Tài liệu Chân khớp ăn thịt, kí sinh của sâu bộ cánh phấn cây hại vừng v6 tại huyện yên thành và nghi lộc tỉnh nghệ an, năm 2002

NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng ®¹i häc Vinh --------------------------------------- LuËn v¨n tèt nghiÖp Cö nh©n khoa häc ngµnh Sinh häc ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn Thµnh vµ Nghi Léc - tØnh NghÖ An, n¨m 2002 Sinh viªn nghiªn cøu: NguyÔn §×nh Vinh Gi¸o viªn híng dÉn: TS. TrÇn Ngäc L©n 0 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh N¨m 2003 Lêi c¶m ¬n §Ò tµi “Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn Thµnh vµ Nghi Léc tØnh NghÖ An n¨m 2002” ®îc thùc hiÖn tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 12 n¨m 2002. Trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi t«i ®· nhËn ®îc rÊt nhiÒu sù gióp ®ì cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸n bé b¶o vÖ thùc vËt ë ®Þa ph¬ng - n¬i nghiªn cøu ®Ò tµi. Tríc tiªn t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh vµ s©u s¾c tíi TiÕn sü TrÇn Ngäc L©n - ngêi thÇy kÝnh quý lu«n tËn t×nh híng dÉn vµ gióp ®ì tõ nh÷ng bíc ®i ®Çu tiªn trong lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc cña t«i. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n ban chñ nhiÖm khoa Sinh häc,®Æc biÖt lµ thÇy c« vµ c¸n bé trong tæ bé m«n §éng vËt häc - khoa Sinh häc ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì vÒ thêi gian còng nh c¬ së vËt chÊt, thiÕt bÞ thÝ nghiÖm cho t«i lµm viÖc trong thêi gian qua. Xin c¶m ¬n c¸n bé cña së NN & PTNT, Chi côc BVTV NghÖ An ®· cung cÊp nh÷ng sè liÖu qói b¸u ®Ó t«i hoµn thµnh luËn v¨n. Xin c¶m ¬n nh÷ng ngêi th©n, b¹n bÌ xa gÇn vµ ®ång nghiÖp ®· ®éng viªn gióp ®ì t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy. 5/2003 1 Vinh, th¸ng NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh T¸c gi¶: NguyÔn §×nh Vinh B¶ng ch÷ c¸i viÕt t¾t trong luËn v¨n CCAT CT CTKS G§ IPM C¸nh cøng ¨n thÞt C«ng thøc C¸ thÓ ký sinh Giai ®o¹n sinh trëng Qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp (Integrated Pest NLAT NSG P. pseu TL TLKS Management) NhÖn lín ¨n thÞt Ngµy sau gieo Pardosa pseudoanulata Tû lÖ Tû lÖ ký sinh 2 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Môc lôc Môc Néi dung Më ®Çu 1. TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh s©u h¹i võng 2. Môc ®Ých nghiªn cøu 3. ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu Ch¬ng I. Tæng quan tµi liÖu 1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi 1.1.1 CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh . vËt 1.1.2 Quan hÖ dinh dìng 1.1.3 BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng . 1.1.4 ¶nh hëng cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®Õn . cÊu tróc quÇn x· 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu s©u h¹i võng vµ thiªn ®Þch cña chóng 1.3. Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ x· héi NghÖ An (1). §iÒu kiÖn tù nhiªn (2). §Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi 1.4. C©y võng ë NghÖ An Ch¬ng II. Néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Néi dung nghiªn cøu 2.2. §Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu 2.2.1 §Þa ®iÓm nghiªn cøu 3 Trang 8 8 10 10 11 11 11 12 14 16 18 18 18 19 20 20 20 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh . 2.2.2 . 2.3. 2.4. 2.4.1 . 2.4.2 . 2.4.3 . 2.4.4 . 2.4.5 . 2.4.6 . 2.4.7 . 2.4.8 . 3.1. 3.2. 3.2.1 . 3.2.2 . 3.2.3 . 3.3. Thêi gian nghiªn cøu 20 VËt liÖu nghiªn cøu Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Bè trÝ thÝ nghiÖm 20 21 21 ThÝ nghiÖm ®ång ruéng 21 ThÝ nghiÖm trong phßng 22 Xö lý b¶o qu¶n vËt mÉu 22 Ph¬ng ph¸p ®Þnh lo¹i 22 C¸c chØ tiªu theo dâi s©u h¹i, ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh TÝnh to¸n vµ xö lý sè liÖu 24 Ho¸ chÊt, thiÕt bÞ, dông cô 26 Ch¬ng III. KÕt qu¶ nghiªn cøu Sù ®a d¹ng cña s©u h¹i võng vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng võng ë yªn thµnh vµ nghi léc (tØnh nghÖ an, n¨m 2002) 24 27 S©u h¹i võng V6 bé C¸nh phÊn ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc, TØnh NghÖ An n¨m 2002 27 Thµnh phÇn s©u h¹i võng V6 27 Nh÷ng loµi s©u chÝnh g©y h¹i võng V6 29 DiÔn biÕn s©u h¹i võng V6 bé c¸nh phÊn 29 Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé C¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc, tØnh NghÖ An 3.3.1 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ¨n thÞt cña s©u . h¹i võng V6 4 31 31 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh 3.2.2 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ký sinh s©u h¹i . võng V6 3.3.3 C¸c loµi ký sinh chñ yÕu 3.4. DiÔn biÕn sè lîng s©u non h¹i võng V6 vµ Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh trong sinh quÇn ruéng võng V6, n¨m 2002 3.4.1 DiÔn biÕn sè lîng s©u h¹i võng V6 vµ ch©n . khíp ¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng võng V6 3.5. Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña S©u xanh (Heliothis armigera Hub.) 33 3.5.1 TËp hîp loµi ch©n khíp ký sinh s©u non . s©u xanh 42 3.5.2 DiÔn biÕn sè lîng ch©n khíp ¨n thÞt, ký . sinh cña s©u xanh trªn sinh quÇn ruéng võng V6 n¨m 2002 3.6. Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña S©u khoang Spodoptera litura Fabr. 3.6.1 TËp hîp loµi ch©n khíp ký sinh s©u non . s©u khoang 3.6.2 DiÔn biÕn sè lîng ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh . cña s©u non s©u khoang trªn sinh quÇn 35 36 36 42 42 48 48 48 ruéng võng V6, n¨m 2002 3.7. 1. 2. Sù sai kh¸c vÒ mËt ®é s©u h¹i bé c¸nh phÊn, ch©n khíp ¨n thÞt, tû lÖ ký sinh gi÷a ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ ruéng võng phun thuèc KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ KÕt luËn §Ò nghÞ Tµi liÖu tham kh¶o 5 53 55 55 56 57 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Danh môc c¸c b¶ng Tran B¶ng 1 B¶ng 2 B¶ng 3 B¶ng 4 B¶ng 5 B¶ng 6 B¶ng 7 B¶ng 8 B¶ng 9 B¶ng 10 B¶ng 11 B¶ng 12 B¶ng g DiÖn tÝch vµ n¨ng suÊt võng ë NghÖ An qua c¸c n¨m Sè lîng bé, hä vµ loµi s©u h¹i, ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng võng, n¨m 2002 Thµnh phÇn loµi s©u h¹i võng V6 bé c¸nh phÊn ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc tØnh NghÖ An, n¨m 2002 DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn trªn sinh quÇn ruéng võng V6 t¹i Yªn Thµnh, vô võng xu©n 2002 DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn trªn sinh quÇn ruéng võng V6 t¹i Nghi Léc, vô võng hÌ thu 2002 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ¨n thÞt s©u h¹i võng V6 ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc, n¨m 2002 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ký sinh s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc, n¨m 2002 Sè loµi c«n trïng ký sinh cña c¸c loµi s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6, n¨m 2002 Sè lîng c¸ thÓ c¸c loµi c«n trïng ký sinh s©u h¹i bé c¸nh phÊn BiÕn ®éng sè lîng s©u h¹i bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u h¹i bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002 MËt ®é quÇn thÓ s©u non bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ ruéng võng phun thuèc, n¨m 2002 TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh s©u xanh, 6 19 27 29 30 31 32 34 35 35 38 38 39 42 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh 13 B¶ng 14 B¶ng 15 B¶ng 16 B¶ng 17 B¶ng 18 B¶ng 19 B¶ng 20 B¶ng 21 B¶ng 22 n¨m 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002 MËt ®é quÇn thÓ s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ ruéng võng phun thuèc, n¨m 2002 TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh s©u khoang, n¨m 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002 MËt ®é quÇn thÓ s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ ruéng võng phun thuèc, n¨m 2002 So s¸nh sù sai kh¸c gi÷a c«ng thøc I vµ c«ng thøc II, vô võng xu©n n¨m 2002 So s¸nh sù sai kh¸c gi÷a c«ng thøc I vµ c«ng thøc II, vô hÌ thu n¨m 2002 7 44 44 45 48 49 50 50 53 53 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh danh môc c¸c h×nh H×nh 1 H×nh 2 H×nh 3 H×nh 4 H×nh 5 H×nh 6 H×nh 7 H×nh 8 H×nh 9 BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng 8 40 40 41 41 46 46 47 47 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh H×nh 10 H×nh 11 H×nh 12 phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô võng xu©n 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun thuèc, vô hÌ thu 2002 51 51 52 52 Më ®Çu 1. TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh s©u h¹i võng C©y võng lµ mét trong 60 loµi cña hä Pedaleacae, trong hä cã 37 loµi thuéc gièng sesame, nhng chØ cã Sesamum indicum lµ loµi duy nhÊt ®îc sö dông trong trång trät. Sesamum indicum lµ c©y cã dÇu cæ xa nhÊt ®îc con ngêi gieo trång réng kh¾p tõ c¸c vïng nhiÖt ®íi ®Õn «n ®íi, phæ biÕn ë Ch©u phi, §Þa Trung H¶i, Trung ¸, Ên §é, c¸c níc §«ng d¬ng, Trung Quèc, NhËt B¶n, Trung vµ Nam Mü. Ngêi Ai CËp cæ ®¹i vµ mét sè d©n téc kh¸c ë Ch©u Phi ®· coi võng nh lµ mét dîc liÖu tõ 2000 n¨m tríc C«ng nguyªn [25]. H¹t võng b×nh qu©n chøa kho¶ng 50% dÇu, 25% pr«tªin, 5% chÊt kho¸ng, 1% canxi, 3% axit, 4% chÊt x¬,... Gi¸ trÞ sö dông cña võng chñ yÕu lµ lµm thùc phÈm, kÓ c¶ d¹ng dÇu tinh khiÕt còng nh h¹t th«. Thµnh phÇn axÝt h÷u c¬ chñ yÕu cña dÇu võng lµ hai lo¹i axÝt bÐo kh«ng no lµ axÝt «lªic (C18H34O2), chiÕm 45,3 - 9,4% vµ axÝt linolªic (C 18H32O2), chiÕm 37,7 - 41,2%. DÇu võng th¬m, dÔ b¶o qu¶n h¬n nhiÒu 9 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh lo¹i dÇu thùc vËt kh¸c, gÇn ®©y trong nhiÒu nghiªn cøu vÒ ¨n chay ngêi ta ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña võng trong viÖc cñng cè vµ n©ng cao søc khoÎ con ngêi, nhÊt lµ kh¶ n¨ng phßng vµ trÞ mét sè bÖnh hiÓm nghÌo [25 ]. HiÖn nay trªn thÕ giíi võng ®îc gieo trång víi diÖn tÝch kh«ng nhiÒu nhng võng cã mÆt ë kh¾p c¸c ch©u lôc, s¶n lîng võng hµng n¨m trªn thÕ giíi kho¶ng 2 triÖu tÊn. C¸c vïng trång võng chÝnh lµ Ch©u ¸, chiÕm 55- 60%, Ch©u Mü chiÕm 18-20%, Ch©u Phi chiÕm 18-20%, ngoµi ra Ch©u ¢u, Ch©u §¹i D¬ng còng cã trång r¶i r¸c nhng kh«ng ®¸ng kÓ. C¸c níc ®øng ®Çu thÕ giíi vÒ s¶n xuÊt võng lµ Ên §é (400.000 tÊn/n¨m); Trung Quèc (320.000 - 350.000 tÊn/n¨m); SuDan (150.000 - 200.000 tÊn/n¨m) Mªxico (150.000 - 180.000 tÊn/n¨m). §èi víi níc ta võng lµ mét lo¹i thùc phÈm truyÒn thèng, h¹t võng lµm t¨ng vÞ bïi cho tÊm b¸nh ®a, cho chiÕc kÑo l¹c, cho b¸nh mÌ xöng,... c¬m n¾m chÊm muèi võng ®· ®i theo ngêi lÝnh trªn nhiÒu chiÕn trêng trong c¸c cuéc chiÕn tranh gi÷ níc cña d©n téc ta. ViÖc gieo trång võng ë níc ta ®· cã tõ l©u, Ýt nhÊt ®· vµi ba thÕ kû. Trong s¸ch “V©n ®µi lo¹i ng÷” nhµ b¸c häc Lª Quý §«n ®· tõng tæng kÕt “PhÐp lµm ruéng tèt th× nªn trång ®ç xanh tríc sau ®ã ®Õn c¸c ®Ëu nhá vµ võng”[25]. Víi kh¶ n¨ng chèng chÞu h¹n tèt cña c©y võng cho nªn nã chñ yÕu ®îc gieo trång ë nh÷ng vïng kh« h¹n, kh«ng chñ ®éng tíi tiªu, ë nh÷ng vïng kh« h¹n cha cã c©y trång nµo ®¹t ®îc hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nh c©y võng. DiÖn tÝch gieo trång võng cña níc ta tËp trung chñ yÕu vµo hai vïng chÝnh lµ vïng ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung vµ vïng ®Êt b¹c mµu Hµ B¾c. NghÖ An lµ mét trong sè Ýt vïng chuyªn canh võng ë ViÖt Nam, víi diÖn tÝch 3.316 ha, vµ n¨ng suÊt 1,3 tÊn/ha (1989); 4.098 ha (1990) vµ n¨ng suÊt 2,4 tÊn/ha; 10 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh 4.370 ha (1993) n¨ng suÊt 3,0 tÊn/ha. Cho ®Õn n¨m 1994 ngoµi c¸c gièng võng ®Þa ph¬ng nh võng ®en, võng vµng th× ë NghÖ An ®· ®a vµo kh¶o nghiÖm thªm mét gièng võng míi lµ võng tr¾ng (võng V6). Tæng diÖn tÝch gieo trång võng ë NghÖ An n¨m 1994 lµ 5.681ha, trong ®ã võng V6 lµ 5ha vµ ®Õn n¨m 1995 diÖn tÝch gieo trång võng V6 lµ 500ha/tæng diÖn tÝch 5.710ha [2]. Trong n¨m 2001 diÖn tÝch võng ë tØnh NghÖ An lµ 9.909ha, ®Æc biÖt trong n¨m 2002 diÖn tÝch gieo trång lªn ®Õn 12.000ha, trong ®ã vô hÌ thu gieo trång lµ 7.600ha, võng V6 chiÕm 6000ha víi n¨ng suÊt 800 - 1000kg/ha (B¸o c¸o cña së NN vµ PTNN NghÖ An, n¨m 2002). Cã thÓ nãi c©y võng (Sesamum indicum) ®îc mÖnh danh lµ “Hoµng hËu cña c©y cã dÇu”, c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy, c©y xuÊt khÈu vµ lµ c©y thùc phÈm quan träng ë ViÖt Nam. TiÒm n¨ng ph¸t triÓn cña c©y võng cßn rÊt lín, nh t¨ng diÖn tÝch gieo trång võng víi c¸c tiÕn bé kÜ thuËt vÒ canh t¸c, gièng míi vµ phßng trõ s©u bÖnh. Trªn thùc tÕ trong phßng trõ s©u bÖnh h¹i võng, ngêi n«ng d©n ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph¬ng ®Òu dùa hoµn toµn vµo thuèc trõ s©u ho¸ häc, nh÷ng thiÖt h¹i do s©u bÖnh g©y ra hÇu nh kh«ng gi¶m. ViÖc më réng diÖn tÝch trång võng vµ th©m canh víi nh÷ng gièng míi n¨ng suÊt cao ch¾c ch¾n sÏ kÐo theo sù ph¸t triÓn cña nh÷ng lo¹i s©u h¹i võng, trong ®ã cã nh÷ng lo¹i tríc ®©y cha bïng næ thµnh dÞch. §Ó ®ãng gãp nh÷ng dÉn liÖu khoa häc cho biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: “Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn Thµnh vµ Nghi Léc tØnh NghÖ An, n¨m 2002”. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu 11 - NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Trªn c¬ së nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i Nghi Léc vµ Yªn Thµnh tØnh NghÖ An, nh»m gãp phÇn cung cÊp c¸c dÉn liÖu lµm c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ch©n khíp ký sinh, ¨n thÞt trong biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng. 3. ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu - S©u h¹i võng: Nhãm s©u ¨n l¸, s©u ®ôc qu¶ thuéc bé c¸nh phÊn (Lepidoptera). - Ch©n khíp ¨n thÞt: NhÖn lín ¨n thÞt, c¸nh cøng ¨n thÞt,... - C«n trïng ký sinh: Ong ký sinh (Hymenoptera), ruåi ký sinh (Diptera). - C©y võng: gièng võng V6 - C¸c nghiªn cøu, ®îc tiÕn hµnh trªn sinh quÇn ruéng võng V6 t¹i x· Nghi Phong huyÖn Nghi Léc vµ x· S¬n Thµnh huyÖn Yªn Thµnh tØnh NghÖ An. 12 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Ch¬ng I. Tæng quan tµi liÖu 1. 1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi 1.1.1. CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh vËt TÝnh æn ®Þnh vµ n¨ng suÊt quÇn thÓ cña mét loµi ®îc x¸c ®Þnh do rÊt nhiÒu yÕu tè, mét phÇn c¸c yÕu tè ®ã lµ cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt (Watt, 1976) [26]. CÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt bao gåm 3 nhãm yÕu tè: (a) M¹ng líi dinh dìng trong quÇn x· (thÓ hiÖn quan hÖ dinh dìng trong quÇn x·). (b) Sù ph©n bè kh«ng gian cña sinh vËt. (c) Sù ®a d¹ng loµi cña quÇn x·. Còng nh ë c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c, trong hÖ sinh th¸i ®ång ruéng lu«n tån t¹i mèi quan hÖ vÒ mÆt dinh dìng vµ ®ã lµ mét quan hÖ tÊt yÕu trong mçi quÇn x· sinh vËt còng nh hÖ sinh th¸i, mét lo¹i sinh vËt thêng lµ thøc ¨n, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cho mét loµi sinh vËt kh¸c. Quan hÖ phæ biÕn gi÷a c¸c loµi sinh vËt lµ quan hÖ phô thuéc lÉn nhau v« cïng phøc t¹p, nhng cã quy luËt, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng (thÓ hiÖn qua chuçi thøc ¨n vµ líi thøc ¨n). 1.1.2. Quan hÖ dinh dìng TËp hîp c¸c quÇn thÓ g¾n bã víi nhau qua nh÷ng mèi quan hÖ ®îc h×nh thµnh trong mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi vµ sinh sèng trong mét khu vùc l·nh thæ nhÊt ®Þnh t¹o thµnh quÇn x· sinh vËt. Ngoµi mèi quan hÖ tæng hîp gi÷a c¸c quÇn thÓ trong quÇn x· víi c¸c yÕu tè v« sinh, th× trong quÇn x· c¸c quÇn thÓ cßn cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng, trong ®ã c¸c d¹ng quan hÖ nh hiÖn tîng ¨n thÞt, ký sinh cã ý nghÜa quan träng kh«ng nh÷ng ®èi víi lý luËn mµ cßn ®èi víi thùc tiÔn, g¾n víi c¸c biÖn ph¸p phßng trõ c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i. 13 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh HiÖn tîng ¨n thÞt lµ mét d¹ng quan hÖ trong ®ã mét loµi (vËt ¨n thÞt) s¨n b¾t mét loµi kh¸c (vËt måi) ®Ó lµm thøc ¨n vµ thêng dÉn ®Õn c¸i chÕt cña con måi trong mét thêi gian ng¾n. §Ó hoµn thµnh sù ph¸t triÓn, mçi c¸ thÓ vËt ¨n thÞt thêng ph¶i tiªu diÖt rÊt nhiÒu con måi (trõ mét sè trêng hîp bä rïa nhá ¨n rÖp s¸p lín). C¸c loµi ¨n thÞt cã hai kh¶ n¨ng ¨n måi: VËt ¨n thÞt cã thÓ nhai nghiÒn con måi (nh c¸nh cøng ¨n thÞt, chuån chuån,...) hoÆc chóng cã thÓ hót dÞch dinh dìng tõ con måi (nh bä xÝt ¨n thÞt, nhÖn lín ¨n thÞt,...). HiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç gi÷a c¸c loµi sinh vËt rÊt phøc t¹p vµ ®Æc trng. Cã nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ ký sinh, Dogel (1941) gäi c¸c loµi ký sinh lµ nh÷ng sinh vËt sö dông c¸c sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm nguån thøc ¨n vµ m«i trêng sèng. Bondarenko (1978) ®Þnh nghÜa ký sinh lµ loµi sinh vËt nhê vµo loµi sinh vËt kh¸c (vËt chñ) trong thêi gian dµi, dÇn dÇn lµm vËt chñ chÕt hoÆc suy nhîc. Viktorov (1976) ®Þnh nghÜa hiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç lîi mét chiÒu trong ®ã loµi ®îc lîi (ký sinh) ®· sö dông loµi sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm thøc ¨n vµ n¬i ë trong mét phÇn nµo ®ã cña chu kú vßng ®êi cña nã [15]. §èi víi c¸c loµi s©u h¹i th× hiÖn tîng ký sinh cã tÝnh chÊt chuyªn ho¸ cao vÒ t¬ng quan gi÷a loµi s©u h¹i vµ loµi ký sinh, pha sinh trëng ph¸t triÓn vµ ®Æc biÖt t¬ng øng víi thêi vô s¶n xuÊt c©y trång. HiÖn tîng ký sinh lµ hiÖn tîng phæ biÕn trong tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ c«n trïng ký sinh, trong ®ã th«ng thêng vËt ký sinh (loµi ký sinh) sö dông hÕt hoµn toµn c¸c m« cña c¬ thÓ vËt chñ vµ vËt ký sinh thêng g©y chÕt vËt chñ ngay sau khi chóng hoµn thµnh chu kú ph¸t triÓn. 14 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Sù liªn quan mËt thiÕt gi÷a c¸c loµi s©u h¹i víi c«n trïng ¨n thÞt, c«n trïng ký sinh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn trong quÇn x· cã ý nghÜa to lín kh«ng nh÷ng trong lý luËn mµ cßn cã ý nghÜa trong thùc tiÔn. Vµ viÖc nghiªn cøu, xem xÐt vµ thiÕt lËp mèi quan hÖ t¬ng hç ®ã ®· gãp phÇn quan träng trong c¸c biÖn ph¸p phßng trõ dÞch h¹i n«ng nghiÖp theo xu híng b¶o vÖ sù ®a d¹ng, c©n b»ng trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. 1.1.3. BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng Trªn c¬ së xem xÐt hµng lo¹t dÉn liÖu vÒ sù biÕn ®æi sè lîng vµ c¸c d¹ng c¬ chÕ ®iÒu hoµ sè lîng, Viktorov (1967) ®· tæng hîp kh¸i qu¸t thµnh s¬ ®å chung cña biÕn ®éng sè lîng c«n trïng. Mét trong nh÷ng ®Æc trng cña quÇn thÓ lµ mËt ®é c¸ thÓ trong quÇn thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi sù t¬ng quan cña c¸c qu¸ tr×nh bæ sung thªm vµ gi¶m bít ®i sè lîng c¸ thÓ. TÊt c¶ c¸c yÕu tè biÕn ®éng sè lîng ®Òu t¸c ®éng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh nµy khi chóng lµm thay ®æi søc sinh s¶n, tû lÖ chÕt, vµ sù di c cña c¸c c¸ thÓ. C¸c yÕu tè v« sinh mµ tríc tiªn lµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt t¸c ®éng ®Õn biÕn ®æi lªn c«n trïng ®îc thùc hiÖn trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua thøc ¨n, thiªn ®Þch. Sù ®iÒu hoµ th«ng qua c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i ®ã ®· ph¶n ¸nh ¶nh hëng cña mËt ®é quÇn thÓ lªn søc sinh s¶n, tû lÖ tö vong vµ di c trong ®ã tån t¹i mèi quan hÖ trong loµi vµ b»ng sù thay ®æi tÝnh tÝch cùc cña thiªn ®Þch vµ ®Æc ®iÓm cña thøc ¨n. Sù tån t¹i cña c¸c mèi quan hÖ nµy ®¶m b¶o nh÷ng thay ®æi ®Òn bï cho sù bæ sung vµ sù gi¶m sót sè lîng c¸ thÓ cña quÇn thÓ. ChÝnh sù t¸c ®éng thuËn nghÞch ®ã ®· san b»ng nh÷ng sai lÖch ngÉu nhiªn trong mËt ®é quÇn thÓ [15]. Thøc ¨n 15 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh Quan hÖ trong YÕu tè v« sinh Søc sinh s¶n, tû lÖ tö vong, di c MËt ®é quÇn thÓ ¡n thÞt ký sinh S¬ ®å chung cña ®éng th¸i sè lîng c«n trïng (Viktorov, 1967) 16 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh C¸c sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng ë c¸c mËt ®é thÊp ®îc x¸c nhËn trong thùc tiÔn cña ph¬ng ph¸p sinh häc ®Êu tranh chèng c«n trïng g©y h¹i. Kh¸c víi sinh vËt ¨n c«n trïng ®a thùc, c¸c c«n trïng ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸ cã thÓ ho¹t ®éng trong kho¶ng ph¹m vi réng h¬n cña mËt ®é quÇn thÓ vËt chñ (con måi) nhê kh¶ n¨ng t¨ng sè lîng víi sù t¨ng mËt ®é cña s©u h¹i. §iÒu nµy ®îc ghi nhËn trong thùc tÕ ë nh÷ng trêng hîp kh¶ n¨ng khèng chÕ sù bïng ph¸t sinh s¶n hµng lo¹t cña c«n trïng ¨n thùc vËt bëi sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸. Vai trß quan träng cña ký sinh, ¨n thÞt ®îc coi lµ yÕu tè ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng vµ ®îc thÓ hiÖn ë hai ph¶n øng ®Æc trng lµ ph¶n øng sè lîng vµ ph¶n øng chøc n¨ng [15]. - Ph¶n øng sè lîng: ThÓ hiÖn khi gia t¨ng sè lîng quÇn thÓ vËt måi vµ vËt chñ th× kÐo theo sù gia t¨ng sè lîng vËt ¨n thÞt (vËt ký sinh). - Ph¶n øng chøc n¨ng: BiÓu thÞ ë chç khi quÇn thÓ vËt måi (vËt chñ) mËt ®é gia t¨ng th× sè lîng c¸ thÓ cña chóng bÞ tiªu diÖt bëi vËt ¨n thÞt, (vËt ký sinh) còng t¨ng lªn. HiÖn nay cã hµng lo¹t dÉn liÖu thùc tÕ x¸c nhËn kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau cña sè lîng quÇn thÓ. C¬ chÕ ®ã ®îc thùc hiÖn liªn tôc kÕ tiÕp nhau tham gia t¸c ®éng, khi mËt ®é quÇn thÓ ®îc ®iÒu hoµ vît ra khái giíi h¹n ho¹t ®éng cña yÕu tè ®iÒu hoµ tríc ®ã. Phßng trõ tæng hîp s©u bÖnh h¹i c©y trång (IPM) dùa trªn mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a c©y trång - s©u h¹i - thiªn ®Þch cña s©u h¹i trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¸c nguyªn t¾c sinh th¸i vµ ®a d¹ng sinh häc cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. 17 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh 1.1.4. ¶nh hëng cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®Õn cÊu tróc quÇn x· Khi sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt, ®Æc biÖt lµ c¸c lo¹i thuèc ho¸ häc trªn ®ång ruéng ®Ó phßng trõ s©u h¹i b¶o vÖ c©y trång vµ n«ng s¶n, thuèc kh«ng chØ t¸c ®éng ®Õn nh÷ng loµi thuéc ®èi tîng phßng trõ mµ cßn ¶nh hëng ®Õn nh÷ng loµi kh¸c trong quÇn x·. Pimentel (1974) cho biÕt, ë Mü ngêi ta ®· sö dông c¸c lo¹i thuèc trõ s©u ®Ó phßng trõ kho¶ng 1.000 loµi s©u h¹i c©y trång, c¸c thuèc nµy ®· t¸c dông ®Õn kho¶ng 2.000.000 loµi ®éng vËt, thùc vËt mµ c¸c loµi ®ã kh«ng chØ lµ loµi g©y h¹i mµ cã nhiÒu loµi cã lîi. Thuèc ho¸ häc b¶o vÖ thùc vËt g©y ra nh÷ng x¸o ®éng trong hÖ sinh th¸i, tuú tõng trêng hîp, c¸c thuèc b¶o vÖ thùc vËt cã thÓ t¸c ®éng ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Õn c¸c loµi thuéc c¸c khu hÖ sinh vËt kh¸c nhau vµ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Õn cÊu tróc cña sinh quÇn. HËu qu¶ trùc tiÕp cña nh÷ng t¸c ®éng nãi trªn ®· g©y ra nhiÒu khã kh¨n cho c«ng t¸c b¶o vÖ c©y trång nh g©y h¹i cho kÎ thï tù nhiªn cña dÞch h¹i (thiªn ®Þch), g©y hiÖn tîng t¸i ph¸t cña dÞch h¹i, xuÊt hiÖn nh÷ng loµi dÞch h¹i míi cã khi nguy hiÓm h¬n, khã phßng trõ h¬n. Nh÷ng t¸c ®éng xÊu cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®èi víi sù biÕn ®æi cÊu tróc quÇn thÓ dÞch h¹i ®îc thÓ hiÖn qua c¸c trêng hîp sau (cha kÓ ®Õn sù « nhiÔm m«i trêng, ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ con ngêi) [18]. (1). Thuèc b¶o vÖ thùc vËt vµ mèi c©n b»ng trong tù nhiªn TÊt c¶ c¸c loµi sinh vËt trong hÖ sinh th¸i ®Òu tham gia vµo chu tr×nh tuÇn hoµn vËt chÊt vµ mèi quan hÖ dinh dìng trong quÇn x· sinh vËt h×nh thµnh nªn c¸c t¬ng quan sè lîng phï hîp víi nhu cÇu cña tõng loµi, t¹o nªn tr¹ng th¸i c©n b»ng trong thiªn nhiªn, ®îc gäi lµ “c©n b»ng sinh häc”. Trong hÖ 18 NguyÔn LuËn v¨n tèt nghiÖp §×nh Vinh sinh th¸i n«ng nghiÖp gi÷a c¸c loµi còng biÓu hiÖn mét mèi c©n b»ng, tuy nhiªn tÝnh æn ®Þnh cña mèi c©n b»ng ®ã rÊt mong manh, mèi c©n b»ng nµy lu«n chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng biÖn ph¸p canh t¸c, th©m canh, ®Æc biÖt lµ b¶o vÖ thùc vËt. Sù ph¸t sinh dÞch h¹i cña loµi dÞch h¹i tµn ph¸ mïa mµng chÝnh lµ biÓu hiÖn cña sù mÊt c©n b»ng trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. (2). Sù suy gi¶m vÒ tÝnh ®a d¹ng trong sinh quÇn Mét hÖ sinh th¸i ®a d¹ng, bao gåm nhiÒu chñng lo¹i sinh vËt thêng cho n¨ng suÊt sinh häc cao vµ t¬ng ®èi æn ®Þnh. Trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp lu«n bÞ t¸c ®éng cña con ngêi, cho dï kh«ng sö dông thuèc ho¸ häc ®Ó b¶o vÖ c©y trång. Kh«ng Ýt trêng hîp ngêi ta quan s¸t thÊy ë nh÷ng vïng dïng thuèc, ch¼ng nh÷ng cã sù suy gi¶m vÒ sè lîng c¸ thÓ trong c¸c loµi sinh vËt mµ cßn cã sù suy gi¶m vÒ sè lîng loµi ë n¬i ®ã. Theo Brown (1977) cho biÕt, trong vên t¸o cã phun thuèc trõ s©u syana vµ ch× axepat, chØ thu thËp ®îc 421 loµi c«n trïng thuéc 315 gièng trong 106 hä cña 15 bé. Cßn trong vên t¸o kh«ng phun thuèc trõ s©u thu ®îc 763 loµi, 545 gièng thuéc 158 hä cña 15 bé kh¸c nhau. §Æc biÖt thuèc trõ s©u ho¸ häc ®· lµm ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng ho¹t ®éng vµ tån t¹i cña c¸c loµi thiªn ®Þch (nh thiªn ®Þch ¨n thÞt, ký sinh). Theo nghiªn cøu cña Ulrichlt (1968) khi ong trëng thµnh Trichogramma cacoeciae (mét loµi ký sinh trøng s©u h¹i) tiÕp xóc víi d lîng cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ nÊm kh¸c nhau. Sau 56 giê tiÕp xóc, kh«ng lo¹i thuèc nµo lµm chÕt 100% ong thÝ nghiÖm, song ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng ho¹t ®éng vµ kh¶ n¨ng ký sinh cña chóng [18]. (3). Sù t¸i ph¸t cña dÞch h¹i vµ xuÊt hiÖn nh÷ng ®èi tîng g©y h¹i míi 19