu tinh dÞch cã biÓu hiÖn xÊu. - C¸c chÊt kho¸ng, ®Æc biÖt lµ P, cã ¶nh h-ëng nhiÒu tíi tinh dÞch, bêi v× P cÇn cho sù trao ®æi ®-êng. MÆt kh¸c, nã cßn lµ thµnh phÇn cña axit nucleic vµ phètphatit hay lipophètphatit lµ nh÷ng chÊt cã rÊt nhiÒu trong tinh trïng. V× vËy thiÕu P th× qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng sÏ gi¶m, tû lÖ thô thai thÊp. - CÊu tróc khÈu phÇn vµ lo¹i h×nh thøc ¨n còng cã ¶nh h-ëng rÊt râ rÖt ®Õn chÊt l-îng tinh dÞch. Nªn cho ®ùc gièng ¨n c¸c läai thøc ¨n toan tÝnh vµ dung tÝch nhá nhthøc ¨n h¹t, c¸m, kh« dÇu, b· ®Ëu vµ c¸c thøc ¨n cã nguån gèc ®éng vËt. 3. Ch¨m sãc C¸ch cho ¨n, t¾m ch¶i, vËn ®éng, th¸i ®é cña ng-êi ch¨m sãc vµ lÊy tinh sÏ cã ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh khai th¸c. Cã thÓ kh«ng lÊy ®-îc mét tý tinh nµo trong mét thêi gian dµi vµ cã thÓ lµm háng bß ®ùc gièng nÕu ch¨m sãc qu¶n lý kh«ng tèt. Mét nghiªn cøu ®· cho thÊy trong sè 2254 con bß ®ùc bÞ ®µo th¶i th× chØ cã 10% lµ do kh¶ n¨ng di truyÒn cho ®êi sau kÐm, cßn l¹i lµ do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c. 4. ChÕ ®é lÊy tinh Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng lµ qu¸ tr×nh liªn tôc. NÕu khai th¸c th-a qu¸ th× tinh trïng kh«ng ®-îc lÊy ra kÞp thêi nªn phÈm chÊt gi¶m vµ cã thÓ lµm cho con ®ùc th- d©m. Ng-îc l¹i, nÕu khai th¸c th¸c qu¸ nÆng th× tinh trïng non trong tinh dÞch sÏ nhiÒu vµ cã chÊt l-îng kÐm. Qua thÝ nghiÖm ng-êi ta thÊy r»ng khai th¸c tinh 1lÇn/ngµy kh«ng ¶nh h-ëng xÊu ®Õn sù h×nh thµnh tinh trïng vµ kh¶ n¨ng thô thai (B¶ng 1-1). Mét sè tµi liÖu cho r»ng lÊy tinh c¸ch nhau 2-3 ngµy nh-ng khai th¸c 2-3 lÇn/ngµy lÊy tinh th× sè l-îng tinh trïng còng kh«ng kÐm so víi lÊy 1 lÇn/ngµy. B¶ng 1-1: ¶nh h-ëng cña chÕ ®é khai th¸c ®Õn sè l-îng vµ chÊt l-îng tinh dÞch cña bß ChØ tiªu ®¸nh gi¸ L-îng tinh/lÇn (ml) ChÕ ®é khai th¸c 1lÇn/ 1lÇn/ +/tuÇn ngµy (%) 9,5 6,2 -35 L-îng tinh/tuÇn (ml) 9,5 43,3 +356 Tinh trïng ho¹t ®éng (%) 63 69 +6 MËt ®é tinh trïng (1000/ml) 1890 810 -57 Tæng sè tinh trïng/lÇn (triÖu) 17,8 4,8 -73 Tæng sè tinh trïng/tuÇn (triÖu) 17,8 33,8 +90 Sè tinh trïng ho¹t ®éng/lÇn 11,1 (triÖu) 3,4 -69 Sè lÇn dÉn tinh thø nhÊt 42136 7108 Tû lÖ thô thai (%) 70 73 5. Thêi tiÕt-khÝ hËu ë c¸c n-íc «n ®íi chÊt l-îng tinh dÞch kÐm nhÊt lµ vµo mïa ®«ng, tèt nhÊt lµ vµo mïa hÌ vµ mïa thu. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ¸nh s¸ng. Nh-ng ë n-íc ta tinh dÞch th-êng kÐm nhÊt vµo mïa hÌ do qu¸ n¾ng nãng. Bß ®ùc d-íi 4 tuæi chÞu ¶nh h-ëng cña ngo¹i c¶nh râ rÖt h¬n so víi bß lín tuæi, nhÊt lµ nhiÖt ®é. L-îng tinh dÞch tèt nhÊt lµ vô ®«ng xu©n, mïa hÌ gi¶m nhiÒu, mïa thu l¹i t¨ng lªn. 6. Tuæi Tuæi thä cña bß ®ùc gièng cã thÓ ®¹t 18-20 n¨m, nh-ng do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nªn th-êng chØ ®-îc sö dông 5-8 n¨m. Cµng giµ phÈm chÊt tinh dÞch cµng kÐm. Tuy vËy d-íi 15 tuæi, ¶nh h-ëng cña tuæi kh«ng lín, mµ chñ yÕu lµ do nh÷ng nh©n tè kh¸c. v. nu«i d-ìng bß ®ùc gièng 1. Tiªu chuÈn ¨n Thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ hoÆc kh«ng c©n b»ng còng nh- qu¸ thõa sÏ lµm gi¶m ho¹t tÝnh sinh dôc, chÊt l-îng tinh dÞch vµ rót ng¾n thêi gian sö dông bß ®ùc. Trao ®æi c¬ b¶n cña ®ùc gièng cao h¬n bß ®ùc thiÕn 15-20%. Do ®ã khi nu«i d-ìng bß ®ùc gièng ph¶i c¨n cø vµo c-êng ®é sö dông, møc nu«i d-ìng ph¶i ®¶m b¶o cho bß ®ùc khoÎ m¹nh, nh-ng kh«ng ®-îc tÝch mì nhiÒu, ph¶i cã tÝnh h¨ng cao vµ chÊt l-îng tinh dÞch tèt. NÕu chÊt l-îng tinh dÞch gi¶m sót cÇn kiÓm tra l¹i chÕ ®é nu«i d-ìng. - Nhu cÇu n¨ng l-îng vµ protein Theo ph-¬ng ph¸p tÝnh hiÖn hµnh ë n-íc ta, nhu cÇu n¨ng l-îng cho bß ®ùc gièng cã thÓ tÝnh theo B¶ng 1-2. B¶ng 1-2 : Nhu cÇu n¨ng l-îng vµ protein cña bß ®ùc gièng ThÓ träng Møc ®é khai th¸c (kg) NghØ phèi Trung b×nh Phèi nhiÒu 400 4,8-5,3 5,2-5,8 5,6-6,1 600 6,1-6,4 6,7-7,5 7,2-8,0 Nhu cÇu n¨ng l-îng (§VTA) 500 700 800 900 1000 5,4-6,1 6,7-7,6 7,3-8,3 7,9-8,9 8,4-9,4 6,0-6,6 7,3-8,2 7,8-8,9 8,6-9,5 9,1-10,0 Nhu cÇu protein tiªu ho¸ (g/§VTA) 100 120-125 6,4-7,0 7,9-8,7 8,5-9,5 9,2-10,2 9,8-10,8 140-145 Bß ®ùc t¬ hoÆc bß gÇy mçi ngµy t¨ng thªm 0,5-1 §VTA. NÕu mçi ngµy bß ®ùc lao t¸c 2-3 giê th× ph¶i cho ¨n thªm 0,5-1 §VTA n÷a. - Nhu cÇu kho¸ng: Ca: 7-8g, P: 6-7g/§VTA NaCl: 7-8g/100kg P C¸c kho¸ng vi l-îng cã vai trß lín ®èi víi bß ®ùc gièng lµ Co, Cu, Zn, I, Mn. Hµm l-îng c¸c lo¹i kho¸ng nµy trong thøc ¨n phô thuéc vµo mïa, ®Êt, ph©n bãn. CÇn chó ý ®¶m b¶o nhu cÇu cña ®ùc gièng vÒ vitamin A vµ D: 100mg/caroten/100kg P. Khi khÈu phÇn thiÕu caroten th× bæ sung chÕ phÈm vitmin A (1mg caroten = 500-533 UI vitamin A). Chó ý cung cÊp vitamin D trong mïa ®«ng. Cã thÓ bæ sung men chiÕu x¹ còng nh- c¸c chÕ phÈm vitamin D2 hoÆc D3. 2. KhÈu phÇn KhÈu phÇn ph¶i ®¶m b¶o tiªu chuÈn ¨n, bao gåm nhiÒu lo¹i thøc ¨n chÊt l-îng cao, cã hÖ sè cho¸n thÊp vµ dÔ tiªu ho¸. Thøc ¨n ®¹m ph¶i cã 50% cã nguån gèc ®éng vËt. CÊu tróc khÈu phÇn cã thÓ nh- sau: - Mïa ®«ng: th« 25-40%, nhiÒu n-íc 20-30%, tinh 40-45%. - Mïa hÌ: th« 15-20%, cá xanh 35-45%, tinh 35-45%. 3. C¸ch cho ¨n Mçi ngµy cho ¨n 2 lÇn thøc ¨n tinh vµ bæ sung. Cho ¨n tinh tr-íc th« sau. Khi chuyÓn lo¹i thøc ¨n ph¶i cã chÕ ®é chuyÓn tiÕp trong 7-8 ngµy ®Ó cho khu hÖ vi sinh vËt d¹ cá thÝch nghi dÇn víi thøc ¨n míi. vi. qu¶n lý vµ ch¨m sãc ®ùc gièng C¸c ®iÒu kiÖn ch¨m sãc bß ®ùc gièng ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn gi÷ ®-îc søc khoÎ ch¾c ch¾n, tÝnh h¨ng cao, linh ho¹t, c¸c chøc n¨ng cña bé m¸y sinh dôc vµ bèn ch©n ®-îc b×nh th-êng. 1. Ch¨n th¶ Thêi kú ch¨n th¶ trong n¨m phô thuéc vµo khÝ hËu vµ ®ång cá. Trong mïa hÌ ph-¬ng ph¸p tèt nhÊt ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn b×nh th-êng c¸c chøc n¨ng sinh s¶n cña ®ùc gièng lµ ch¨n th¶ tù do, kh«ng cét buéc, ch¨n th¶ theo nhãm suèt ngµy trªn ®ång cá ph©n l« lu©n phiªn. Trªn ®ång cá ph¶i cã hÖ thèng cung cÊp n-íc uèng, c©y hay l¸n che m¸t, ®¸ liÕm. VÒ mïa ®«ng do l¹nh vµ thiÕu cá nªn nu«i theo nhãm tù do trong s©n ®Æc biÖt víi diªn tÝch 100-120 m2/con. Th¶ bß trªn c¸c s©n ®ã vµo ban ngµy vµ cho ¨n trong m¸ng ¨n theo nhãm. §Ó chuyÓn vµo nu«i nhèt tù do trong s©n, b-íc ®Çu cÇn lËp nhãm trong 12-20 ngµy. Trong thêi gian nµy treo vµo mòi mçi con mét ®o¹n xÝch (dµi 30-40cm phô thuéc khèi l-îng bß) nÆng 3-6kg ®Ó ng¨n ngõa chóng hóc vµ ®¸nh nhau g©y chÊn th-¬ng. 2. VËn ®éng VËn ®éng cã nh÷ng t¸c dông sau: - Lµm cho kÕt cÊu hÖ x-¬ng v÷ng ch¾c, - T¨ng tÝnh h¨ng, - T¨ng c-êng trao ®æi chÊt, gi¶m tÝch luü mì. Yªu cÇu mçi ngµy Ýt nhÊt bß ®-îc vËn ®éng c-ìng bøc 30 phót-1 giê (kho¶ng 2km). Cã nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng c-ìng bøc: - VËn ®éng kÕt hîp ch¨n th¶: hµng ngµy dån bß ®ùc gièng ra b·i ch¨n trªn ®-êng dµi kho¶ng 2 km. - Th«ng qua lao t¸c nhÑ: cµy kÐo 2-3 giê/ngµy. - VËn ®éng trªn ®-êng riªng hay xung quanh cét quay hµng ngµy vµo lóc 7-8 giê s¸ng vµ 4-5 giê chiÒu. 3. T¾m ch¶i T¾m ch¶i ®¶m b¶o cho da ®-îc s¹ch sÏ gióp t¨ng c-êng trao ®æi chÊt, trao ®æi nhiÖt, tr¸nh bÖnh tËt. Mïa hÌ: t¾m mçi ngµy mét lÇn. Mïa ®«ng: nÕu kh«ng t¾m ®-îc th× nªn ch¶i mçi ngµy mét lÇn. Cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p t¾m: - T¾m trªn hå, s«ng suèi tù nhiªn, - T¾m b»ng vßi n-íc m¸y, - T¾m d-íi vßi hoa sen, Thêi gian t¾m kh«ng nªn v-ît qu¸ 30 phót. Ph-¬ng ph¸p ch¶i: Ch¶i tõ trªn xuèng d-íi, tr-íc ra sau theo chiÒu l«ng. 4. KiÓm tra søc khoÎ ViÖc kiÓm tra cÇn chi tiÕt ®Ó ®¶m b¶o r»ng bß ®ùc cã søc khoÎ vµ thÓ tr¹ng tèt. Nãi chung viÖc nµy ®-îc tiÕn hµnh b»ng quan s¸t. Bß ®ùc kh«ng ®-îc qu¸ gÇy hoÆc qu¸ bÐo. Bß ®ùc nªn ®-îc kiÓm tra mét c¸ch cã hÖ thèng, c¶ quan s¸t lÉn sê kh¸m, tõ mâm ®Õn hµm vµ m¾t, chi tr-íc, ngùc vµ bông, vïng l-ng, m«ng vµ ch©n sau. M¾t Víi bß ®ùc cÇn kiÓm tra nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m¾t hiÖn cã còng nh- nh÷ng vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t triÓn trong thêi gian tíi. CÇn kiÓm tra nh÷ng tæn th-¬ng g©y nªn suy gi¶m thÞ lùc nhloÐt gi¸c m¹c nÆng vµ sÑo kÕt hîp víi “m¾t ®á” (viªm tiÕp hîp sõng nhiÔm trïng). CÇn kiÓm tra c¶ 2 mÝ m¾t vµ s¾c tè. Quan s¸t thùc tÕ cho thÊy m¾t cã gê cao che ch¼ng nh÷ng b¶o vÖ tèt cho m¾t mµ cßn lµm gi¶m bít ¸nh s¸ng chãi, ch¾n bít ¸nh s¸ng tia cùc tÝm vµ h¹n chÕ ruåi b©u. M¾t låi cã thÓ dÔ bÞ ung th- hoÆc tæn th-¬ng. R¨ng vµ hµm R¨ng ph¶i c¾m s¸t vµo lîi. NÕu kh«ng biÕt tuæi bß ®ùc, cã thÓ ®o¸n tuæi qua kiÓm tra r¨ng cöa. Kh«ng nªn sö dông nh÷ng bß ®ùc cã x-¬ng hµm nh« ra hoÆc thôt vµo qu¸ møc. CÇn chó ý tr¹ng th¸i c¸c lç mòi, h¬i thë cã mïi cã thÓ lµ dÊu hiÖu cã vÊn ®Ò vÒ ®-êng h« hÊp. HÖ thèng c¬-x-¬ng S-ng khíp cã thÓ g©y nªn nh÷ng khã kh¨n cho vËn ®éng vµ ph¶n x¹ nh¶y, nhÊt lµ trong mïa phèi gièng. NÕu c¸c khíp ®Çy dÞch, nhÊt lµ khíp khoeo, nh-ng kh«ng ®i khËp khiÔng hoÆc ®au, nh÷ng tr-êng hîp nhÑ nµy bß cã thÓ chÞu ®ùng ®-îc. H×nh d¸ng cña ch©n vµ bµn ch©n Hai ch©n sau v÷ng ch¾c lµ lý t-ëng ®èi víi kh¶ n¨ng phèi gièng cña bß ®ùc v× trong khi giao phèi, phÇn lín søc nÆng cña bß ®ùc ®-îc 2 ch©n sau chèng ®ì. Mét con bß ®ùc cã khiÕm khuyÕt ch©n sau còng cã thÓ bÞ ®au lóc di chuyÓn hoÆc khi giao phèi vµ nh- vËy cã thÓ h¹n chÕ sù ham muèn giao phèi cña nã. Nh÷ng con bß ®ùc cã sai sãt vÒ h×nh d¸ng, khi lín tuæi, c¸c khuyÕt tËt lé râ h¬n vµ cã xu h-íng c¶n trë nhiÒu h¬n ®èi víi n¨ng lùc giao phèi. Bß ®ùc non th-êng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ch©n nh- sau (H×nh 1-7): 7c)  Khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm vµ ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ (1-7b vµ 1 Ch©n vßng kiÒng (1-8b)  Khoeo ch©n sau gÇn ch¹m nhau (1-8c) H×nh 1-7: KÕt cÊu chi sau: a) B×nh th-êng; b) Khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm; c) ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ; d) ch©n s-ng H×nh 1-8: KÕt cÊu chi sau: a) b×nh th-êng; b) ch©n vßng kiÒng; c) khoeo ch©n sau gÇn ch¹m nhau C¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ lµ do s-ng khíp khoeo, viªm khíp h¸ng. Nh÷ng bß ®ùc cã khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm sÏ vông vÒ, nhÊt lµ khi giao phèi vµ lóc tôt xuèng sau khi nh¶y xong. Mçi tr-êng hîp cã thÓ t¸c ®éng xÊu ®Õn n¨ng lùc giao phèi cña bß ®ùc vÒ l©u dµi. MÆt kh¸c, bß ®ùc sÏ suy nh-îc sím h¬n nÕu cã c¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ hoÆc khoeo ch©n sau cong h×nh l-ìi liÒm nh- ®· nªu trªn. Trong nhiÒu tr-êng hîp, nh÷ng khuyÕt tËt nµy cã thÓ di truyÒn vµ g©y nªn nh÷ng stress nÆng nÒ lªn c¸c chi sau trong lóc giao phèi. Nh÷ng bß ®ùc víi nh÷ng khuyÕt tËt nhvËy th-êng ®au ®ín trong c¸c khíp, dÉn ®Õn viªm khíp, nhÊt lµ ë nh÷ng bß ®ùc giµ. Nh÷ng vÊn ®Ò phæ biÕn vÒ mãng gåm: C¶ 2 mãng kh«ng ®èi xøng vÒ kÝch cì vµ h×nh d¸ng (H×nh 1-10). Mãng ng¾n, mßn ë ®Çu mãng, th-êng kÕt hîp víi c¼ng ch©n sau th¼ng ®øng cét nhµ (H×nh 1-7c, 1-9c). C¸c mãng dµi, hÑp víi gãt ch©n n«ng, th-êng kÕt hîp víi khoeo vµ c-êm ch©n yÕu (H×nh 1-9b, 1-10b) vµ ®«i khi t¹o nªn mãng h×nh kÐo (H×nh 1-10d). H×nh 1-9. Gãc c-êm gi÷a c¼ng ch©n tr-íc vµ c¼ng ch©n sau víi mãng: a) b×nh th-êng; b) c-êm ch©n yÕu; c) qu¸ th¼ng ®øng Tr¸nh nh÷ng con cã mãng ph¸t triÓn qu¸ møc thµnh h×nh kÐo hoÆc mãng nhän cong. Mãng nhän cong cã thÓ lµ do ®Êt mÒm hoÆc ¨n qu¸ møc. Mãng nhän ph¸t triÓn qu¸ møc th-êng chøng tá cÊu tróc cña chi yÕu hoÆc nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña viªm khíp h¸ng. H×nh 1-10. Bµn ch©n vµ c¸c kiÓu mãng a) CÊu tróc ®óng; b) Gãc qu¸ réng; c) Qu¸ th¼ng ®øng Khi ch¨m sãc bß ®ùc gièng cÇn chó ý mãng cña chóng vµ c¾t bít khi qu¸ dµi v× nÕu ®Ó mãng tråi ra sÏ lµm mÊt t- thÕ b×nh th-êng cña ch©n vµ hay dÉn ®Õn bÞ bÖnh. D¸ng ®i Khi ®i l¹i, toµn bé søc nÆng cña c¬ thÓ cÇn ®-îc ph©n bè c©n ®èi lªn c¸c chi. Sù ph©n bè søc nÆng nµy c©n ®èi sÏ lµm gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu hiÖn t-îng nøt x-¬ng, khíp vµ mãng vµ do ®ã gi¶m nguy c¬ ®i khËp khiÔng. CÇn kiÓm tra d¸ng ®i l¹i cña bß ®ùc tõ hai bªn vµ tõ phÝa sau. B×nh th-êng, khi ®i l¹i, bß ®ùc cÇn ®Æt ch©n bµn ch©n sau trïng vµo dÊu bµn ch©n tr-íc vµ hµng dÊu ch©n ph¶i th¼ng khi ®i tù do ngoµi trêi. Khi nh×n tõ phÝa sau con bß ®ùc, nh÷ng c¼ng ch©n ph¶i th¼ng tõ trªn xuèng d-íi vµ kh«ng qu¸ vßng kiÒng (H×nh 1-8b). HiÖn t-îng b-íc ch©n sau dµi h¬n hoÆc ng¾n h¬n b-íc ch©n tr-íc cã liªn quan ®Õn n¨ng lùc giao phèi cña bß ®ùc. Bß ®ùc cã b-íc ch©n sau ng¾n h¬n b-íc ch©n tr-íc th-êng cã ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ vµ khã cho d-¬ng vËt vµo ©m ®¹o hoÆc cã khã kh¨n khi thóc tíi tr-íc ®Ó xuÊt tinh. Nh÷ng khuyÕt tËt nµy kÐo dµi g©y nªn viªm khíp vµ thiÕu n¨ng lùc giao phèi. Mãng bÞ vÑt, chøng tá bß kÐo lª mãng, thÓ hiÖn c¸c ch©n sau th¼ng ®øng nh- cét nhµ (H×nh 1-9c). Nh÷ng ngãn ch©n khÊp khÓnh cã thÓ do viªm khíp h¸ng hoÆc khíp kh¸c. 5. KiÓm tra d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu CÇn kiÓm tra tói bäc d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu ®èi víi bß ®ùc cã biÓu hiÖn thóc xuÊt tinh khã kh¨n. Cã thÓ sê kh¸m toµn bé tói bäc d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu. Chó ý nh÷ng bÊt b×nh th-êng vÒ ®é s©u tói bäc d-¬ng vËt, ®é dµy d©y rèn vµ hiÖn t-îng lén bÝt tÊt cña bao qui ®Çu. Nh÷ng hiÖn t-îng nµy cã thÓ c¶n trë viÖc giao phèi hoÆc lµm cho bß ®ùc cã thÓ bÞ th-¬ng. NÕu bao qui ®Çu bÞ lén bÝt tÊt (H×nh 1-11c) vµ lñng l¼ng (H×nh 1-11b) lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm cho bß ®ùc dÔ bÞ tæn th-¬ng. H×nh d¸ng vµ gi¶i phÉu häc cña bao qui ®Çu cã thÓ di truyÒn, viÖc chän gièng ®Ó lo¹i trõ cÊu tróc kÐm cña bao qui ®Çu ®Òu cã lîi (tr-íc m¾t vµ l©u dµi) v× lµm gi¶m nguy c¬ g©y th-¬ng tæn cho bao qui ®Çu. (a ) D¹ng mong muèn (b) D¹ng kh«ng mong muèn (c) Bao quy ®Çu lén bÝt tÊt dÔ bÞ tæn th-¬ng H×nh 1-11. C¸c vÝ dô vÒ cÊu tróc bao qui ®Çu bß ®ùc Cã thÓ sê kh¸m d-¬ng vËt qua líp da bao quy ®Çu. PhÇn lín bß ®ùc thß d-¬ng vËt ra nÕu ng-êi phô viÖc cho mét tay cã ®eo g¨ng vµo trùc trµng. Nãi chung c¬ co d-¬ng vËt d·n ra vµ nh- vËy cho phÐp ng-êi thao t¸c n¾m nhÑ nh¸ng d-¬ng vËt tõ phÝa sau c¸c tuyÕn d-¬ng vËt qua líp v¶i g¹c ®Ó ®Ò phßng n¾m tr-ît. Do ®ã cã thÓ dïng dông cô kÝch thÝch xuÊt tinh b»ng ®iÖn vµ d-¬ng vËt thß ra (nh-ng kh«ng nªn th-êng xuyªn). Cã thÓ ph¸t hiÖn phÇn lín nh÷ng th-¬ng tæn cña d-¬ng vËt vµ bao qui ®Çu b»ng c¸ch nµy, trõ tr-êng hîp nh- lÖch xo¾n ch-a thµnh thôc cña d-¬ng vËt. HiÖn t-îng nµy chØ cã thÓ ph¸t hiÖn trong khi kiÓm tra giao phèi trùc tiÕp. 6. KiÓm tra b×u d¸i vµ nh÷ng bé phËn bªn trong Sê kh¸m cÈn thËn b×u d¸i vµ nh÷ng bé phËn sinh dôc bªn trong c¬ thÓ b»ng c¸ch ®øng sau bß ®ùc ®· ®-îc cè ®Þnh cÈn thËn. C¸ch sê kh¸m b×u d¸i 1. Sê kh¸m cæ b×u d¸i. Cæ b×u d¸i ph¶i hÑp h¬n c¸c dÞch hoµn. NÕu cã mì ®äng trong cæ b×u d¸i chøng tá bß ®ùc qu¸ bÐo. T×m xem liÖu trong cæ b×u d¸i cã hiÖn t-îng sa ruét hay kh«ng. 2. C¸c dÞch hoµn ph¶i chuyÓn ®éng tù do bªn trong b×u d¸i. Dïng ngãn c¸i vµ ngãn trá cña c¶ 2 bµn tay ®Ó sê kh¸m tõng dÞch hoµn vÒ tr-¬ng lùc vµ ®é ®ång ®ªï. Tr-¬ng lùc dÞch hoµn thÓ hiÖn møc ®é dµy ®Æc cña c¸c èng sinh tinh. Tr-¬ng lùc tèt lµ khi Ên vµo mét vÞ trÝ nµo ®ã, c¶m nhËn t¹i ®ã cã mét ph¶n lùc vµ mçi dÞch hoµn ®Òu kh«i phôc l¹i h×nh d¹ng ban ®Çu ngay sau bá ngãn tay ra. Tr-¬ng lùc kÐm khi c¸c dÞch hoµn nh·o hoÆc cøng nh- ®¸. Nh÷ng bß ®ùc cã tr-¬ng lùc dÞch hoµn nh·o hoÆc r¾n mét c¸ch kh«ng b×nh th-êng cÇn ®-îc kiÓm tra tiÕp vÒ chÊt l-îng tinh dÞch. 3. Sê kh¸m ®Çu, th©n vµ ®u«i dÞch hoµn phô. 4. Nh÷ng tæn th-¬ng ë da chøng tá cã chÊn th-¬ng hoÆc bÞ viªm. Sèt hoÆc ngé ®éc cã thÓ t¹m thêi lµm cho tr-¬ng lùc dÞch hoµn bÊt th-êng. Kh«ng nªn lo¹i th¶i nh÷ng con bß ®ùc cã gi¸ trÞ di truyÒn cao nÕu tr-êng hîp nµy x¶y ra. Nh÷ng bß ®ùc khoÎ m¹nh cã tr-¬ng lùc dÞch hoµn tèt, nãi chung cã tinh dÞch chÊt l-îng tèt, nh-ng th-êng lµ hiÕm. H×nh d¹ng cña b×u d¸i Cã sù kh¸c nhau lín vÒ h×nh d¹ng cña b×u d¸i (H×nh 1-12). B×u d¸i cña bß ®ùc Bos indicus th-êng dµi vµ hÑp h¬n (H×nh 1-12a) so víi bß Bos taurus (H×nh 1-12b). Mét sè bß ®ùc Bos indicus cã hiÖn t-îng dÞch hoµn xoay sang bªn (H×nh 1-12cc¸c dÞch hoµn xoay theo trôc b¾c-nam), ®iÒu nµy cã thÓ kh«ng ¶nh h-ëng g× ®Õn chøc n¨ng sinh dôc. HiÖn t-îng t¸ch rêi kh«ng hoµn toµn cña v¸ch b×u d¸i (H×nh 1-12d) còng thØnh tho¶ng gÆp vµ nã lµm háng vÎ ®Ñp h¬n lµ ¶nh h-ëng ®Õn chøc phËn sinh dôc. Nh÷ng bß ®ùc cã c¸c dÞch hoµn co lªn s¸t víi c¬ thÓ cÇn ®-îc tiÕp tôc kiÓm tra kh¶ n¨ng sinh s¶n vÒ sau. DÞch hoµn bÐ th-êng kÌm theo chÊt l-îng tinh dÞch kÐm vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n thÊp, ®iÒu ®ã cã thÓ ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ nhiÖt cña dÞch hoµn bÞ suy gi¶m. VÒ mïa l¹nh, víi mét sè bß ®ùc mÉn c¶m, b×u d¸i th-êng co lªn nh- lµ mét c¬ chÕ ®Ó b¶o vÖ. H×nh 1-12. H×nh d¹ng b×u d¸i: (a) b×nh th-êng (kÐo dµi); (b) b×nh th-êng (trßn); (c) t¸ch b×u h-íng b¾c-nam; (d) t¸ch b×u h×nh ch÷ Y; (e) sa ®×; (f) d¸i kÐm ph¸t triÓn mét bªn. B×u d¸i mét sè con bÞ treo n»m ngang s¸t c¬ thÓ. Nh÷ng bß ®ùc nh- vËy cã thÓ vÉn giao phèi b×nh th-êng nh-ng cÇn ®-îc kiÓm tra kü vÒ thó y vµ tinh dÞch. Nh÷ng bß ®ùc cã cuèng b×u d¸i rÊt dµi, cã thÓ sa xuèng tËn c¼ng ch©n, nh- vËy rÊt dÔ bÞ th-¬ng tæn cho dÞch hoµn, cÇn ph¶i lo¹i th¶i. B×u d¸i ng¾n, th¾t, hay qu¸ dµi cã thÓ lµ nh÷ng khuyÕt tËt di truyÒn. Mét bªn dÞch hoµn bÐ (H×nh 1-12f) hoÆc c¶ hai bªn ®Òu bÐ lµ 2 tr-êng hîp bÊt b×nh th-êng phæ biÕn ë bß ®ùc Bos indicus non. Héi chøng nµy cã thÓ di truyÒn vµ lµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng. D¸i Èn mét phÇn hoÆc d¸i Èn hoµn toµn lµ hiÕm thÊy khi kiÓm tra. Nh÷ng tr-êng hîp d¸i Èn hoµn toµn cã thÓ di truyÒn vµ kh«ng nªn dïng chóng ®Ó phèi gièng. Sa ®× b×u d¸i (H×nh 1-12e) tuy kh«ng phæ biÕn nh-ng t-¬ng ®èi dÔ ph¸t hiÖn. §o kÝch th-íc b×u d¸i KÝch th-íc b×u d¸i cã liªn quan chÆt chÏ víi l-îng tinh trïng s¶n xuÊt h»ng ngµy. B×u d¸i cã chu vi bÐ thÓ hiÖn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng thÊp, ®ång thêi cã t-¬ng quan di truyÒn gi÷a chu vi b×u d¸i bß ®ùc vµ tuæi thµnh thôc tÝnh dôc cña c¸c con g¸i sinh ra. Do vËy viÖc ®o kÝch th-íc (chu vi) b×u d¸i cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ ®ùc gièng. §Ó ®o chu vi b×u d¸i, dïng mét bµn tay dån chÆt 2 dÞch hoµn xuèng phÇn thÊp cña b×u d¸i (H×nh 1-13A). Dïng th-íc d©y ®o chu vi b×u d¸i t¹i vÞ trÝ cã ®-êng kÝnh lín nhÊt. Ngãn c¸i vµ ngãn trá nªn ®Æt hai bªn b×u d¸i chø kh«ng ®Æt gi÷a hai dÞch hoµn nh- h×nh B ®Ó ®Ò phßng tr-êng hîp lµm t¸ch rêi hai dÞch hoµn vµ ®o kh«ng chÝnh x¸c. H×nh 1-13. Kü thuËt ®o chu vi b×u d¸i Tèt nhÊt nªn x¸c ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu cã thÓ chÊp nhËn ®èi víi chu vi b×u d¸i cho c¸c løa tuæi cña bß ®ùc. VÝ dô, chu vi tèi thiÓu ®èi víi bß ®ùc Bos taurus lµ 32 cm vµ ®èi víi bß ®ùc Bos indicus 30 cm lóc 2 n¨m tuæi. Sê kh¸m nh÷ng c¬ quan sinh dôc bªn trong Kh¸m qua trùc trµng cã thÓ ph¸t hiÖn mét sè tr-êng hîp bÊt b×nh th-êng nh-: viªm tinh nang; cã khèi u; vµ ®-êng sinh dôc nhá bÐ mét c¸ch bÊt th-êng hoÆc thiÕu mét bé phËn. viªm. Bß sÏ c¶m thÊy ®au khi sê kh¸m nh÷ng bé phËn kh«ng b×nh th-êng, ®Æc biÖt lµ do vii. khai th¸c vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch 1. Ph-¬ng ph¸p lÊy tinh nh©n t¹o Cã 3 c¸ch lÊy tinh nh©n t¹o chÝnh ¸p dông ®èi víi bß ®ùc: Dïng ©m ®¹o gi¶ Dïng dông cô lÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn Matxa phång èng tinh. Chän lùa c¸ch lÊy tinh nµo lµ tuú thuéc hoµn c¶nh cô thÓ, kinh nghiÖm cña c¸n bé kü thuËt vµ møc ®é tin cËy cña ph-¬ng ph¸p. ViÖc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c nång ®é tinh trïng vµ tæng sè tinh trïng trong mét lÇn xuÊt tinh cña bß chØ cã thÓ thùc hiÖn ®-îc th«ng qua lÊy tinh b»ng ©m ®¹o gi¶. LÊy tinh bß th«ng qua dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn hoÆc matxa sÏ lµm biÕn ®éng râ rÖt vÒ nång ®é tinh trïng vµ tæng sè tinh trïng do ph¶n øng kh¸c nhau cña mçi c¸ thÓ vµ nh÷ng sai kh¸c trong kü thuËt lÊy tinh. a. LÊy tinh b»ng ©m ®¹o gi¶ §©y lµ mét kü thuËt th«ng dông hiÖn nay. Ng-êi ta thiÕt kÕ mét dông cô (b»ng chÊt dÎo vµ cao su) ®¹t c¸c yªu cÇu vÒ nhiÖt ®é (38-39OC), vÒ ¸p lùc, ®é nhên... t-¬ng tù nh©m ®¹o cña con c¸i vµ ®-îc gäi gäi lµ ©m ®¹o gi¶. Ng-êi ta l¾p ©m ®¹o gi¶ vµo m« h×nh con c¸i hoÆc cÇm ©m ®¹o gi¶ ®øng c¹nh gi¸ nhÈy cã con vËt lµm gi¸ ®øng trong råi khÐo lÐo cho d-¬ng vËt cña con ®ùc vµo ©m ®¹o gi¶ khi nã cã ph¶n x¹ nh¶y vµ phãng tinh. Qua tËp luyÖn, con ®ùc sÏ nhÈy lªn gi¸ nhÈy, giao phèi víi m« h×nh con c¸i hoÆc con c¸i lµm gi¸ vµ ng-êi ta thu ®-îc tinh dÞch trong ©m ®¹o gi¶. Xem chi tiÕt vÒ ©m ®¹o gi¶, c¸ch huÊn luyÖn vµ lÊy tinh ë c¸c gi¸o tr×nh thô tinh nh©n t¹o hay c¸c s¸ch chuyªn kh¶o ®-îc giíi thiÖu ë phÇn Tµi liÖu tham kh¶o ë cuèi s¸ch nµy. b. LÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn ViÖc lÊy tinh vµ ®¸nh gi¸ tinh dÞch cña nh÷ng bß ®ùc h-íng thÞt cho thÊy r»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn, nÕu sö dông ®óng c¸ch, lµ mét ph-¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ vµ ®¬n gi¶n ®Ó cã ®-îc mÉu tinh dÞch dïng kiÓm tra qua kÝnh hiÓn vi. Tuy nhiªn, v× nh÷ng mÉu tinh dÞch kÐm cã thÓ do kü thuËt lÊy tinh kÐm, do bß kh«ng cã ho¹t ®éng tÝnh dôc hoÆc do tinh dÞch bÞ nhiÔm bÈn (®Æc biÖt lµ n-íc tiÓu), cho nªn Ýt nhÊt ph¶i cã 3 lÇn xuÊt tinh cã chÊt l-îng ®-îc ®¸nh gi¸ lµ kÐm th× míi kÕt luËn bß ®ùc ®ã kh«ng thÝch hîp cho lµm gièng. Cã thÓ lÊy tinh dÞch c¸ch nhau 5 ®Õn 10 phót b»ng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. CÇn cè ®Þnh bß cÈn thËn khi dïng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. Bß ®ùc cÇn ®-îc cè ®Þnh sao cho nã kh«ng thÓ cö ®éng qua l¹i hay tíi lui ®-îc. CÇn chó ý khi cè ®Þnh bß ®ùc trong rãng cã bé phËn khèng chÕ ®Çu bß. Th-êng cã thÓ cè ®Þnh bß ®ùc ®-îc ngay lËp tøc ë trong rãng b»ng c¸ch ®Æt phÝa sau bß mét chÊn song ch¾c ®Ó gh×m chÆt bß l¹i nh-ng chó ý kÎo bß ®¸ bËt chÊn song. MÆc dï ®· cã nh÷ng c¶i tiÕn râ rÖt trong thiÕt kÕ mÉu dông cô lÊy tinh b»ng kÝch thÝch ®iÖn, nh-ng trong khi sö dông, th-êng cã hiÖn t-îng kÝch thÝch ®èi víi thÇn kinh vËn ®éng c¸c chi sau, lµm cho chi sau duçi ra. Do ®ã cÇn cã mÆt nÒn tèt hoÆc nÒn cã khÝa chèng tr-ît. §Ó ®¹t kÕt qu¶ tèt nhÊt, nªn dïng dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn víi lo¹i èng c¾m trùc trµng cì lín nhÊt ®Ó cho bß ®ùc c¶m thÊy tho¶i m¸i (th-êng dïng lo¹i cã ®-êng kÝnh 75 ®Õn 90 mm). Mçi c¸ thÓ bß ®ùc cã ph¶n øng kh¸c nhau ®èi víi dông cô lÊy tinh kÝch thÝch b»ng ®iÖn. Tuy nhiªn, c¸ch tiÕn hµnh nªn nh- sau: B¾t ®Çu kÝch thÝch víi dßng ®iÖn thÊp nhÊt. Nªn kÝch thÝch theo nhÞp ®iÖu. Nãi chung, víi bß ®ùc nªn kÝch thÝch 2-3 gi©y, sau ®ã ngõng qu·ng 1 gi©y. T¨ng dßng ®iÖn tõ tõ cho ®Õn khi bß ®ùc thß d-¬ng vËt ra vµ tiÕt ra tinh thanh. Sau ®ã cã thÓ t¨ng dßng ®iÖn nhanh h¬n ®Õn ®iÓm xuÊt tinh. NÕu bß ®ùc b¾t ®Çu bÞ kÝch ®éng, ngõng kÝch thÝch vµ sau ®ã t¨ng dßng ®iÖn chËm h¬n so víi tr-íc. NÕu kh«ng lÊy ®-îc mÉu tinh dÞch ®¹i diÖn, h·y nghØ 5-10 phót, sau ®ã lÊy l¹i. Nªn høng tinh dÞch vµo trong èng thuû tinh (hoÆc èng nhùa) ®-îc ñ Êm s½n (370C). ChØ lÊy tinh cña pha xuÊt tinh ®Ëm ®Æc. §iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i ®Ò phßng tinh dÞch
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan